Жетісудың жыр жүйрігі, белгілі айтыскер ақын Әбікен Сарыбаев 1926 жылдың 15 мамырында бұрынғы Талдықорған облысының Гвардия ауданындағы Қайрақты жайлауында туған. Балалық шағы Аралтөбе, Бірлікте өтеді. Артельдің 4 сыныптық мектебінен сауат ашқан бала Әбікен қарттарға қисса-дастандар оқып беріп жүріп, жаттап алады. Ақын бойындағы өнерге ауыз әдебиетінен құнар алуы түрткі болса керек. Сарыбай қарияның жалғыз ұлы 14 жасында алғаш рет айтысқа түседі. Содан көзі жұмылғанша домбырасын қолынан тастамаған.

Әбікен ақын 1961 жылдан бастап рес­публикалық айтыстарға қатысып, Кеңестік керенау кезеңде қазақтың ерек­ше өнерінің қайта жандануына үлес қос­қан ат төбеліндей азаматтардың бірі. Же­тісулық Қалқа Жапсарбаев, Кенен Әзір­баев, Үмбетәлі Кәрібаев секілді жыр жүй­­ріктерінің дүбіріне ілесіп, ақ­сақ­ал­дар­дың батасын алған. 60 жылдары сүре жә­не түре айтыстарда ерекше сөз өне­рімен ел назарына іліккен Әбікен Сарыбаев пен Қалихан Алтынбаевтың ақын­дық өнеріне Ғабит Мүсірепов зор баға бер­ген еді. Сол талантының арқасында 1979 жылдан бастап Талдықорған об­лы­сының бас ақыны болды.

Қалиханнан бөлек, сол кезеңде ха­лық құрметіне бөленген Көкен Шәкеев, Әсімхан Қосбасаров, Әлімқұл Жамбылов, Асылақын Қалиев секілді айтулы ақын­дардың бәрімен Әбікен Сарыбаев ай­тысқан. Көкшетаулық Көкен Шәкеев көзі тірісінде өзі жайлы түсірілген де­рек­ті фильмде құрдастары Қалихан мен Әбікен жайлы керемет теңеу айтқан. Ол кісі: «Қалихан қасқыр секілді, тура шабам дейді де арандап қалады, ал Әбікен ай­тыстың қабыланы ғой, қай тарапың­нан баспалап келгенін байқамай қала­сың», – дейді. Өнер, мәдениет қайраткер­ле­рінің осындай зор бағасына ие болған ақын жыр аламанындағы өз тарихын:

Өмірдің көз жетпейді есебіне,

Қартайдық, бала едік кешегіде,

Ақыны Жәркенттің кеп айтысқанда

Мінгізіп жіберіп ем есегіне.

Ақыны Көкше-Семей тартысқанда,

Олар да кіріп еді есебіме,

Әсімхан Қосбасаров шайқасқанда,

Оның да ем беріп ем «кеселіне»,

Ұрпағы Жамбылдың кеп алысқан-ды,

Жата алмай жүрген шығар төсегіне, –

деп құрметпен, ақынға тән паңдықпен өрнектеген.

Өмірдің көнеміз ғой жазуына,

Жол бермес көз жұмарда қажуыма.

Обалын көтерем бе мен солардың,

Көп ақын ұнтақталған азуымда, –

деген Әбекең дарын жағынан қазақ же­рін­дегі өзі қатарлас ақындардың еш­бі­рі­не есе жіберген емес, ал дәріптеу жа­ғы­нан… Ақын – ар-ұят дегеннің си­­но­­ни­мі. Ол – қоғамның ар-ұяты. Жү­ре­гіндегі мұңын, көңілдегі шерін, кө­зін­дегі жасын, тасыған қуанышын дә­ріп­теген, өз санасын өрге жетелеген ақынын ұмытқан қоғам – шалажансар қоғам. Қоғамның көзін байлап, құлағын бітеп тастайтын – көркеуделер. Әбікен тірі­сінде солардың кісәпірлігін көп көрген жан. Адамдықты аяғына бас­қандардан же­рінген ақын ақырында келмеске кет­ті, ал көркеуделер қалып қойды. Ақынға де­ген астам көзқарастары көпке дейін сақ­талып келді. Олар бір нәрсені түсін­беді: мансап – жалған, ақын – мәңгілік! Олардың жанығып жиған дүниесі мен атағын таразыға салса ақынның бір ауыз сө­зінен жеңіл болып шығады. Сон­дық­тан мансап пен атақ – арсыз! Жыр – кие! Тезек төренің Бақтыбай мен Сүйінбайға ша­пан жауып, ат мінгізуі осыны ұға біл­ген көрегендігі. Былтыр Тал­ды­қор­ған­дағы айтыста жас ақындардың бірі осы заманға:

Бұрынғының төресі Тезек еді,

Бүгінгінің төресі тезек терді, –

деп әдемі баға берді. «Тезек тергендер» бұрын да болған…

Әбікен тірісінде табалдырық тоздырып, төмендемеген, «осы ойды айтсам бі­реудің көңіліне келеді-ау?» деп жырына опасыздық жасамаған, көкейіндегісін бүк­пеген, өр мінезді ақын. Ол мінез жыр­­ларынан, ел аузындағы есте­лік­терден анық байқалады. Пенделікке са­лынғанға Әбекең мәңгілік-таразысы ба­рын ескертеді:

Ай, пенделер, пенделер,

Бұларыңыз болмайды.

Топырақ басса денеңді,

Ұйқың сенің қанбайды.

Жатарсың жалғыз төмпешік,

Сұрамас ешкім қал-жайды.

Немесе:

…Бір күні жөнелерміз киіп кебін.

Қатын да, бала-шаға опа болмас,

Олар да ізденеді тауып жөнін.

Сондықтан дүниеге қызықпаңдар,

Бір күн бар, бір күн жоқта алып-берім.

Кезінде Әбікеннің өлеңдерін жи­нақ­тап, екі кітабын шығарған, Сарыөзектегі Мәдениет үйіне ақынның есімін беруге түрткі болған КСРО Журналистер ода­ғы­ның мүшесі, ұзақ жылдар «Кербұлақ жұл­дызы» газетін басқарған Бақыт Әлі­мов ағамыз «Жоқшысы жоқтың өзі де жоқ», – деп, көп жұмыс атқарды. Екінің бірі «мәдениет қайраткері», «Қазақ ССР халық  ақыны» деген атақ алып жатқанда Әбікен секілді талдықорғандық дарын иелерінің елеусіз қалғанын талай мәрте ащы сарказммен жазды да. Дарыны дарынын таныған ел ғана алға басатынын Бақыт аға жақсы білген. Бүгінде Әбекеңе де, Бақыт ағаның өзіне де сол атақ түкке ке­рек емес! Ақынша айтсақ: Өлеңді бір­ге-дағы көмбейді ғой, Ендеше Сарыбаев өлмейді ғой! Олардың жаны жай тапқан! Олардың соңында Сөз қалды, сөз бол­ған­да да жүрек лобытар жылымшы емес, жа­ныңды жылытар, қаныңды ойнатар, ойлы, өр Сөз. Артында өлмес сөз қал­дыр­ған адамда арман жоқ. Әбікеннің жаз­ба жырларының біразы қазақы қара өлең секілді 7-8 буыннан келеді. Оқы­ған­ға жеңіл, ұйқасы шымыр жолдардың арасына үңілсең тығылып жатқан терең ойдың сүрлеуін байқайсың. Көптен бері ешкім көзге ілмеген, аяқ баспаған сүр­леу…

Бағың жанса басыңа,

Өрге де тасың домалар.

Бағың тайса басыңнан,

Ала күшік қуалар…

Басынан бағы тайып, ала күшіктің шәуі­ліне қорланғандар аз ба осы қо­ғам­да? Күшікке емес, қолыңда дәулет тұр­ған­да кердең қақтырған кеудеңдегі «ісік­ке» өкпеле дейді Әбекең:

Ойлан, түсін, жігіттер,

Осы айтқаным шын болар.

Асқынып аса кетпегін,

Сендерге түбі сын болар.

Ақындық – Алладан келер қасиет! Жаратушы дарын иесіне қара тасты қақ айы­рар тіл, сол тасқа мәңгілікке қа­ша­лып жазылар жыр береді. Бесік басында ай­тылар әлдиден, жаназаңда оқылар Құ­ранға дейін сол жыр. Сондықтан Әбікен ақынның шумақтарынан «сы-
йынып Тәңір, Құдай-ды», «Құдайым, ті­лек бере көр», «Алланың ризамын мұ­ны­сына», «Бір Алладан сұрадым», «Бір Алла жан біткенге дем беретін, Алла жаз­са әрбір іс кез келетін», «Әуелі Алла, жа­раттың, Он сегіз мың ғаламды» дегендей жолдарды көптеп кездестіруге болады. Атеизм асқынған, коммунистік пар­тия күшейіп, «Алла» дегенді алқым­нан ала түсіп тұрған кезеңде мұндай жыр­лар жазудың ақынға абырой әпер­мегенін бәріміз жақсы түсінеміз. Ол да түсінген және егесіп, адамнан көрі тек Ал­ламен сырласқан, тек Алламен мұң­дас­қан Ақын болғанды жөн көрген! Жа­ры Рәзиха қайтыс болып, шиеттей ба­ла-шағамен қалғанында да тек Тәңі­рімен тілдесті, шерін соған айтты:

Е, Алла, не жазып ем зарлатқанда,

Көзімен моншақ жасты пар­лат­қан­да.

Қолыма қалақ алып жүгіремін,

Түн жарып, ертеңгісін таң атқанда, –

дейді.

Сөйте тұра:

Жарайды, әйел алдым, үйге кірді,

Дұрыс қой әр мезгілде алса тілді.

Қайрамай науқас пенен балаларға

Қайтемін күндер өтіп, болса жынды, –

деп балаларының өзгеге жәутең қақ­па­ғанын, 15 жасында қосылған қосағының орнын бөтен жан баспағанын қалайды. Адамдық пен сезімге адалдықтың биік шыңы деп осыны айтса болар! Тіпті, «Се­гіз баламен оңай ма?» деп жанашыр бол­ған, Өрік деген көрікті келіншекпен қай­та отастырмақ болған ағайынға:

Құдайым-ау,

Рәштің орнын басар Өрік пе еді,

Дәл қазір маған керек көрік пе еді.

Өріксіз де қара қазан қайнап жатыр,

Қатынсыз бұл Әбікен өліп пе еді?! –

деп, бет қайтаруы оның адамдық қырын, әкелік парызға деген жауапкершілігін аша түссе керек. Көзі жұмылғанша осы ойы­нан қайтпады, босағасын бөтен әйел­ге аттатпады.

Әбікен ақынның 1987 жылы қан­құй­лы Колбинге хат жазғаны да көп наси­хат­талған жоқ. Ол хатта не айтылғанын хат­ты жоқ қылып, бос конвертті ақын­ның қолына ұстатып кеткен сол кездегі облыс басшылары, қазақ «Үш әріп» деп атайтын қызметтің өкілдері ғана білсе ке­рек. Хатты көрген аздардың бірі Бақыт Әлі­мов естелігінде: «Хатты оқыдым, ішін­де ұятты сөздер баршылық екен», – деп жазады. Мұндай мінез кімге ұна­сын. Алла ақын етіп жаратқан адамға об­лыстық мәдениет бөлімінен «ақын» де­ген жазуы бар куәлік берілуі сол бір­беткейлікке жасалған көп қысастықтың бірі болса керек. Ол куәлік те, Колбинге жа­зылған хаттың жұрнағы да өнерге де­ген көзқарастың айғағы есебінде ақын­ның мұражайына қойылды.

Ақын адам заманынан оза туады, сол үшін азап шегеді. Әбекең де өз дәуірінің қа­лыпқа сыймаған тұлғасы болып, өмірден озды.

Өлең сөздің патшасы Абай өткен,

Жарлы менен жетім үшін қызмет еткен.

Қан сұрапыл соғыста домбыра ұстап,

Жамбылдың естілген-ді үні өктем.

Жүз жастың жағасына жармасумен,

Жалғаннан тоқтамастан ол да кеткен.

1988 жылдың 11 қарашасында әкеміз Әбі­кен де кетті… Өз шаңырағына жайлы мекен болған Балғалысының етегінде жер-көрпесін қымтанып жатыр… Ол көз жұмғалы 30 жылға жуықтап қалса да әлі зерттелмеген жырлары, танылмаған бо­л­­мысы бар. Өмірінің соңғы жыл­да­рын­да шәкірті Айтақын Бұлғақовқа жазған хаттарының бірін: «Басшыларға айт, ақын жеңілмейді, дұрыс баптамаған ері мен елі жеңіледі. Сәлеммен ақын, қайт­пас Әбікен Сарыбаев» деп аяқтаған екен. Жыры жұрт жадында жүрген шайырды жеңілдіге, өлдіге санауға болмас, жыр – мәң­гілік, демек, ақын да ғұмырлы!

Серік ӘБІКЕНҰЛЫ,
республикалық
«Парасат» саяси-қоғамдық,
мәдени-танымдық журналының
Бас редакторы.