Кәкесі, сенің кезекті мерейтойыңның қарсаңына орай, қатар өткен өмір кешулері ойыма түсіп отыр. Менің үш жылға созылған әскери міндетімді өткеріп, үстімдегі сарбаздың сұр шинелін шешіп, 1960 жылдың шілдесінен 1962 жылдың қарашасына дейінгі аралықта қызмет істеген «Лениншiл жастағы» ортама қайта оралған кезім.

Арада екі-үш ай өтіп, 1967 жыл­дың қысқы күндерінің бірінде су жаңа әдеби қызметкер болып қыз­мет­ке қабылданған сенімен таныс­тым. Сен онжылдықты бітіріп, елде екі жыл жұмыс істеп барып университетке оқуға түскен, өмір көріп, тіс қаққан жігіт екенсің. Содан да болар, бір-бірімізбен тез тіл табысып, алаңсыз араласып-құраласып кет­тік. Көп ұзамай ортамызға Серік, Кә­рібай, Оралхан, Ақселеу келіп қо­сылғаны есте. Міне, содан бері елу жылдай уақыт өтіпті. Алтауы­мыз­дың жұбымыз жарасып, бір үй­дің баласындай бауырласып, жас­тық шақтың шулы-дулы база­ры­ның қызығын бастан өткеріп, жаз­ған-сызғанымыздың газетте жа­рияланғанына төбеміз көкке жеткендей қуанып, жарасып қатар жүр­ген кезіміз қандай ғажап еді. Кейінірек ортамыз Бексұлтанмен то­лысты. Оралханның ұсынысымен же­ті жетім атандық. Оның өзіндік сыры бар-тын. Шын жетім қалған үшеуіміз ғана едік. Ал біздің же­тім­дер атын жамылуымыздың жөні басқа, яғни біреулердің сүйеніш-ті­реуінсіз, өз бетімізше тырбанып, өз тіршілігімізді жасап, еттірлігімізбен ел қатарына қосылып, адам бол­ға­ны­мызды айғақтағымыз келген. Мұ­ны естіген ел құлағдар болсын де­ген ниетпен айтып отырғанымды өзің біліп отырсың ғой… Менің білуім­ше, сен студент кезіңде атың­ды шығаратындай көп дүние жаз­баған сыңайлысың. Алайда, алған білімің, көп оқып, көңіліңе тоқы­ға­ның, өмірлік тәжірибең шығар­ма­шылық қабілетіңнің барлығын бірден байқатты. Келе сала көсілтіп жазуға кірістің. Жастар газетінің жазу мәнерін, тақырып тапқыр­лы­ғын, ой орамын тез меңгеріп кеттің. Сөй­тіп, қаламынан жел ескен жор­нал­шылықтың арқасында абы­ройың асып, сый-құрметке бөлен­дің. Қаламгерліктің қыр-сырына қанығып, кемелденіп, келе-келе жазушылық жолға түстің.

Әрине, көркем әдебиет көрінгеннің ер­мегі емес, жазушылық өнердің өресі биік тө­ресі. Сөз білетін, әрқилы әңгімеден, ауы­­зекі көрген-естіген оқиғадан сюжет өр­бітіп, шығарма жазуға машықтанып, қа­ламгерлікке ұмтылғандардың көбісі ша­масын білмей шатасқан, талапкерлік дең­гейдегі «толыспаған толстойлар» сана­тын­да. Ал сенің жөнің де, жолың да басқа. Елде ержетіп, өмір танып, әлем әдебиетінің үздік шығармаларымен жете танысып, оқы­ғаныңды көңіліңе тоқып, жор­нал­шы­лық іс-сапарларда талай санаңды саралап, ойыңды қорытып, тума талантыңның ар­қасында сандаған әңгіме, хикаят, романдар жаздың. Нәтижесінде, қазіргі қазақ про­засына олжа салған суреткер жазу­шы­лар­дың бірегейі болып, ел-жұртқа та­ныл­дың. Оған жазылып, жарияланып, том-том кітап болып басылған, оқыр­ман­дарының жүрегіне жетіп, жылы лебізіне бөленген шы­ғармаларың дәлел. Бұл пікірді мен досым болғаның үшін мейлінше мақтап, әдейі әспеттеп, бағаңды асыру мақсатында жа­зып отырмағаныма арым куә екендігіне оқыр­ман қауым қалтқысыз сенеріне кү­мә­нім жоқ. Жазушы Кәдірбек Сегіз­байұлы­­ның шынайы да шырайлы шығар­маларын оқыған кісілердің бәрі де осындай ойда деп кесіп айта аламын.
Кәкесі, сенің жазушылық жолыңның ал­ғашқы «Ашылмаған сырда» әңгімесінен сәт­ті басталғаны айдан анық. Осынау кез­дейсоқ кезіккен кейіпкердің – Ұлы Отан со­ғысының мүгедегі тұтқынға түсіп, қа­шып шығып, кейін сол үшін сотталған бей­таныс кәрияның тосын да қиын тағ­дырлы өмірінің сырын ашуға, оның мей­рам­ханада Огинскийдің «Полонезін» қай­­та-қайта тапсырыс беріп, құмар­та ­тың­­дай­тынына таңғалған жорналшы Серік­тің әң­гімесі оқырмандарға ой салатын, мөлдір сезімге бөлейтін шағын да болса шалқар мазмұнды шығарма еді. Бұдан кейін де бұр­қыратып көптеген әңгімелер жаздың. Со­лардың ішінен «Балабура», «Соңғы ша­быс», «Арқарқара», «Марал оты», «Қара қас­қыр» деген әңгі­мелеріңді, «Аюдың өті», «Же­тім қонжық», «Иттер де жылайды» ата­латын хикаят­та­рыңды ерекше бөліп ай­тар едім. Бұл сенің табиғат пен адам­дар­дың ара-қатынасына, хайуандар тір­ші­лі­гі­нің тылсым сырларына қатысты жа­зыл­ған шығармаларың. Бұл әң­гі­ме-хикаят­тар­да­ғы­ кейіпкерлеріңнің түрлі мінез-құлқы, адам­гершілігі мен аярлығы, зұлымдығы мен зияткерлігі нанымды, сенімді іс-әре­кет­тері, ой-пікірлері, жүріс-тұрыстары ар­­­қылы әсерлі әңгіме­ленулерімен көкейге қо­на кетеді. Ойландырады, толғандырады, са­наңа сәулесін түсіріп, сезіміңді сергітеді. Аталмыш шы­ғармаларың сенің жазу­шы­лық шебер­лігіңнің шыңдалып, сурет­керлік та­лан­тыңның толысқандығын жазбай та­ны­­та­тын туындылар.
Сенің жазушылық қолтаңбаңның ерек­ше сипатын танытқан қазақ халқының өмір-тағдырларының үш кезеңіне арнал­ған үш романың. Ұлттық болмысымыздың бояуы қанық, алуан сырлы қадыр-қасиеті осы романдарыңда шалқар шабытпен,
қа­ра­­сөзбен төгілте жырланған.
Мысалы, «Беласқан» романы кешелері қа­зақ сахарасы басынан кешірген жау­гер­ші­лік заманның зар-мұңын, тағдырлары тәл­­кіге түскен адамдардың қилы өмір-тір­ші­­лігін, кісілікті іс-әрекетімен, ел-жұр­ты­на жанашырлығымен есімдері ел есінде сақталған батырлар мен билер, солардың төңірегіндегі қарапайым жұртшылықтың ғұмырнамасын баяндап, сыр шертетін шоқ­тықты шығарма. Бұл романыңның тағы бір кереметі – ұлтымыздың бүгінде көңіл­ден көшіп, көзден тасалана бастаған дәс­түр-салтын, әдет-ғұрпын тірілтіп, сол ке­зеңнің келбетін кестелі тіл, көркем су­рет­пен баяндап бергенің. Сөйтіп, бүгінгі жас ұрпақтың санасын оятып, жадын­ жаң­ғыртуға, рухын көтеруге өлшеусіз үлес қос­қаның дер едім.
Ал «Жол» романы болса кешегі Кеңес за­маны орнаған, сонау 20–30 жылдардағы қазақ елінің өмір-тіршілігін, сол мез­гіл­дегі өнер-білімге талпынған қазақ жас­та­ры­ның көштен қалмауға ұмтылысын көр­кем сөзге көшірген көшелі туынды. Қыс­қасы, қазақ елінің кезеңдік өмір жо­лы­ның хикаяты, көркем шежіресі.
Биік талғам, көркемдік шеберлік тұр­ғысынан бағалағанда орны алабөтен, тамаша туындының бірегейі – «Біз қалада тұ­рамыз» романы. Шығармада жоғары оқу орнын бітіріп, Алматыда қызметте қалған жастардың әркімнің босағасын сығалап, бас­панасыз жүргені, отбасының көрген тұр­мыс тауқыметтері туралы шындықтың шы­райын келтіріп-ақ жазғансың. Өйткені, сен суреттеген өмір хикметтерін өз заман­дас­тарың да, өзіміз де бастан өткердік қой. Оның сыртында соғыстан соңғы жылдары басқа елдерден түрлі себептермен ауа кө­шіп келіп, Алматыға қоныстанған басқа ұлт өкілдері мен жергілікті қала тұрғын­да­рының қилы тағдыр кешулерін де ұмыт қалдырмай, сабақтастыра өрнектегенің де өте орынды, табылған тәсіл екендігін айту парыз.
Мені ерекше қуантатын жағдай – сенің қаламыңның қарымдылығы, яғни дара дарындылығың. Жасың ұлғайып, ақ­са­қал­дық белеске көтерілсең де жазуыңнан жаңыл­ған жоқсың. Оған беріректе жа­зылған «Жоғалған жұлдыз» хикаятың нақ­ты дәлел. Сүйіспеншілік сынды мөлдір се­зім мен өмірлік өкінішті баяндайтын осы­нау хикаят адамгершілік, адалдық, жақ­сылық пен жамандық туралы жастарға ар­наған өмірлік өнегесімен қымбат туынды. Расыл мен Кәмилаштың – қос ға­шық­тың қосыла алмауына байланысты өзекті өр­тер өкініші сезімі сергек, жүрегі жұмсақ, қай адамның да жанын жабырқатып, кейіп­керлеріңе қосыла уайым-қайғыға ба­тары анық. Мұндай жан-жүректі қоз­ғайтын, егілтіп-елжірететін, сол арқылы санаңа ізгілік сәулесін түсіріп, көңіл кірін ке­тіретін, ар алдындағы адалдықты дәріп­тейтін шығармаңды оқыған әр адам саған ризашылық пейілін айтары ақиқат.
Сенің соңғы жылдары жазылған бір топ эссе-естеліктеріңді оқи отырып, өткен өмі­ріміздің елестері еске түсті. Әсіресе, әке мен шешенің, ағаның асыл қасиеттеріне де­ген қимас көңілің арқылы балалық ша­ғыңның, ертеректегі көзің көріп, басыңнан ке­шірген ғұмыр жолыңды жарқырата жа­зып­сың. Қарапайым, шаруа баққан адал ең­бектерімен елге сыйлы болған осы кі­сілердің қазақы тәлім-тәрбиесінің ғұмыр бойы жаныңа азық, өмір-тіршілігіңе қа­зық болғанын емірене есіңе алуыңның да мән-мәнісі зор. Сол арқылы да сен кейінгі жас ұрпаққа ұлағатты ой салып отырсың. Ұрандатпай-ақ, ұтымды пікір, өнегелі қағидаттармен бөлісіп отырғаның қандай керемет.
Енді бір есте сақталатын дүниең – дос­тықты дәріптейтін, сыйластықты сағын­ды­­­­ратын, татуластыққа табындыратын ба­ла кезден бауырласқан, елде жүргендегі ежел­гі достарың Мұрат пен Әскербек жө­нінде жазған эсселерің оқырманын ойлантып, жүректерін жылытатын, көңілдерін бо­­сатып, толғантатын туындылар. Ал екеуі­­міздің де жан сырымызды бірге бөліс­кен ортақ достарымыз, өмірден ертерек көш­се де, жүрегімізде өзіміз өлгенше сақ­та­латын, қияметтік қимастарымыз Оралхан, Кәрібай, Ақселеу, Серікке деген сар­қыл­мас сағынышымызды да жалпақ елге жарияладың.
Сөзімді аяқтар алдында сенің соңғы жаз­ған осынау эссе-естеліктеріңнің ерек­ше­ліктеріне тоқтала кетпекшімін. Бұл қа­зір­гі шақтағы сенің қаламыңның қары­мын көрсетудің амалы. Сенің көркем шы­ғар­маларың хақында шамам жеткенше ой-пікірімді білдіріп, бірнеше мақала жаз­ғаным есіңде ғой. Сондықтан өткен ізді шиырламай, соны сапар – соңғы хикаятың мен эссе-естеліктеріңді талдап-таразы­лауға тырыстым.
Кәкесі, сенің бұл жазбаларың өмірдің өз шындығынан алынғаны белгілі. Солай бо­ла тұра, қаламгерлік жазу мәнеріңнен айнымапсың. Деректі, дәйекті әрі көркем кес­теленген. Әр эссенің өзіндік өрісі, өзін­дік жазылу жүйесі, өзіндік түйіні, алар тә­лімі бар. Ендеше, осы сөзімді тірілтетін аз­ды-кем мысалдар келтіре кетейін.
Сенің әңгімең әкең қайтыс болар ал­дын­да бала-шағаңды алып, елге бар­ға­ның­нан бастау алған екен. Сондағы әкең­нің айтқан өсиеттей сөзін есіңе алыпсың. Кезінде жетім қалған әкеңді қанатының астына алған Дәулетжар деген ағайыны дү­ниеден көшерде туған-тумаған ұлдарын жинап алып, былайша өсиет айтса керек. «Ала жіп аттағандарыңды адам көрмесе де, Алла көреді. Пайда да табыс. Табыс еңбек­пен, адал жолмен келсе ғана бойға жұқпақ. Өзгенің есебінен мал таппақ – пайда емес, пай­дакүнемдік. Бұл да ала жіп аттау. Анаң екеуміздің осы өсиетті өмірлік темірқазық етіп ұстағанымыз ақиқат. Олай болма, бы­лай бол демей, айтқан өмір шынды­ғынан алынған тәмсілдерім ертеңіңе сабақ болсын деп едім. Сенің әкеңнің осы өсие­тіне адал­дығыңа біз – достарың куәміз. Ал аяу­лы анаңды есіңе ала отырып, суық тиіп ауырып қалған сәттегі мойнына көгеннің бұршағын салып, ағыл-тегіл жылағаны, құлынымның жанын қалдырып, өзімді ал Алла деп жалбарынғаны есте қалыпты… Бәлкім, суішерлік ғұмырымды ұзартып бер­гені шешемнің шын тілеуінен болар» де­ген сөзіңнің де жаны бар. Баласы үшін жанын қиюға даяр тұратын қарапайым қа­зақ әйелінің қадір-қасиетін жақсы жа­зыпсың. Анасын аялай алмай жүрген же­тесіз жүгірмектерге бұл сөзің сабақ болса игі. Ал аға туралы әкеден кейінгі жаны бө­­лек жанашыр, қаны бірге қамқор жан де­ген түйінді, тұщымды сөзіңе алып-қосарым жоқ. Ардақты ағаның соңғы оншақты жылы суқараңғы болса да «Кәдірім, сенің келгеніңді жүрісіңнен-ақ сеземін деп құшағына қысатын сәтіңді көре алмайтынымды мойындау қандай қиын еді, жан Аға» деген еске алу сенің бауырыңа деген ыстық ықылас, сарқылмас сағынышың екендігі кәміл.
Ақселеудің Ернары, Оралханның Айханы, Бексұлтанның Бейбіті, менің Дулатым, сенің Алтайың барына шүкіршілік ете­тінбіз. Ол қыздарымызды қомсын­ға­ны­мыз емес еді, әрине. Бәріміз де оларды ер­келетіп өсірдік. Алайда, ұрпағыңды жал­ғайтын ұлың деген қанға сіңген қа­сиеттен ада еместігіміз рас. Сен қырықтың қыр­қа­сына енді шыққанда жүрек талмасынан қа­пияда қайтыс болған Алтайыңды жоқ­тап, көп жыладың. Біз де қайғыңды бөлісіп қасыңда жүрдік. Ажалға ара түсер амал қанша. Әйтсе де Алтайдан бір ұл, бір қыз бала бар – тұяқсыз емессің.
Жалпы, сен тіршіліктің тауқыметін аз тартқан жоқсың. Әке-шешеңді, ағаңды, апа-жездеңді қимай жүріп, қинала жүріп мәңгілік мекендеріне аттандырдың. Одан бұрында ұлың Манардан айрылып, аңырап қалған қапалы күндер де есте. Бір қыз, бір ұлды болып, үкіметтен үй алып, енді етек-жеңіңді жинай бастаған кезде алғашқы жа­рың Баян өтті өмірден. Көп ауырт­па­шы­лықтың арты оңалып, Ғайшаға қосыл­дың, одан үш қыз сүйдің. Қанша тіршілік тауқыметін тартсаң да тозбадың, төздің. Қанша қиындық басыңа түссе де, жүрегің жылы, жаның жұмсақ жаратылысың қай­ғы-қасіреттің тереңіне батырмай, кө­рер қызық, татар дәміңнен айрылмай жүріп жа­­тырсың. Көркем сөздің көрігін қызды­рып, мезгілсіз өмірден озғандарына қамыға оты­рып, олардың әрқайсысының кісілік қа­сиеттерін, жазушылық дарындарын да­ра­лай талдап жазған эссе-естеліктерің Орал­хан, Ақселеу, Кәрібай, Серік сын­ды ­біз­дің ғана емес, жалпақ қазақ елінің сү­йік­ті аяулы азаматтары туралы толғанысты топ­тамаларың да шынайы достарымызды шын жүректен шыққан сырлы сөздермен кес­телегенің анық. Бұл адал достыққа ар­нал­ған сөзден соғылатын ескерткіш десем, ар­тық айтқандық болмас. Сенің өмірдің ащы-тұщы небір қилы кезеңдерін адами және жазушылық нәзік жүрегіңнен өткізе жү­ріп, қабырғаң қанша қайысса да мойымай, майыспай соншама шығармалар жа­зып, ізгі жанды кейіпкер бейнесін сомдаған қа­ламгерлік қуатыңа тәнтімін. Жүрегі жақ­сылықтан, ізгіліктен жаратылған сендей жақсы досымыздың барлығына шү­кір­шілік.
Айтқандай, сенің жазушылық өнеріңе қо­са ұлтымыздың ұмыт бола бастаған қа­зақы салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын саралай суреттеп жазған сан алуан этнографиялық әңгімелерің де танымдық қырымен, тә­лім­дік сырымен есте сақталары, жадымыз­ды жаңғыртары сөзсіз. Көркем шы­ғар­ма­ларыңның шырайын келтіріп, қызықтыра оқы­татын сол жазбаларыңдағы бәйгеге ат қо­су, палуандар күресі, құс салып, аң аулау, ұлттық той-жоралғылар жөніндегі қы­зықты әңгімелерің. Осы орайда арнайы жа­зылған «Қазақ дастарханы» деген үш тіл­де жарық көрген кітабыңның құн­ды­лығы айтпаса да аян. Ал осының бәрі сенің қ­а­зақтың өмір-тіршілігін жетік білетін­дігіңнің белгісі.
Күні ертең ағайын-туыс, дос-жарандар ор­тасында аталып өткелі отырған жетпіс бесің – жетіп-піскен жемісті жасыңа жақ­сы жеттің, жан досым! Пендеуи өміріңде де, жазушылық өнеріңде де абырой-атаққа бө­леніп, Құдай берген ғұмырды баяғыша тату-тәтті өткізе беруімізге жазсын. Өткен өмір көкірегімде қоңыр сазымен күмбірлеп тұр. Әлі де айтылар әңгіме, ақтарар сырым аз емес. Әйтсе де әзірге сөзімді осымен аяқ­тай тұрайын…

Қуанышбай ҚҰРМАНҒАЛИ,
Қазақстан Жазушылар
одағының мүшесі