Былайша айтқанда, мен секілді қаймана қарашайға Олжас қалайша, не себепті жақын? Екеуміз де түркі-мұсылман дүниесіне жататындығымыздан ба? Екеуміз де сталиндік тәртіптеменің жазасына ұшыраған жандардың перзенті болғандығымыздан ба? Өткен ғасырдың алмағайып 30-40-шы жылдарында менің халқымның тағдыры қазақтар­дың тағдырына ұқсап, ұласа тамырласып кетуіне байланысты ма? Екеуміз де адам құқығы мен халықтардың құқығы жолындағы күреске белсене араласып, бет қаратпай келе жатуымыздан ба? Әлде екеуміздің де түркілердің әдебие­тіне, тарихына, мәдениетіне, тіліне қатынасымыздың ортақ­тығынан ба? Әрине, осының бәрі де бар екені рас. Әйткенмен, өзімді әсте де Олжаспен қатар қоя алмаймын – өлшеміміз бөлек. Егер бөтен-басқа бір дүниеде екеумізге Жер-Ана ұрпақтарының өкілдерін білдіретіндей жағдай туса, мен (мақтағанда) өзімнің Қарашай елімнің атынан сөйлесем, Олжас барша адамзаттың атынан сөйлеген болар еді. Олжас Сүлейменовтің тұлғасының ауқымы  тұр­ғысынан айтқанда осылай. «Байқоңыр десе жер-әлем көкке қарайды» дейтін сөзді сәл өзгертіп айтсақ: Олжас дегенде барша жұрт биікке көз тігеді. Сүлейменовтің «тауларды аласартпай, даланы асқақтатқаны» сонша, ол қайда да, қай кезде де  әмбеге ортақ.

 

Біләл ЛАЙПАНОВ,
Қарашай-Шеркес Республикасының  халық ақыны,
Халықаралық Түркі Академиясының
құрметті академигі

 

Дегенмен, Қарашайдың Олжасқа дей­тін айрықша сүйіспеншілігін түсіну үшін өз халқым туралы аз-кем айта кетейін. Қап тауының солтүстігіндегі шағын ғана қара­шай таулы мемлекетін Ресей 1828 жылы жау­лап  алып, сол жылдың 2 қарашасын­дағы шарт бойынша ол Ресей империя­сы­ның құра­мына кірді. «Қарашай – Эль­бурс­тың ете­гін мекендейтін бейтарап халық; өзінің адал­дығымен, сұлулығымен және өжет­ті­гі­мен ерекшеленеді», – деп жазды Лев Тол­стой. Бірақ Ресейге адалдығы да, жан дү­ниесінің тазалығы да, қайтпас қайсар батырлығы да оны сталиндік зұл­маттың сұм­дықтарынан құтқара алмады. Ер азамат атаулының бәрі майданда жүр­ген 1943 жылғы 2 қарашада (бұл – қарашай­лардың бір қара жамылған күні болды) сталиндік үкімет менің халқымды Орта Азия мен Қазақстанға жер аударды. Сөй­тіп, 1828 жы­лы мемлекеттігі жойылған қара­шайлар 1943 жылы өзінің автономиясынан да ай­рыл­ды – Қарашай авто­но­миялық облысы жойылды, ал қарашай хал­қының кір жуып, кіндік кескен қайран жері бөлшек­теліп, көршілеріне таратып берілді, оның таулы бөлігі Грузияның ие­лігінде кетті. Қарашай халқының өзі бар­лығы 600 топ болып Сібір мен Орта Азияға шашыратып жі­берілді. Бірақ халық таза-тақыр жойылып кеткен жоқ, оның өлім-жітімнен тірі қал­ған жартысы 1957 жылы тарихи отанына аман-есен жетті де, Шеркес облысын Қа­рашай-Шеркес облысына айналдырды, қазір ол осы аттас республика болып отыр.

Қуғын-сүргінге ұшыраған балқар, ше­шен, ингуш сияқты басқа халықтардың да бас­тарына түскен тауқымет осындай еді. Ал 1989 жылы мұндай зұлматтың жолын кес­кен оқиға болды. Ол да бір жасы мың бол­ғыр Олжекеңе байланысты екенін қазір екі­нің бірі біле бермейді.

1989 жылы КСРО Жоғарғы Кеңесінің бі­рін­ші сессиясында Олжас Сүлейменов мәселені қабырғасынан қойды: «Біз жұмы­сымызды қуғын көрген халықтарды ақтау­дан бастауымыз керек. Осындай ақ­тау­шы заң қабылдамай, қуғын-сүргінге ұшыраған халықтардан сталиндік зұлмат үшін  кеші­рім сұрамай тұрып елдің рухани, адам­гер­шілік жағынан дамуы мүмкін емес. Орыс­тар, грузиндер, қазақтар – өз­дері де ба­­қыт­­сыз­дыққа белшесінен батқан ха­лық­тар. Дегенмен, ұлттық белгісіне қа­рай еңбек­теген баласынан еңкейген кә­рісіне дейін туған жерінен қуылған ха­лық­тардың тартқан тауқыметі екі есе. Біз осы туралы заң тілімен ашық айтуымыз керек», – деді ол.

Олжастың осындай бастамасына орай, ақыр соңында, 1991 жылы «Қуғын-сүргінге ұшы­раған халықтарды ақтау туралы» заң қа­былданды. КСРО-ның бұрын қуғын кө­р­­ген халықтарының, соның ішінде қара­­шай халқының да Олжасқа дән риза бо­латыны осыдан.

«Адамға табын, Жер, енді» поэмасы Ол­жастың атын кеңінен танымал етті. Әйт­­се де оны жалпақ әлемге танытқан «Игорь жасағы туралы жыр» атты тарихи шы­ғармаға байланысты туындысы дер едім. 1975–1976 жылдары мемлекеттік қауіп­сіздік органдары Олжастың «Аз и Я» ат­ты кітабын барлық дүкендер мен кітап­ханалардан алып, өртеп жіберу үшін жандарын салып бақты. Бұл жарлық Кеңес Одағы Коммунистік партиясының идео­логиялық серкесі М.Сусловтан шыққан бо­латын. КСРО Ғылым академиясы сан түр­лі жиналыстар мен талқылаулар өт­кізіп, Сүлейменовтің кітабын «күлін көкке ұшыра» сынап жатты. Әкесі 1937 жылы «ха­­лық жауы» ретінде атылып кеткен Ол­жас­тың өзі де енді Суслов бастаған қа­ра­ниет күштердің зорлығымен сондай атқа ие болуға шақ қалды. Ел бағына туған Д.Қонаев басшы болмаса, Олжастың басына қандай қиямет-қайымның орнарын кім біліпті. Біздің басшылардың қай-қай­сысы да осындай батылдық танытып, қай­дағы бір ақын үшін Сусловпен ара қаты­насын суытуға бара қоюы неғайбыл еді ғой.

Ал Д.Қонаев өз халқы мен туған жері үшін пәруана болудан тайынбағанын біз жақсы білеміз. 1962 жылы Н.Хрущев Қа­зақ­станның оңстүстігіндегі қыруар жерді мақ­та өсірудің мақсатымен көршілес рес­публикаға бермекші болғанда Д.Қонаев еш­қандай доңайбатқа қарамай табандылық та­нытып, елінің басты байлығын шашау шы­ғармай сақтап қалғаны да белгілі. Тек осы екі мысалдың өзі-ақ оның қандай бас­шы болғанын даусыз айғақтамай ма?

Қазақ халқы да басынан небір қия­меттерді өткізді. 1926 жылғы халық санағы тура­лы құжаттарда: «Қазақтар КСРО-дағы ең ірі түркі тілдес халық: саны 6 миллион 200 мың адам» деп жазылған. Ал 1939 жы­лы сол қазақтардың саны небәрі 2 миллион болып қалды. Сондайлық қысқа мер­зім­де осынша адамынан айрылған қазақ хал­қынан Олжас сынды жазушы-ғалым­ның, Қонаев секілді басшының шығуы бір бақыт еді ғой…

Ал сонда Олжастың кітабы Суслов пен оның итаршы академиктеріне несімен ұна­мады дейсіз ғой? «Игорь жасағы туралы жыр­ды» бүге-шігесіне дейін зерттеп, зер­де­­лей келіп, Олжас одан толып жатқан түркі сөздерін тапты. Бұл шығарманың ака­демиктер оқи алмаған, иә болмаса те­ріс оқы­ған тұстарын айпарадай етіп айтып берді. Ол бұрынғы уақыттарда славяндар мен түркілердің арасында тілдік және мә­дени бай­ланыс күшті болғанын, сол арқылы олар бірін-бірі байытып, қоңсы қонғанын атап тұрып көрсетті. Ол кезде орыс ғылымы тү­ркі-мұсылман халық­та­рына астамси қа­рап, «біздің мәдение­ті­мізге сырттың ықпа­лы болса, ол тек Еуропа­дан келді, ол тәрбие көрмеген Азия, онда­ғы түріктер – шап­қыншылық пен со­ғыс­тан басқа еш­теңені білмейтін, қараңғы, надан халық; күні бү­гінге дейін оларды адам қатарына қоса алмай, өркениетке ілестіре алмай отыр­сақ, біздің мәдениетімізге олар қан­дай үлес қоса ал­мақшы?» дейтін тұр­ғыдан қа­рады. Мі­неки, Олжас Сү­лейменов осындай кесірлі, кердең «ғылыми» көз­қарасқа қасқайып қар­сы шықты, КСРО-ның түркі халық­тарының есін жиғызды, өз тарихымызды танытып, бәріміздің рухымызды кө­терді. Өздерінің түркілерден екеніне қым­сынып, бұқ­пан­тайлап келгендер Ол­жастың кіта­бын оқы­ғаннан кейін «Біз – елміз, батыр түркілердің ұрпағымыз!» деп, кеуде кере, мақтанышпен айтатын болды. Олжас күллі түркі әлемін асқақтатты. Же­кебатыр баба­ларының үлгісімен кеңес­тік и­део­логияға бір өзі қасқайып қарсы шық­ты. Өзі­нің поэзия­сындағы сияқты, ғы­лым­ға да жаңа, жүрек­жарды сөзін әкелді. Ал Шын­дықтың сөзін айту үшін адамға дарын да, білім де, ар да, батылдық та керек еке­ні белгілі. Түркі әлемін, түркінің сана-се­зімін, қалғыған жадын оятып бергені үшін Олжасқа мың да бір алғыс айтуымыз керек емес пе?!

Олжас Сүлейменовтің соңғы кезде жаз­ған «Хат тілі» дейтін кітабы дүниежүзі­лік ғылымдағы соны сөз. Жалпы жұрт мойын­даған бір шындық: күллі адамзат бір жерде жаратылып, сол жерден дүниенің әр қиырына тараған. Дін сөзімен айтатын бол­сақ, біздің бәріміз Адам-Ата мен Хауа-Ана­дан тарағанбыз. Бірақ әуел бастағы сол үр­кердей топ қай тілде сөйледі – міне, бұл кітап сол туралы. Адамзаттың алғашқы ны­шандардан Сөзге, жазуға қалай ауыс­қанын көрсету үшін Олжастың қаншама кітап ақтарып, қандай терең талдаулар жасағанын айтып берудің өзі оңай емес. Ақыр соңында ол: «Бастапқыда – Таңба, со­дан соң – Сөз. Бұл таңбалар – Құдайдың таң­басы, ал сөздер Оның есімдері болатын» деген қорытындыға келеді. Бұл кітапты оқып шыққан адам, ғалымдардың атомды ашқаны сияқты, Олжас та Сөздің жасырын мәнін ашқанын түсінеді. Бірақ атомды ашқан адам дүниеге үрей әкелсе, Ол­жас­тың тұңғыш Сөзді, тілді ашуы барлық адамдардың бір тамырдан, бір ата мен анадан тарағанын көрсетіп, адамзатты бірлікке шақырады.

Сүлейменов сияқты перзенті бар халық – бақытты. Айтпақшы, Олжас – қабілеті мен қарымы, білімі мен білігі, дарыны тек өз халқының ғана емес, бүкіл адамзаттың проб­лемаларын қамтуға жететін нар тұлға. Ол – адамзаттың тарихын дұрыс оқи ала­ты­нымен қоса, оның болашағын жақсар­тып, өркендете алатындай тағдыршешті адамдар санатынан.

Тағы айтпағым, бүкіләлемдік проб­лема­­лардан қалт  етіп  қолы босай қой­майты­ны­на қарамастан, Олжас кейінгі толқын жас жазу­шыларға қамқорлық жасауға да мүм­кін­дік табады. Өзім түркі тілдес жазу­шы­лардың ішінен ондай қасиетті тек Қайсын Құлиев пен Шыңғыс Айтматовтан ғана көрдім. Мұны өз басымнан өткен соң айтамын.

Осыған бір мысал келтірейін.

2005 жылғы 12 сәуірде мен Сүлей­ме­нов­тен хат алдым. Олжекең ұмытпай, мені 50 жасқа толуыммен құттықтапты. Ол­жастың қаламдас інілеріне қандай ілти­пат­ты, ізгі ниетті, жаны жайсаң адам еке­нін сипаттайтын сол құттықтауын бәз қал­пында келтіре кетсем деймін.

«Қымбатты Біләл!

Қазақта «Елу жылда ел жаңа» дейтін сөз бар. Сенің елуің қарашайлардың тари­хын­дағы қайта жаңғыруы сияқты кезеңді де қамтыды: 1956 жылы қуғын-сүргіндегі ха­лық айдаудан тарихи отанына оралу құ­қы­ғына ие болды. Сен өзіңнің өлеңде­ріңе қайта өрлеу сезімін арқау еттің, сол сезім оларға тарихи тереңдік, бүгінгі кең­дік пен болашақ биіктік сияқты шынайы өнерге тән үшөлшемдік сипат берген. Көр­ген теперіш ешқашан ұмытылмайтын бол­са да сен өкпе-ренішке берілмедің. Біз жаңа ұрпақтың зердесін сақтауымыз керек, бірақ онда кекшілдікке орын болмауы тиіс. Сенің барлық шығармаларың мен жур­налың осы жайында.

Сен түркі халықтарының жаңғыру­шы­л­ық санасын қалыптастыруға көп нәр­се істеп үлгердің, енді сол сана солардың әлем­дік тұрғыдағы лайықты орнын ай­қын­дауына көмектесуде. Ең лайықтыларға менің ұдайы айтатыным – жаса! Қазақта бұл сөздің «өмірлі бол» және «жасаушы бол» дейтін екі мағынасы бар.

Жаса, Біләл досым!

Сенің Олжас Сүлейменовің,

Париж, 2005 ж. 12 сәуір».

Енді мен де өз тарапымнан: Жаса, Олжеке! – деймін.