Жазушылар одағының «Ұлттық құндылық. Қазақ этнографиясы. Зейнолла Сәнік-90» экспедициясы жалғасып жатыр. Ұлттық құндылықтардың негізі неде? Кез келген ұлттың тек өзіне ғана тән қасиеттері мен ерекшеліктері жаһандану заманында жоғалып кетпей ме? Сол құндылықтарды қоғам санасында орнықтырып, өмір салтына айналдырудың жолдары қандай? Осы маңызды міндетті жүзеге асыруда әдебиет пен өнердің, тарих ғылымының бір саласы этнографияның рөлі қандай? Осы және басқа да өзекті мәселелерді Қазақстан Жазушылар одағының төрағасы Мереке ҚҰЛКЕНОВ пен саясаткер Әміржан ҚОСАН газетіміздегі дәстүрлі диалогіне арқау етті.

Этнографиялық
экспедиция этимологиясы

Әміржан Қосан: Мәке! Біздің кезекті диалогіміз сонау Маңғыстауда, 362 әулиенің басы саналатын Бекет ата жер­асты мешітінде жалғасты. Жазушылар одағының бастамасымен, Мәдениет және ақпарат министрлігінің қолдауымен ұйымдастырылған «Ұлттық құндылық. Қазақ этнографиясы. Зейнолла Сәнік – 90» атты экспедиция өз жұмысын осы қасиетті жерден бастаған еді (сапар туралы «Қазақ әдебиеті» газеті өткен сандарында таратып жазды). Экспедиция идеясының авторы өзіңіз дейді, сол рас па?
Мереке Құлкенов: Иә, рас. Ұлттық құрылтайдың Бурабайда өткен төртінші жиынында Мемлекет басшысы: «Тарихи-мәдени мұрамызды ХХІ ғасырға сай жаңғыртып, жүйелі түрде дәріптеуіміз қажет. Ғылыми зерттеулер жүргізу, тарихи ескерткіштерді қалпына келтіру, археологиялық қазба жұмыстарын жандандыру, музей ісін дамыту, шетел мұрағаттарын зерттеу, салт-дәстүрімізді жаңғырту осы жұмыстың бәрін бір жоспарға келтіру керек», – деген еді. Демек, ұлттық құндылықтарымызды қалпына келтіріп, дамыту үшін бізді жүйелі түрде терең талдауды талап ететін қыруар істер күтіп тұр. Әрине, тарих – күрделі ғылым, ғасырлар қойнауында жасырынып жатқан талайлы тағдырымызды саралап зерттеуде жеткен жетістіктерімізбен қатар «әттеген-ай» кемшіліктеріміз де жетерлік. Әсіресе тарихтың ерекше бір саласы этнография шығу тегімізді зерттейтін ғылым ретінде кеш қалып келе жатқанын қалай жоққа шығарамыз?
Әміржан Қосан: Идеяның тууына не түрткі, не себеп болды? Басты мақсат неде?
Мереке Құлкенов: Басты түрткі Президентіміздің жоғарыда келтірілген сөзі болды. «Құланның қасуына мылтықтың басуы демекші, осы жылы көрнекті жазушы, этнограф, баспагер және аудармашы Зейнолла Сәнік туғанына 90 жыл толады. Қытайда туып-өсіп, 2000 жылдары Қазақстанға оралған оның қиын тағдыры – бір өмірбаяндық романға татитын тақырып. Артынан мол рухани мұра қалдырған ағамыздың атындағы мәдени қор бар. Ол қор өзінің әдебиет пен мәдениетке демеушілігімен елге танымал. Қордың құрылтайшысы, белгілі кәсіпкер Қанат Зейноллаұлы Сәнікті мен кезінде өзіме кеңесші етіп тағайындағанмын. Әкесінің мерейтойына әзірленіп жүрген бауырыма: «Мерейтой тек қана дастарқан жайып, ат шаптырып той жасап, құттықтаулар қабылдау емес шығар. Өзің сияқты қалталы азаматтарға бір үлгі көрсетейік, ағамыздың тойын қазақтың этнографиясын, тарихын, рухани мұрасын зерттеуге арналған экспедиция түрінде өткізейік. Ол экспедиция кең байтақ республикамыздың барлық өңіріне барып қайтсын, құрамына Жазушылар одағының мүшелерімен қатар, белгілі ғалымдар, тарихшылар, этнографтар, өлкетанушылар енсін. Жер-жерде жергілікті әріптестерімен кездесулер өткізсін. Бұл жұмысқа жастарды тартайық. Өңірлердегі мамандардың бұрын жарияланбаған зерттеулерін жинастырып, жинақ ретінде жариялайық», – деп ұсыныс айттым. Қанат бауырым келісе кетті.
Сөйтіп, жоспар құрдық. Экспедициямызды Мемлекеттік кеңесші Ерлан Тынымбайұлы Қарин арнайы хат жолдап, құттықтады, жемісті жұмыс тіледі. Бастамамызды Мәдениет және ақпарат министрі Аида Ғалымқызы Балаева қолдап, мемлекеттік органдармен байланыс орнатуымызға, экспедиция жұмысын ақпараттық жағынан қамтамасыз етуде өз көмегін аямай жатыр. Мемлекеттік органдардың мұндай қамқорлығы жер-жерде елдің ризашылығын туғызғанының куәсі болдық.
Зейнолла Сәніктің шығармашылығын, негізінен, шығысымыз бен оңтүстігіміздегі оқырмандар біледі. Алайда оның қызы Жанат Зейноллақызымен бірігіп жазған «Қазақ этнографиясы» деген қомақты еңбегін Қазақстанда көп адам біле бермейді. Әсіресе батыс пен солтүстік өңір оқырмандары бейхабар. Сол себепті біз экспедиция жұмысын ол кісіні әлі жақсы танып, білмей жатқан батыс облыстарынан бастауды ұйғардық.
Ақын-жазушы, тарихшы-этнографтардан құралған командамыз оншақты күн бойына Маңғыстау, Атырау, Батыс Қазақстан және Ақтөбе облыстарын аралап шықты. Бір айтарым, экспедиция мүшелері тек қана облыс орталықтарында болмай, алыс аудандардағы тарихи нысандар мен музейлердің жағдайымен танысып қайтты. Болашақ жинаққа тың да мол материал жинала бастады.
Осы сапарда бір аңғарғаным, Қазақ­станда музей ісі кәдімгідей жолға қойыл­ған. Бір ғана мысал, Маңғыстаудың Форт-Шевченко қаласында үш бірдей музей қатар істеп тұр: этнографиялық, Мұрын жырау және Шевченко музейлері. Бұл үш музейдің де тағылымдық қоры мол. Бурабайдағы төртінші Ұлт­тық құрылтайда Мәжіліс депутаты Еділ Жаңбыршин маңғыстаулық бабамыз Мұрын жыраудың екінші дүниежүзілік соғыстың оты лаулап тұрған 1942 жылы Үкіметтің арнайы шақыртуымен Алматыға келіп, алты ай жатып «Қырымның қырық батыры» жырының отыз алтысын қағазға түсіріп кеткенін, сол қасиетті жәдігерлердің әлі ғылыми-әдеби айналысқа түспей жатқанын мәселе етіп көтерді. Бұл жайт мені де көптен ойландырып жүрген. Осынау теңдесі жоқ ұлттық мұрамыздың күні бүгінге дейін елеусіз жатқаны өкінішті.
Сондықтан Жазушылар одағы өткен жылы Маңғыстау облысы мен Алматы қаласының әкімдеріне арнайы хат жазып «Қырымның қырық батырын» жырлайтын жыраулардың Республикалық байқауын өткізуді ұсынған. Құдай қаласа, Жеңістің 80 жылдығына орай, осы ерекше жобаны іске асырып, байқауды биік дәрежеде өткізіп, «Қырымның қырық батыры» жырларын жеке кітап етіп шығаруды қолға аламыз.
Міне, күні кеше экспедициямыз Тараз, Шымкент, Түркістан, Қызылордаға аттанды. Ол жақтан да жақсы хабарлар күтеміз.
Әміржан Қосан: Біле білсек, этнография халықтардың материалдық және рухани мәдениетін, салт-дәстүр, тұрмыс-тіршілігін зерттейтін ғылымның бір саласы деңгейінен жалпыұлттық құндылықтарға негіз бола алатын рухани әлеуетке айналмай, музейдегі жәдігер қалпында қала бермек. Этнография – ұлт руханиятының археологиясы іспеттес. Өз басым осы экспедиция барысында тарихи, рухани қазынамызды, жәдігерлерімізді көздің қарашығындай сақтап жүрген нағыз патриот ғалымдарымызға, өлкетанушыларымызға, музей қызметкерлеріне риза болдым. Олар атқарып жүрген еңбек қоғам мен мемлекет тарапынан өз бағасын алуы керек деп санаймын.

Күнделікті күнкөріс пен… құндылықтар

Әміржан Қосан: Мәке, ұлттық құндылықтар туралы айттыңыз. Мойын­дайықшы, бүгінгі қоғамда басты құндылықтар күнделікті күнкөріс қамы, ақша, пайда табу, мансап қуу, осының бәріне қол жеткізу жолындағы пендешілік боп кетті емес пе? Осы жайттармен басы қатып жүрген адамның ұлттық құндылықтар секілді биік материялар туралы ойлануға шамасы бар ма? Ешкімнің ала жібін аттамай, заңды бұзбай өмір сүретін адам «қолынан іс келмейтін бейшара», «аңқау» саналып, ебін табатын пысықайлар жастарға үлгі боп кетті емес пе? Құранда, Конституцияда, заңдарда, мақал-мәтелдерде, термелер мен нақыл сөздерде жазылған адамгершілік, имандылық секілді құндылықтар бүгінде трендте, қоғам дамуының толыққанды, толықмәнді анықтауышына айналды деп айта аламыз ба?
Мереке Құлкенов: Әміржан, меніңше, мәселеге басқа қырынан да қарауға болатын сияқты. Иә, «заманың түлкі болса, тазы боп шал» демекші, сананы болмыс билеп кеткені де рас. Өзің тілге тиек еткен проблемалар, соның ішінде, күнделікті күнкөріс қамы кез келген қоғамда бар. Бәрінен де озып, дамып кеткен демократия болсын, қоғам дамуының әрбір кезеңінің өз «балалық ауруы», өз сырқаты болып отырады. Қазақстан да бүгінде аса қиын кезді басынан кешіріп отыр: ескі жүйеден мүлде жаңа жүйеге, жаңа саяси салт-дәстүрге көшу оңай емес. Сен айтып отырған кемшіліктерді мен де бір адамдай білемін.
Алайда проблемалар мен түйткіл мәселелерді тізе беріп, ауызды қу шөппен сүртіп, еш тірлік, қимыл-әрекет жасамай, қол қусырып отырған да жарамайды. Жазушылар одағы осы тұрғыдан алғанда, ұлттық құндылықтарды тек қана қаламгерлердің шығармашылығы арқылы насихаттап қана қоймай, қолда бар мүмкіндікті пайдаланып, бюджеттен тыс рухани инвестиция көздерін тауып, тарих пен этнография тақырыбын қоғам өмірінде өзекті ететін, әсіресе өскелең ұрпақтың қызығушылығын қайта туғыза алатын осындай экспедиция ұйымдастырып отыр. Мұндай жұмысымыз болашақта өз жемісін береді деп сенемін. Біздің экспедиция – ұлан-ғайыр жұмыстың бастамасы ғана. Біздің басқа да жоспарларымыз бар. Қоғам мен мемлекеттік органдар бірлесе атқарса, бизнес тарапынан қолдау табылып жатса, алынбайтын қамал, орындалмайтын мақсат жоқ!
Орайы келгенде айта кетейін, бұл мақтану емес, Қазақстан Жазушылар одағы ұлттық мәдениетімізге тұңғыш рет ірі отандық инвестор тартып отыр. Келесі жылы Қазақстан Республикасының астанасы – Қызылорда қаласы аталғанына 100 жыл толады. Осы айтулы дата қарсаңында Қазақстан Жазушылар одағы «Зейнолла Сәнік мәдени қорымен» бірлесіп, «Қазақстан астаналары» экспедициясына шыққалы отыр. Маршруты: «Орынбор – Ташкент – Қызылорда – Алматы – Астана». Біздің идеямызды қолдап, қосыламыз дегендерге есік қашан да ашық.

Жалпыадамзаттық пен ұлттық игіліктер бір-біріне қарсы емес

Әміржан Қосан: Қазақ ұлтының құндылықтарының басқа ұлттардың құндылықтарынан нендей айырмашылығы бар? Жалпыадамзаттық құндылықтарға басымдық береміз деп жүріп, өзімізге ғана тән ұлттық құндылықтардан қол үзіп қалмаймыз ба?
Мереке Құлкенов: Сен аса іргелі де терең, өркениеттік, керек десең, философиялық маңызы мен астары бар мәселе көтеріп отырсың. Оған бір сөзбен жауап беру мүмкін емес. Болса да, айтайын.
Бізде жалпыадамзаттық игіліктермен ұлттық құндылықтарды қарама-қарсы қою сияқты өзіме онша ұнамайтын үрдіс бар. Шынтуайтына келсек, ол екеуі бір-біріне кереғар, қарсы емес, оған адамзаттың көне және жаңаша тарихы куә. Тарихта қандай да қиын-қыстау кезеңдер болса да, қазақ ұлты жойылған жоқ, керісінше, әрбір сынды бастан өткерген сайын ұлтымыз күш жинап, қиындықтарды еңсеріп, қайта түлеп жатты. Әрине, жоғалтқанымыз да, құрбандықтарымыз да аз болмады. Құдайға шүкір, Тәуелсіздік алған кезден бастап, ұлттық құндылықтар әртүрлі бағдарламалар мен жобалар негізінде жаңғырып жатты. Қуанатын жайт, жаңа Қазақстан тұсында ұлттық мәселелерге айқын басымдық беріліп, ол құндылықтар жалпымемлекеттік саясаттың ажырамас бөлігіне айналды. Әлемдік қауымдастықта Қазақстан өз орнын ойып алып жатыр десек те болады. Оған Президентіміздің ішкі және сыртқы саясаттағы соны қадамдары бірден-бір дәлел. Иә, ел ішіндегі жағдайға қатысты әртүрлі сын айтылуы мүмкін, ол заңды да. Алайда осы күні мен президент Қ.Тоқаевтың ұлттық құндылықтарды жаңғырту жөнінде ұсынып отырған басты бағыттарына қарсы шығып, оны жоққа шығарған адамды көрмеппін, яғни алған бағытымыз дұрыс. Тек осындай сауатты да салиқалы шешімдер мен қадамдар арқылы біз ұлт ретінде діттегенімізге жете аламыз.
Десек те, қазақ халқының ежелден қалыптасқан ұлттың құндылығы ырым және тыйым деген тәрбиесі бар. Мысалы, қазақ қана «Қызға қырық үйден тыйым» деген тәрбиелік мақал айтқан. Ежелден қалыптасқан ұлттық тәрбиемізді жарқыратып көрсетіп, басқаларға үлгі етіп насихаттайтын уақыт жетті. Жас ұрпақ өзінің ата-бабасының қалыптастырған тәрбиесімен неге жүрмейді?! Сол себепті жалпыадамзаттық және ұлттық деген нәрселерді бір-бірінен ажырамас, объек­тивті құбылыстар деп қарау керек деп санаймын.
Әміржан Қосан: Иә, келісемін, бұл өзі бір диалогтің көлеміне сыя қоймайтын тақырып. Бір нәрсе анық: жаһандану процесі біз қаласақ та, қаламасақ та жүре береді. Қазірдің өзінде адамзаттың таяу болашағына қатысты әртүрлі болжам-
теориялар айтылуда.
Сөз жоқ, жаһандану геосаясатқа, экономикалық байланыстарға, халықаралық қатынастарды реттейтін құқықтық нормаларға өз әсерін тигізеді. Келе-келе олардың бәрі – заңдар мен ережелер баршаға ортақ, бірыңғай болуы ықтимал. Ұлттық валюталар мен ұлттық заңнамаларды бір қалыпқа келтірген Еуроодақ мысалының өзі не тұрады?!
Кейбір футуристерге салсақ, келешекте мемлекеттер мен ұлттар арасындағы геогра­фиялық және басқа да шекаралар жойы­лады. Әлемдік еңбек бөлінісінде бұ­рынғы мануфактурадағыдай секілді, әр ел, әр ұлт өз орнын иеленеді. Соның ал­дын­­да олардың арасында сұмдық бәсеке болады. Ол жаһандық жойқын жарыс басталып кетті де!
Осы тұста ұлттық құндылықтардың маңы­зы арта түспек. Осы қазыналар ғана ұлт­ты сақтап қала алады.

Ұлттық құндылықтар
ұлтты ұйыстыруы тиіс

Мереке Құлкенов: Аумағына бес Франция сыятын Қазақстан секілді мемлекетте бір маңызды мәселе бар. Ол – осынау ұлан-ғайыр жерді мекендеп жатқан ұлты­мыз­­дың рухани тұтастығын сақтап қалу. Оған біздің рухани мұрамыз, этнография­лық қазынамыз өз септігін тигізеді деп ойлаймын. Соған сенемін. Иә, салт-дәс­түрі­міз, әдет-ғұрыптарымызда жергілікті ерек­шеліктер бар. Бірақ олардың бәрі бір-бірін әдемі толықтырып отырады, со­ны­­сымен құнды әрі қызықты. Біздің экспе­диция осы қағидатты да дәлелдейді деп сенемін.
Сен де аңғарған шығарсың, қазақта отаншыл (патриот) азаматтар көп. Солардың біразы ұлттық құндылықтарымыздың ұстағанның қолында, тістегеннің аузында кетіп бара жатқанын айтып, күйінеді. Менде де сондай сезім мол. Айталық, біздің бауырсағымыздың, қымызымыздың, шұбатымыздың, қазы-қартамыздың, алашамыз бен сырмағымыздың патенті әлдеқашан басқа біреулердің қолында жүр. Ертең адай жылқысы – көк мойнақтың, қазақы еділбай қойының, айыр інгеннің басқа біреулердің қолында кетпесіне кім кепіл? Сондықтан да осы мәселелерді терең зерттеп, жүйелеп, ретке келтіре алар, тиісті шешімдер қабылдауға құзырлы өкілет­тігі бар Республикалық ұлттық құн­дылықтар орталығын ашудың уақыты жеткен сияқты.
Әміржан Қосан: Сөзіңізге бір тұздық, Форт-Шевченко қаласында көше бойындағы атақты адамдар бейнеленген баннерлерді көріп, риза болғаным бар. Еліміздің батысындағы елді мекенде тек қана осы маңда туған тарихи тұлғалардың бейнелері ғана емес, бар қазақтың мақтанышына айналған хан, ақын, би, батырлар жарқ етіп алдымыздан шыға келді. Жасыратын несі бар облыстарға бара қалсаң, негізінен сол жердің атақты тумаларының портреттерін көреміз. Форт-Шевченкодан барша аймақ үлгі алу керек деп ойлаймын. Оған қоса, Абайдың еңселі ескерткіші еліміздің Семейден басқа өңірлерінде, Махамбеттің Абайдыкінен еш кем емес ескерткіші Атыраудан басқа өңірлерде бой көтеріп тұрса, жалпыұлттық тұтастығымыз одан сайын беки түсері хақ. Мәселен, өзіңіздің «Шығыс Қазақстан тумасы Зейнолла Сәнік секілді жазушы-этнографты танытуды еліміздің батысынан бастайық» деген ұсынысыңыз да осы ұстанымның бір көрінісі деп қабылдадым.
Жергілікті музейлерде тарихи тұлғалардың портреттерін көрдік. Шынын айтайықшы, бізде ұлы тұлғаларымыздың, хан мен билеріміздің, атақты батырларымыздың тарихи деректерге негізделген, баршамыз ешкіммен шатастырмай, жазбай тани қоятын бірыңғай галереясы әлі де жоқ. Мәселен, сапар барысында Әбілқайыр ханның, Әйтеке бидің, Сырым Датұлының антропологиялық лабораториялардың әдістемелеріне негізделген бейнелерін көрдік. Неге осы және басқа да тарихи тұлғаларымыздың дәл осы ғылыми тұрғыдан дәлелденген бейнелерін насихаттамаймыз?!

Балалар бабалар
жырын біле ме?

Әміржан Қосан: Меніңше, тарихи ескерткіш, жәдігерлердің бүгінгі таңда өте-мөте өзекті боп тұрған геосаясатқа, оның жер тұтастығына қатысты қағидаттарына, соның ішінде, патриоттық тәрбиеге де тікелей қатысы бар. Мәселен, Ақтөбе облысы Жиренқопа ауылындағы аты баршамызға бала кезден эпостық жырлардан мәлім Қобыланды батырдың кесенесінде болдық. Батырдың дулығасына ұқсатып салынған ол еңселі нысанның стратегиялық маңызы бар емес пе: сүйегі көрші Ресеймен шекарадан оншақты шақырым ғана жерде табылған батыр атамыз: «Бұл ежелден қазақтың жері! Оны ұрпақтарым ешкімге бермесін!» деп жатқан сияқты көрінді маған. Немесе Батыс Қазақстан облысында табылған, Атыраудағы Сарайшықтың тұстастары көне қалаларымызды әспеттеу, қоғамдық санаға, тарихи тізім мен лексикамызға енгізу мәселесін алайық. Өңір азаматтары сол қалаларда «аспан асты музей» салуға бастама көтеріп отыр екен. Өкінішке қарай, жоғары жақтан қолдау әлі жоқ. Осы тарихи ескерткіштердің бәрі қазақ жеріне көзін алартып жүрген небір арандатушылардың, өз ішіміздегі сепаратистердің аузына құм құяды емес пе?! Қазір президент Қ.Тоқаев шекара маңындағы аймақтарды нығайту туралы орынды бастама көтеріп отыр. Олай болса, экономикалық, миграциялық мәселелермен қатар, тарихи ескерткіштер мен этнографиялық, соның ішінде, қазақтың қайдан шығып, қай жерді иеленгенінен сыр шертетін фольклорлық мұрамыздың да ұлтымызға келтірер пайдасы зор деп санаймын.
Мереке Құлкенов: Этнографияны геосаясат жақтан бір шығардың ғой. Ол да орынды. Менің қосарым мынау: сен айтып отырған отансүйгіштік сезім бала кезден қалыптасуы керек. Айтшы, біздің балалар бабаларының жырын біле ме?! Мектеп бағдарламаларында батырлар жырлары, эпостарымыз толық қамтылған ба? Өзің тілге тиек еткен Қобыланды батыр жырының мектеп оқулықтарындағы, хрестоматиялардағы орны қандай?
Өзекті өртейтін әлі күрмеуі шешілмеген бір мәселені мойындауымыз керек. Тәуелсіздік жылдарында біз ұлт­тық тәрбиемізді уысымыздан шығарып алған халықпыз. Алдымен, ұлттық салт-дәстүрімізді, қалыптасқан білім беру бағдарламаларымызды әрі ысырып қойып, жаңаша ізденеміз деген желеумен ше­тел бағдарламаларын алып келдік, «Әліп­педен» бастап, қазақ әдебиеті мен ті­ліне реформа жасадық. Нәтижесінде, қазір­гі мектеп оқушылары Шалкиіз, Дос­памбет сияқты жырауларымыздан, ба­тырлар жырларынан мүлде бейхабар. Бұл – ұлт алдындағы, болашақ ұрпақ алдындағы кешірілмейтін күнә.
«Ашығын айтсақ, бала оқыту ісінде бұған дейін білімге көбірек назар аударылды. Ал ұрпақ тәрбиесіне қатысты жүйелі ұстаным болған жоқ. Бұл салаға тиісті дейгейде көңіл бөлінбей келді», – деген еді Президентіміз төртінші Құрылтайда. Мен осы пікірге толық қосыла отырып, орта білім беру жүйесіне түбегейлі реформа керек дер едім. Сонымен қатар Мемлекет басшының тапсырмасымен жасалып жатқан мектеп кітапханасына кіретін кітаптардың тізімі қайта қаралуы қажет.
Әміржан Қосан: Экспедиция барысында біз көптеген тарихи ескерткіштермен таныстық. Олардың дені мемлекет қарауында, ол да дұрыс. Оларға қарай жол сапасы да жаман емес. Аймақтардағы музейлер де өз деңгейінде жабдықталған.
Алайда шешімін таба алмай жатқан түйткілдер де жоқ емес. Мәселен, ақындық пен батырлықтың символына айналған Махамбеттің кесенесі негізінде арнайы орталық құрып, айналасын абаттандыру, сапалы жол салу туралы шешім кезінде қабылданса да, әлі де толықтай жүзеге аспай отыр екен. Махамбетті ұлттық деңгейде ұран етіп жүрген ұлтымызға бұл ұлкен сын деп санаймын. Әлде, ескі Қазақстан билігі кезінде ханға қарсы шығып, оппозицияда болған Махаңды соншалықты жек көрді ме, білмедім.
Әрине, көп нәрсе қаржыға тіреледі. Алай­да тек қана билікті сынай берген жа­ра­мас. Мәселен, 2021 жылғы санақ бойын­ша елімізде 5,5 миллион отбасы бар екен, бүгінде олардың саны көбейсе ке­рек. Еліміздің киелі де қастерлі жеріне әр отбасы, ең болмағанда, өмірінде бір рет барса, ішкі туризм саласына, осы нысандардың инфрақұрылымына қаншама қаржы құйылар еді десеңізші! Басқасын айтпағанда, әр қазақ отбасы Абай мен Махамбеттің, Қожа Ахмет Ясауи­дің басына барып, тағзым етуі керек емес пе?! Бәлкім, сол кезде ұлтсыздық сыр­қатына шалдыққан космополиттердің саны азая түсер…
Мереке Құлкенов: Әр қазақтың отбасы біз секілді экспедицияға шықсын дейсің ғой..
Әміржан Қосан: Оның несі бар?! Өзі елін танысын, балаларына танытсын!

Есенғали есімі ел есінде, жастар жадында

Әміржан Қосан: Экспедиция барысында төрт облыстағы университеттердің төрт студенті қазақтың көрнекті ақыны, өзіңіздің іні-досыңыз Есенғали Раушанов атындағы стипендияның иегері атанды. Осы идеяны осыдан екі жыл бұрын Есағамды еске алу кешінде айтып едіңіз…
Мереке Құлкенов: Иә, бұл жалғыз менің ғана емес, баршамыздың аса көрнекті ақын, қайталанбас тұлға Есенғали Раушановтың алдындағы парызымыз деп санаймын.
Оның «Өлеңге арналған өлең» атты мына өлеңін оқиықшы:
Көп еді ғой көркем жігіт ауылда,
Менен гөрі пікірлі.
Сен, әйтеуір тарттың мені бауырға,
Қазақстан сықылды.

Сен шыдадың – не жолықты, не төнсін,
Көрдің құқай не түрлі.
Бір берілсең қатты беріледі екенсің,
Қазақстан секілді.

Қайда бүгін сол баяғы көп арман,
Тәтті қиял аралас.
Құрысыншы, біз бе жалғыз тоналған,
Қазақстан да жалаңаш.

Тура бастап кезім бар ма жол ашқан,
Таба алмадың миятты.
Бас иеге жарымадың о бастан,
Қазақстан сияқты.

Ыңырсисың оқ тигендей қолтықтан,
Пана-тіреу болмақ кім?
Мен емеспін Қазақстанды шоңқитқан,
Мен сорлатсам, өзімді-өзім сорлаттым.

Өзіме-өзім зікір салдым бақсы боп,
Қан жоса ғып бетімді.
Тағы өзімді алдап қоям жақсы деп,
Қазақстан секілді.

Солай, тамыр, тек жақсылық тос күнде,
Келсін, мейлі жұт егіз.
…Қазақстаннан әулие емес ешкім де.
Күтеміз!
Өткенде, Есенғалиды еске алу кешінде, ақынның атаулы стипендиясын тағайындау туралы ұсынысымды айтып едім. Міне, екі жылдан соң осы бастамам өз қолдауын тапты. Сол үшін «Зейнолла Сәнік» мәдени қорына, Шахмардан Есенов, Халел Досмұхамбетов, Махамбет Өтемісұлы және Ахмет Жұбанов атындағы жоғары оқу орындарының басшыларына алғысымды айтамын.
Мәселен, Ақтауда, Ш. Есенов атында­ғы Каспий технология және инжиниринг уни­верситетінде өзім қатысқан жиында Есен­ғали Раушанов атындағы стипендия­ның алғашқы иегері, 2-курс студенті Жә­ні­бек Жолдыбаевтың аты аталғанда, зал­­дағы студенттердің бәрі өре түрегеліп, қуанышы мен қолдауын жасыра ал­ма­ғанының куәсі болдым. Ол дегеніңіз – сти­пен­дия туралы оқу орнының бас­шы­лығының қабылдаған шешімі дұрыс бол­­ды деген сөз. Басқалардан оза шапқан жас жігіт жанып тұр екен. Құдды бір
Ес­ен­­ғали бауырымның өзі сияқты болып кетті…
Әміржан Қосан: Атырау, Орал мен Ақтөбеде де мен сондай тамаша сәттердің куәсі болдым. Есенғали Раушанов атындағы стипендияны иеленген жастарымыз «сен тұр, мен атайындар» екен. Сөз сөйлеуіне, аудитория алдында өздерін ұстауына тәнті болдық.
Мереке Құлкенов: Әміржан, екеу­міз бүгін аса маңызды да ауқымды тақырыптың басын ғана шалдық деп ойлаймын. Қарап отырсаң, экспедициямыз биыл 90 жасқа толып отырған Зейнолла Сәнік ағамыз бен кеше ғана стипендия алған 20 жасар жастарымыздың арасындағы алтын көпір секілді. Біздің бастамамыз сонысымен құнды деп ойлаймын.
Бір нәрсе анық: ұлттық құндылықтарды орнықтыру мен заман талабына сай жаңғырту тек қана мемлекеттің міндеті емес, ол шаруаны қоғамның өзі, әрбір азамат өз мойнына алмай, мәселе шешілмейді. Сондықтан Жазушылар одағының экспедициясы бүкілхалықтық істің бір бөлігі ғана деп есептеймін, баршамыз бірлесе атқарар барлық шаруа әлі алда!