Былтыр ақын Ертай Ашықбаев «Дәстүр» баспасынан «Өлең мен өмір» дейтін қарасөз кітабын шығарып, әдеби қауымды бір желпіндіріп тастады.  «Балыққа таяз судан терең оңай, ақынға қара сөзден өлең оңай» деуші еді ғой, деп кітап бетін тосылыңқырап отырып аштық.

Тоқаш Бердияровтан бастап, Жанна Елеусізге дейінгі ешкімге ұқсамайтын дара сипатты он сегіз ақынның шығармашылық бітімін сөз ететін бұл нұс­қалы дүниенің барша бояу-болмысын бір ма­қалада сипат қылып айтып болмас. Әрбердесін он­дағы әдеби мақалалардың нысанаға байлағаны қат-қабат көпмағыналы, көпжоспарлы нәрсе болуы да мүмкін ғой. Қалам ұстаған адам кейде әде­биеттің басқа да саласын жатсынбайтын әмбе­бап­ты­ғын көрсеткісі келетіні болады, не өз саласынан (өлең­нен) жалығып, бір мезет жанр өзгертіп,
«де­ма­лады». Сонымен бірге, ақынды кейде әдеби сын­ға, эссеистік прозаға жағдай, сол жағдайдан туатын ы­за да отырғызады. Айталық, бұ күнде өлеңнен бәһре аларлық оқырманның азайып бара жат­қан­дығы, барының жайдақтануы, бір заман зор қиын­шылықпен оқушы ретінде қалыптанған қазақ қай­тадан тыңдаушыға, көрушіге айнала бастағаны, жаз­ба әдебиеттің кенеуінің кетуімен тіліміздің шұрайлы, шүйгін, рақат тіл жайлауының беті «хош, есен болға» бұрылыңқырағаны, сонымен бірге, голливудтік жазғыштар нағыз әдебиеттің дамуына еш мүмкіндік қалдырмай отырған қазіргідей қысылтаяңда шақпақ тастай жаңа, жас буынымыздың бір бөлігі классикамен жазбағанның өзінде, классикадан үйренудің орнына оны біржола мансұқ етіп, ұғынықсыз андеграундқа біржола көшіп алуы, енді бірқатарының, керісінше, дәстүрден кетпейміз деп баяғыша Айдан алқа, жұлдыздан жүзік іздеп, сылдыраған, сырты сұлу сөзді айналшықтап қалуы, т.с.с. жағдаяттар қолға қалам алғызашақ. Көпке мәлімсіз және бір астары болуы мүмкін.
Адам ғұмырының кезеңдерін Лев Толстой жеті жылмен бунақтаса, Сағди әрқайсысы отыз жылдан тұратын үш бөлікке бөліпті. Оның алғашқысында білім жина, екінші отыз жылда өмірді түсін, ал қал­ған кезеңде кейінгіге білгеніңді үйрет деп ке­тіпті жарықтық. Осы орайда «Өлең мен өмір» ав­торы­ның тұтқиылдан қара сөзге көшкен қылығын сол Сағди айтқан ғұмырының екінші кесегін қо­ры­тындылауы ма деп те қаласың. Біз осылай тү­сіндік. Олай болса, ақын қарасөз кітабын алпыстың зуы­лын құлағы шалып отырып жазғаны да.
Алпыс жас!
Кеше ғана сияқты еді-ау!..

ІІ
Иә, кеше ғана сияқты еді.
Иірімде иірілген жоңқадай жан-жақтан ағып кеп, ҚазМУ-дің бесінші жатақханасында тоқай­лас­қанымыз. Осы оқу орнының табалдырығын 1978 жылы аттаған елу өренжі – бой-сойының өл­шемі әр түрлі, жас айырмашылығы әрқилы болуы­ның үс­тіне болмыс-бітімі, табиғаты жағынан бір-бірі­нен алшақ жатқан ондаған бейне-тін. Тетелеп теңе­сіп, ортайып кеңесіп кеткеніміз кейін ғой, ал әуелім «школьник» деп ат қойылып, айдар тағылған бақа-шаян мен «стажникпіз» деп дүрсініп тұрған екінші өзара топ тосырқап, бірі айбына, бірі айбынта қараған. Соңғыларының дені университетке солдаттың айыл доғалы жалпақ белдігін шеше сап келгендер екен. Осы жайды Ертайдың өзі «Әс­керден келген студент» өлеңінде былайша сурет­тейді: «Аламын еске мен енді, /Айтушы ек аңыз-өлең­дей: /Әскерден келдік дегенді /Аспаннан кел­дік дегендей… /Қыздарды сөз қылғанда, /Өзі­мізше өлшеп өбектеп, /Сықиған біздер тұрғанда, /Са­рыауыздарға не жоқ деп…».
Осы рас. Қазіргілерді қайдам, ол кезде ат­ақ­ты бе­сінші жатақхана балық үлескендей у да шу болып жататын. Әр жер-әр жерде тас түлек құстай шаң­қылдап жыр төгіп, өлең оқып тұрған біреу. Соған сай «бұқа қарап жүрміз» деп тойға төтеннен келе бе­ре­тін баяғының қазағы сияқты бір-бірі­міз­дің бөл­мемізге тура тартып кіре беретінбіз. № 212 бөл­меге ғана жоламаймыз. Екі бөлмелі бұл секцияны серітап бес салқам – қалған қырық тоғызымызға да біраз аға­лы­ғы бар, ажал ортамыздан мезгілсіз алып кет­кен Абдул-Хамит Досыбаев, тағы мы­сық­тай шақар Мұрат Талдыбаев, ілгегі жоқ ақ көй­лектей Аманғали Әбуов, әділ сөзі тө­белестей Жол­дасбек Ақсақалов және тыл­сым патшалықтың жұм­бақ өкіліндей Ертай Ашықбаев мекендейді. Бұл жағдайды Ертай ақын сол тұста: «Есік ашық шық­қан­ға, кіргенге де, /Бес азамат тұрамыз бір бөл­­меде. /Қиялымыз сияқты бесеуміздің – /Бес құр­лықты айналып жүрген кеме», – деп өлең өр­негіне түсіргені бар.

Жалпы, біздің курс біртүрлі курс болды. Алдымыздағы курс һәм өзімізден ке­йін­гілер сияқты министр шықпады біздің қатары­мыз­дан. Есесіне, жал-құйрығын тараған жүйріктері мол олардан бір ерек­шелігіміз – біздің жігіттер ауық-ауық алып қоюдан еш­кімге дес бере қоймады. Ұңғыт Бауыржан (Омарұлы) жазғандай, «сыраны бас­қа­лар­дан көбірек іштік». Жауырды жаба то­қымдап қайтеміз, – біз құдайды ұмытқан, құдай да бізді ұмытқан бір заман еді ғой, – тастаңқырап алатын әлгілердің жуан ортасында біздің Ерекең де жүруші еді. Бір жер­де әріптестерімен қауқауласып, өжек­те­сіп, ала-шоласында алмас жырларын жар­қылдатып, нәтижесінде жатаққа «жүз қой айдап» қайтатын.
Мұндайда Иманбайдың құдайы беріп қалады. Хұдауанда, құмалақ салып біле ме, «Ойбо-ой, Ертай Ахатовичты құдай ұрып қалыпты ғой», – деп көз жанарына шырай бі­тіп, қуана жымыңдап, өп-өтірік бірдеңе сұ­раған кісі болып № 212 бөлмеге арсалаң­дап еніп бара жатқаны. Ағасының нырық бұзғанына қуанғаны неткені?!
Сөйтсе, сарт айтпақшы, мұнда «гәп» бар екен.
Енсіздеу, ұзын бөлме. Терезе жақтағы қа­рама-қарсы қойылған екі кереуеттің бі­рінде миынан сүйегіне шейін аристократ Жолдасбек кітап көріп, ал Аманғали күнде айтатын «Бойдайталайы» – «Ты моя отраданы» созылта шырқап жатыр. Олардан тө­менірек төсекағашқа Ерекең жайғасқан. «Тау басында қарағай, Төлегеннің мінезі, болып кетті баладай» демекші, әшейінде сөйлеуге көп құлшына қоймайтын, сыр айтуға сараңдау жігіт ішкенде екі жұдыры­ғына екі сутегі бомбасын қондырып алатын «удары қатты» Мақсот Ізімұлының антипо­дына айналады, – мұндайда Ертайдан кіші­пейіл кісіні табу қиын және бір ғажабы, көп жалындырмай тып етіп жата кетеді. Бі­рақ жатуы тез болғанымен, ұйықтауға қам­дануы – ертеңіне Имаш көкпардың атындай ойнақыланып отырып таратар бір сүре әңгіме.
Ерекең жай өмірде баяғы әскери ма­шық­пен жүріп-тұратын жігіт. «Болған емес костюм – жыртық, көйлек – кір, /жи­на­қы­мын… жадыраймын ой кеп бір» деп өзі жаз­ғандай, әлде үйде, әлде Венгриядағы оң­түстік кеңес әскер тобында сыпалыққа, тазалыққа әбден үйретілгені сонша, студент шағында да өмірі шалбарының қыры сынып көрмеген. Галстугі қаңылтырдан қи­ғандай, бұрыш-бұрышында мін жоқ. Бі­рақ «жүз қойлы» күндері солардың бірде біреуі шкаптағы өз орнынан табылмайды. Дұрысы, Ерекең мұндай күндері, әсіресе, шалбарын ерекше әспеттеп, қырын шығара бүктейді. Енді асқан ыждағатпен отыз бүк­теу, қырық қаттаудан өткен қайран ыстанды шкаптағы үйреншікті сөресіне апарып қоятын шығар деп күтесің. Бекер үміт – иесі сол отырған күйі төсекағаштың астына атып ұрады. Спартандық жатақтың жайдақ еденінде қайбір жібектен гүлін торлаған ас­фаһани кілем жатады дейсің… шаң бұрқ ете қалады. Ал Ерекең болса, Жұбаевтың өкпелігіне өткір көзін сұқтана сұғынып біраз отырады да, кенет бота ойнақтағандай ойран-топан төсектің үстіне тулақтай тарс етіп құлайды. Шабаш, енді құлағының тап түбінен Талдыбаевтың атышулы наганымен атсаң да оянбайды.
Әлхисса, бұл осылай ұйықтай тұрсын, ендігі сөзді сол кездегі өлеңнің, жалпы ру­ханияттың жағдайынан естіңіз.
Кешегі кеңес дәуірін екі аяқты «примат­тар» заманы көретін кейбір кейінгі буын өкілдерінің құлағына алтын сырға, біз қалам жасақтай бастаған 1980-ші жылдары экономикада тоқырау болғанымен, мә­де­ниет, өнер салалары тоқырап көрген емес-ті. Қырға барсаң қой семіз, ойға барсаң ой семіз болатын. Әлбетте, ол кезде де топан өл­ең, топан проза болды, десек-дағы сан­ның сапалдырық заңымен жаман жыр төрге озбай, жақсы жыр жерде қалмай, нәтиже­сін­де тәуір дүниелер іріктеліп шығып, жал­пы әдеби үдеріске өң берер еді. Және кө­бінесе ондай жылан қарағы студенттік ор­та­дағы өнер сайысулардан, жақсы ма­ғы­на­дағы бәсекелестіктен, бүгінше қайыр­ғанда мүшәйралардан, ол кезше әдіптесек, тосыннан тауып төгілте жырлаулардан бас­тау алып жатар-ды.
Біз білетін Ертай Ашықбаев әуелгі жырларын осы үлгіде, яғни қағазға жазып шы­ғар­ғанымен, соңыра жаттап айтатын. Сол себепті, өлеңдерінің жазбаша асыл нұсқала­ры дәл Абайдың, Шәңгерейдің басында бол­ғандай бірте-бірте жоғалып, ауызша та­ра­ды. Мынаған қараңыз, атақты Нұртуған өзінің таң ұзағына таусылмас жазба қис­са­ла­рын жадуалдай жаттап алған Жәметімен қандай бақтияр болса, Ерекең қашанда көңілінің түндігі ашық жататын Темір Құ­сайынмен бірге оқуымен де бақытты дер едік, – сынықты бүтіндеп жүретін әдемі мінездің иесі Темкең Ертайдың тыңдаушы құлағын «дың» еткізер талай өлеңін табан ас­тында ұғып алып, біржола жоғалып кетуден сақтады. Әрине, қызды-қыздымен бір-екеуін бойжеткендер алдында өз өлеңі ретінде жариялап жіберген шақтары да болмай қалған жоқ, бірақ обалы кәне, кейін баспасөз бетінде атап тұрып, заңды ие­сіне қайтарды. Жоғалып табылған сондай өлеңнің бірі – «Мейрам күнгі мұңды өл­ең». 8 Наурызда «Мотор Джексон» (Серік Жексенбаев) сияқтылар қынабы алтын қырқа­ларын сайлап, бір-бір шоқ өсім­дік­терін ұстап, Қыз ПИ-ге аттанып жатқанда (қыздар жомартты сүйеді ғой), қызға онша ебі жоқ, яки Алматының көз тұндырған көп сұлуы көңілін елегізете алмаған ақынның бөлмеде жалғыз жатып, тағдырына налып айтқан толғауы. Сонда бүй дейді: «Не шара бар, бізден де өтті кінә, /Көріп тұрмын кө­ңіл­ді топты мына, /Мен мұңайдым Нау­рыз­дың сегізінде, /Гүл сыйлайтын қызым­ның жоқтығына. /Көп қыз кетті-ау мо­йы­­­­нын бұрмай бірі, /Өз қолымнан жа­сап­пын бір қайғыны, /Дастарқаны жаюсыз жадау үйге, /Қамалуға бола ма мұндай күні?!».
Ол заман жоғарыдағы жолдар Ерекеңнің талантына табынушылар үшін «Титаниктен» тараған SOS секілді еді. Сол шақтағы (кейінгі кітаптарында жарық көрді) Алматыда қалып кеткен көңілқостарына арнал­ған сүйіспеншілік жырлары ақынның қия­лындағы сүйікті арулардың жиынтық образы – амальгама екендігін түйсікпен шамалаған олар бір нәрседен қауіп иледі: белгілі шындық – өзі арлы болғанымен, жігіт­тің арсыздау болғанын ұнататын қыз шіркін жігітке өз аяғымен келмейді, ердің бағы талаптанса ашылады. Аққұбаның өң­дісі бола тұра, «Анда-санда келетін шабыт құсап, анда-санда көңілді түртеді қыз» деп жазуын жазғанымен, Ерекең жағынан ондай талап шамалы. Аманхан Әлімұлынша «Бал іздеген бағынан арадайын, / Қызды өлкеге қалайша жоламайын. /Бірақ мені сүюге жарасаңдар, /Мен сүюге қалайша жа­ра­майын», – деп жар салуға әсте жарамады. Енді айта беруге болады, осыдан ке­­ліп біз ақын ағамыз сыбағадан құр қалар ма екен, яки келіншек әкеп, әке-шешенің іргесін қыздырмай қоя ма деп, дәлірегін айтқанда, бағзы Ньютон, Шопенгауэр, Но­бель, Леви Страус, Шәңгерей тәрізді бұл өмір­ден қаратон өтіп жүре ме деп қатты қорық­тық. Әйтеуір түбі хайыр.

ІІІ
Әңгімені неден орталап ек?!
Е, студенттік шақтағы булығулар мен шулығулар, әсіресе, ұдайы төгілдіріп жыр оқу дәстүрі талай бозымның ойкөзін ашты ғой. Ол жылдары студенттік ортада бізден екі-үш курс жоғары оқыған Аманханның, Мәди Қайыңбаевтың, сықақшы марқұм Бейсебай Кірісбаевтың аты дүркіреп тұрды. Бір ғана біздің курстан Ертайдан басқа Жо­март Игіман, Бөгенбек Аймаханов, Мұрат­бек Дүйсенбеков сынды поэзияда өз үні бар ақындар шықты. Жомарт бірден шыға шабар шабағаншыл өлеңге ауыл-үй қона ал­май­тындығымен білінді, ал «Сүріндім, құламадым, /Көз жасын бұламадым. /Кесірім көп болса да, /Кешірім сұрамадым. /Жүр деме, бағы ашылмай, /Күн кешпен, – аласұрмай, /Не қойып, не істемедім, /Патшаның баласындай», – деп келетін, еш жерде жарияланбаған (тағы да Темкеңнің жаттампаздығының арқасында бізге жеткен) өртке тиген дауылдай өжет жырлардың авторы Бөгенбек өмірдің соққыларынан басылып қалды ма, әйтеуір кейін көрінбей кетті, ал Ертай «Сықақтарың қып-қысқа,
/Себебін айт, шошыма. /Оқырманың ұқ­қыш па, /Әлде барың осы ма?» деп қағы­татын Мұратбек тағдырына уланған ақын­дардың қатарында бақи дүниеге арамыздан ерте көшті. Бұлар Мұқағалиды, Жұматайды, Өтежанды, Оспанхандарды ұлығ ұстаз тұт­ты. Олардың, жалпы бәріміздің бағымызға қарай бізге бірінші курста «Әдебиет теориясын» Қадыр Мырза-Әлінің (ол кезде Мыр­залиев) өзі оқыды. Сол жылдары жұрт Қадекең Овидийден аударған «Ғашықтық элегияларын» пышақ үстінен үлесіп әкетіп жататын. Ақынның «Сөз сиқыры» эссеистік проза кітабын курста қатты насихаттаған Ертай Ашықбаев болды (өз басым Расул Ға­мзатовтың «Жақсы оқырман жақсы ақын бола алады» дейтін сөзінің шындығын Ер­тайдан көргендей боламын). Аузымен құс тістеген лектор, жаны жәннатта болғай Қа­де­кеңнің сол жылдары Ертайға тигізген шапағатты әсері айқын. Ол одан пішімді мазмұнға бағындыруды, ой арқауын шира­тып-ширатып келіп, өлеңнің соңында бір-ақ дік еткізуді, сөзді артық ысырап етпеуді, сосын балаларға арнап жазуды шығарма­шылықпен үйренгені байқалады. Қадекең дәріс үстінде Жұмекеннің «Сынып түссе бір бұтақ, /қабырғама қараймын» деген тіркесін шендестірудің классикалық үлгісі ретінде үнемі мысалға алушы еді, осыған ұқсас образдарды кейін Ертай өлеңдерінен де ұшы­рат­тық. Айталық, «…Осып өткен секілді қос бетімді, /Қонбай кеткен құстардың қа­нат­тары». Қалай жеттіктірген десейші, екі ақынның екеуі де, – қапелімде қабырғаң қаусағандай, яки көзіңе қамшы тигендей шімірігіп қаласың.
Ақынның сүйек-сүйегі шыңылдап, жұ­лын тұтамы шымырлап, қаламын қағаз беті­нен алмай кідіріссіз жазар ессіздеу сәті көбінесе жастық шаққа тән. Ол да өзіміз сияқ­ты пенде, тек Алла тағала ақынға бір­неше минөттен тұратын артықшылық бер­ген, соның көпшілігі бірді екі, екіні сегіз ететін жас кезіне келетін тәрізді ғой.
Төртінші курста ғой деймін, бір күні Ере­кең тал түсте қолына шам ұстап, адам ізде­ген Диоген сияқты аудиториядан мені тауып алып, оңаша алып шықты да, ша­ғындау қолжазба ұстатты. «Жалынның» жа­бық конкурсына қатысып, күні кеше ға­на үшінші орынды жеңіп алыпты,
мынау – сол жүлдегер шығарма, енді осы­ған жабық рецензия сияқты бірдеңе кере­гіпті. Тапқан екен рецензентті. Бірақ ағама олай десем, жалқаудың жасырынбағы көруі мүмкін ғой деп, жүрексіне тұрып келістім. Кейін ойласам, студент шағымнан түртінек­теп, «мәселе кітап» қарап жүреті­німді та­лант­қа тән қырағылықпен ұзақ аңдап, те­рең барлап кеп, маған тоқтағаны екен ғой. Жазбай гөр ендеше.
«Болашақтың бақшасы» деп аталатын қол­жазбаны кешкілік бір деммен оқып шық­тым. Гутенберг түбіне жеткен кешегі ауыз әдебиеті тіріліп кеп, көз алдыма тартылып тұра қалғандай болды, – бір қалыпта лекілдеп келіп отыратын редиф ұйқас, еспе қайталаулар, жыршылық формулдар, монорим… өлең осылайша ұлттық бұла бояудың қасиетімен тамыр байлап жатқандықтан шығар, базбіреулерше бет алды теңеу қуып, эпитет аулайтын ескі сырқауға орын да қал­маған. Бірақ форма мағыз, мазмұн – маңыз. Автор жырау болуды мақсат етпейді, олардың поэтикалық арсеналын керегінше пайдаланады. Ертайдың кейінгі жазған­дарындағы қарапайымдылықты қара­байыр­лық емес, күрделі сұрақтардың қара­пайым жауабы деп қарау керек, ал күм­пимей-күймей піскен отының алды, суы­ның тұнығы – «Болашақтың бақшасы» Ашықбаев шайырдың ақындық қуатын жалт еткізе бірден көкке шаншылтып, талант табына шыжғырған саф таза туынды болатын. Ертай атын әдеби ортада дереу дүр еткізген де сол микропоэмасы.
Біз дабырлап жатқанда бірақ «лито» қалғымапты. Ол кезде шығашақ кітапты міндетті түрде әлгі мекеме үшкіріп беретін. «Болашақтың бақшасы» жүлдегер шығар­малар­дан құралған жинаққа қосар шақта қаламгердің бойын жаздырмайтын цен­зу­ра­ның қайшысына түсіп, қидаланып қал­ды. Содан да ғой Ертайдың: «Харам болды ішкенім, /Арам болды – думаным. /Өлеңім­нің шумағын / Цензурамен турадым», –дейтіні. Толық күйінде микропоэма соңы­ра Ертайдың «Жазушы» баспасынан жарық көрген «Ғашықтар мектебі» кітабына енді. Кейінгі кезде қағаздарының басын қосып, жиып-түйіп қоюды әдетке алған Ерекеңнің мұқияттылығының арқасында менің сол жолғы рецензиялық «шатпағым» да әнеу бір жылдары Шархан Қазығұловтың редакторлығымен шығып тұрған «Айқара» газетінде жарияланды. Екі жігіттің бұл ісін өз басыма көрсетілген ізет деп түсіндім. Аф­рин ниеттеріне.
Лито қидаласа қидалағандай, «Бола­шақ­­тың бақшасы» өз кезі үшін батыл жа­зыл­ған дүние еді. Мән мәтінінде қазақы көзжұмбайлық емес, автордың азаматтық қыжылынан, күрескерлік қызуынан туатын әлдене бір батылдық байқалатын. Ұлттық сана-сезім түбінен ырғалып, рухани ұстындар шайқатылып жатқан алма­ғайып шақтың ақыны дәл бұлайша «Кімді бізге бересің, бала-бақша? /Саудагер ме… отырар санап ақша, /Саналы ұл ма… ойлайтын елдің қамын, /Мейлі… жүрек, жаныңа жара батса…» деп дік еткізер алдында қала­мына көп-көп ақылдасып алуы керек болатын. Әрбердесін мұндағы гәп: Ертай бақ­ша­да көрген нәсіл-несібіміздің шынымен де жылдар аралатып «торгаш» делінетін комп­ра­дорлық буржуазия санатын құраған­ды­ғында ғана емес (ақынды сәуегей емес деп көрші), жеті бөліктен тұратын осынау фу­тур­лық шығарманың кіріспе бөлімінің («Босаға») бірдеңе-бірдеңесімен Алашты, яғни ол заман көпке мәлімсіз Мағжан «Алқасының» кіріспе тарауы – «Табал­ды­рық­ты» еске салуында еді.
Дәркүмән негізсіз емес-ті: сексенінші жыл­дардың студенттері Мағжан өлеңдері­мен біршама таныс еді. Главпочтамп алдында «сыбырлақ кемпірге» (Мағжанның зайыбы Зылихаға) тобылғы түсті сырасы толқып жататын «Шахтаға» деп алып қой­ған бес сомын ойланбастан ұстатып, ақын­ның мәшіңкеге басылып, қолдан түп­телген өлең жинағына алғаш қол жеткіз­ген­дері аз болған жоқ. Оның үстіне, Сейдолла Ордалиев сияқты кейбір батыл лекторлар Мағ­жан атын жасқанбай айтып отыратын. Сол шамада ғой Ертай «Төлегеннің көргенде серілерін…» деп басталатын белгілі өлеңін қа­ла­мынан шамырқана қорытып шығар­ғаны. Арқан ұзарыңқырап, тұсау шамалы кеңігендіктен бе, бәлки Фариза Оңғарсыно­ваның батылдығынан ба, әлгі өлең апай қол қойып отырған «Пионер» журналына күзел­мей-түзелмей жарияланып кеткені, оның аяғы біраз у-шу болып басылғаны есте. Енді ше: «Төлегеннің көргенде серіле­рін /Қособадан (есімде) жерігенім. /Қы­ран­дардың ұясын көрейін деп, /Алатаудың қасына келіп едім. /Ол ма? Бұл ма? Сол қыран кім шынында? Біреулер жүр қыран деп қырсығын да. /Сол қырсықты көргенде ыршыдым да, /Алатаудың қасына келіп едім… /Байғыз отыр заводтың тұрбасында, /Көкек отыр антенна сырғасында. /Келсе егер: «қасыңа алшы мені» /Орын болмай қалды, – деп, – шың басында». /Отырғызып қояды өз қасына /Сауысқандай сұмпайы сырласын да, /Жапалақтай жарым ес құр­да­сын да…».
Жүйе жиырма бестегі жас жігіттің ақи­қат­шыл алаулы жүрегінен шамырқана құйылып түскен үшбу жолдармен таныса келе мұны жазған адамның пұшықты қыр мұрын деп жәркелештене алмайтынын, оны айтасыз, әсте «төселмелі өсімдік» бола алмасын ағатсыз ұқты.

ІV
Ертай алғаш Алматыға келген қарсаңда «Аралап осы қауымды, /Табамын қазақ Баянын. /Саялап Алатауымды, /Тамырларымды жаямын» деп үміт еткен-ді. Бірақ жүре-бара, бір кезде алдына үй мәселесімен келген Әзілхан Нұршайықовқа үстел құшақтап отырып: «Жазушы деген Шолохов сияқты деревняда тұруы керек қой» дейтін «былғары бастар» бойын жаздырмасын сезіп, Төлеген сынды ер-тоқымын да­лаға сақтап, көнекті сыртқа сала бастады. Ақыры жұртты «Қазақ әдебиетіндегі өлең-очерктер» атты ғылыми жұмысымен және бір елең еткізіп, қатырма қағазы қолға тие салысымен елдің алды болып ауылға қай­қайды. Нәсіп екен айдап барған, біз – айранды ішкен күйінде, тауықты піскен күйін­де көретін қалалық атанып, күзде ту­ған дүбәра бұзау сияқты әр жағаға бір бас соғып, қызмет тепкішектерінен өтіп жат­қанда, Ерекең Ақтөбенің қоңыраулатқан сармасасының ішінде отырып, «алуа асап, ішті бал, жая шайнап, жеді жал». «Қарыстан сүйем жуық, маған осы қызмет те жарайды» деп, облыстық газетінде көп қозғалмай отырып-ақ, аз қимылмен көп іс тындыруға машықтанды. Келмеске жыламады, жет­пес­ті қумады. Ешкімге жалынбады, қорын­бады. Жүрегіндегі жамандықтарды жойып, жақсылықтарды арттырды. Айналасына көңілі жібіді. Қайғыны әркім-ақ бөлісе бе­реді. Шынайы қуанып, қуанышыңда құт­тық­тай алған – нағыз адам, шын дос. Ере­кең еліне арқасын тіреп отырып, бойына осындай қасиеттерді жинақтады және сол ниетінің өтеуіне біздің ішімізде бірінші болып тұлғалық деңгейге қол таластыра алды. Газеттің қара қамытынан мойны бо­са­ғанда, әйтеуір бір шығар деп еңбек терапиясын – өлең жазуын әсте үзбеді. Жым-жырт оңашада қазақтың қара сөзін ұр­­шық­тай ойнатып, тігінен де, жалпағынан да қалап, өлеңи тәжірибелерін жасай берді. Дегенмен, осы жылдарғы ең басты табысын айтайын: «наконец-то» әдеби ортаға күтпе­ген жаңалық сыйлап үйленді және басқа жердің емес, өз қорығының аққуын алды. «Нет нелюбимых женщин, – есть невстреченные» деген ақын сөзі шылғи рас. Ерекең­нің үйден бесінде кетіп, түн ортасы ауа орала­тын жиен қызға шығарған «Боран күні» дейтін өлеңі «Жылы сезім әкелдің бөлмемізге, /Қайтесің сол, ақтала берме біз­ге. /Бір боранда осы үйге келіп қалған, /Ту­ған үйін таба алмай… жеңгеңіз де…» деп аяқталады. Сондағы «адасқақ» қыз – қа­зір­гі Күләй жеңгеміз, Ертай ақынның ниетіне қа­рай тапқан адал жары. Білген адамға
әйел – басыңдағы бағың, астыңдағы тағың ғой, патриархаттың арқасына он екі пышақ ұрыл­ған біздің заманымызда мұның үлкен маңызы бар. Десек-дағы бәрінен бұрын, боранды түні Күләйдің Ерекең үйіне келіп, қайта алмай қалып қойғаны қазақ поэзиясы үшін қаншалықты олжа болғанын айтсайшы. Сонда ғой ақынның хафизшілеп, қалыңдығының қалың малының өтеуіне әр меңіне екі-екіден атап бірден Қазақстан­ның төрт қаласын «сыйлап» жіберетіні. Бағына қарай, Хожа Хафизді алдына алдыртып, асфаһани алдаспанын суырып алып: «Сен, қаңғыбас шайыр, мен мына алмас қылышымның жүзімен бағындырып, сән-салтанатқа бөлеген Бұхарым мен Са­мар­­қанымды қайдағы бір түрік қызының меңіне айырбастағың келеді екен, қақшып алайын ба басыңды?!» – деп кәрленетін Ақсақ Темір сол түні бұл дүниенің жүзінде жоқ болуы себепті аман қалды ғой Ерекем.
Не керек, Ертай ақын содан соң-ақ он жылда қалам ұшынан алты роман, үш жүз новелла, толып жатқан мақала көк түйнек­тей домалаған бағзының Мопассаны, яки жылына бір кітап беріп, қарап отыратын бүгінгінің Пелевині сынды қамшыны бас­ты: 1988 жылы тұңғыш кітабы «Қос мең», 1991 жылы балаларға арналған «Жақсы баға» жинағы жарық көрсе, жаңа мыңжыл­дық­тың парағы ашыла сала «Ұя» (2003), балаларға арналған «Ашық сабақ» (2003), «Ғашықтар мектебі» (2004), «Қаңтардағы құс»(2007), «Қобыландының қонысы» (2008) және «Шырақ пен шуақ» (2011) жи­нақ­тарымен көрінді. Былтырғы «Өлең мен өмірді» айттық, осы жылы қос томдық таң­да­малысы және басылым көрді.
Асылы, осының бәрі құдайдан берілетін қабілеттің, жұбайдан болар баптың ғана арқасы емес шығар. Ақынды табаны жерге тисе күш алып, дес бермей кететін Антейдей аспандатып тұрған бір құдірет бар.

V
Дағыстандықтар «бізде еркек бала кү­рес­тен 3-ші разрядпен туады» деп әзілдейді. Сол айтқандай, біздің Ертай жеті атасынан жыршылық үзілмеген шынжырау шайыр болмағанымен, өлең қонған, сөз дарыған өлкеден.
Бүгінгі ғылым кейіпкеріміз өкілі болып саналатын қазақтың кете руын көне эфталиттерден таратады. Эфталит десе бағзы Парфия жеріндегі көшпелі парна – апар тайпасы мен тохарлар, сондай-ақ, осы жерден Кіші Азияға кетіп, Аркадия (кейінгі Галата) жерінде айбынды ел құраған хетт тайпасы ойға оралады. Хетт (кете) – пеласг, этруск, дардан, илирия сияқты арғы нос-
т­рат түркі тілінің диалектілерінде сөйлеген, яғни біздің түпкі ата-бабаларымыз. Хетт тілі көне грек, көне еврей лұғаттары қата­рында мәдени тілге жатады.
Кетенің үлкен бір тармағы ақкетелер озал­дан өре басын Мұғаджардан алып, Жайық­қа қарай есіліп аққан Ойыл өзенін және оның бір саласы Қобданың бойын жай­лаған. Бұл екі аралықта осынау қос судың артериясымен тыныстайтын ірілі-уақты өзек пен көл көп-ақ: көздің шарасындай тұнып жатқан Жекенді, Құттыкөл, Тамдыкөл, оның сыртында Жетікөл аталып, біріне-бірі жалғасқан Қандыкөл, Са­пақ­көл, Жалаңашкөл, Қожакөл, Қаракөл, Шоңқайлыкөл, Қарақұнанкөл және тол­қын­дары ұмар-жұмар ұмтылған Ащы Ойыл, Қиыл, Қайыңды, Ащықұмды, Шилі, Қандыағаш, Жарлы, Батпақты, Бабатай, Ша­ғыр­лықұмды, Ащыөзен, Қарасай, Қуырдақты, Қарағанды, Құмды, Кенжәлі, Қаңбақтысай өзендері, бұлардың барлығы да салаланып барып, анасы Ойылға қосы­лады. Осылардың ішінде жарыса аққан Бабатай мен Қайыңдының бойы – ағайын­ды жыршылар, атақты Жаскелең мен Бақы ақынның, екеуінің кіндігінен ұзаған Бекберген мен Бітегеннің құтты қоныс, құй­қа­лы атамекені. Соңғылары да сөз баққан өн­ер иелері, Бітеген – белгілі Нұрпейіс Бай­ғанинге жиен.
Бабатайдың бойы алдына қара салмайтын жыршыларды ғана емес, шығанда бір кездесетін әншілерді де құндақтаған. Со­лар­дың бірегейі – заманында атырапқа аты кеткен өзі сері, өзі жортуылшы, өзі әнші, өзі ақын Тұрдалының Қызылы (Шымкент­тегі қызылқұмдық Қызыл жыраумен – Мыр­забек Байжанұлымен шатастырмау керек). Қызылдың аты бүкіл Кіші жүзде Тәңірберлі Молдабайдың, Әкімгерейдің, Мұхиттың есімімен қатар аталады, себебі, Қызыл сияқты кең дауысты әнші сирек екен. Бір жолы оның Алтықарасудан шыға беріп бебеулей, шырқай салған асқақ әні­нің дабысы Кенжәлі өзенінің бойына, демек жиырма бес шақырымға жетіпті. Қазақ әншілері метро-ырғақтық дауыс көлемін бәлен тұсқа жеткізу дегенді міндетті өлшем санамаған, ол әншінің жеке қабілет-дары­ны­на байланысты. Сол «Сары ирек» әні «Ауылым Бабатайда, атым Қызыл, / Ән тол­қып, жыр көмейден сеңдей бұзыл» деп басталады.
Жауһардың ұшып түскен жаңқасы да жауһар. Жасында Ертай Қызыл атасынан аян күтіп, Қадырдан оқымай-ақ ақын болып кетемін ғой деп ойлаған. Қызылдың әнінде есімі өзен атымен сақталған ауыл Ба­батай – Ертай ақынның да туған жері ғой. Мұны «Бабатай өзені» дейтін өлеңінде өзі де айтады: «Мешін жылы Бабатайда туғалы, /Біздің бастан біраз өмір зулады» деп. Атасы Ашықбай көзі ашық, көкірегі сезімді, төңірегі түгел білетін адам-тын. Бабатайдың бойында «Ашықбай сайы» дейтін, жазда шөл шорым болып, шөбінің қоры үзілмейтін құйқалы сай бар, сол атасының ескі көңі. Ашекең 1937-нің ала­то­палаңында шатылып, «контрреволюция­лық-ұлттық ұйымға қатысты» деген жалған айыппен он жылға еңбекпен түзеу колониясына кесіліп, сонда жүріп құбылаға бас берген (нағашы атасы Хасен де сегіз жылға айдалып кетіп, қайтып оралмаған). Ертай­дың «Атамның суреті» өлеңінде: «Атасымен ұл көрсем қатар өткен, /Бүйіріме бір сұрақ батады еппен. /Болмаған соң өз атам, /Есейгенмін /Басқалардың атасын «ата» деп мен», – дейтіні сол себептен.
Өз әкесі Ахат соғыстан жарадар боп ора­лады, ұзақ жыл Бабатайдағы ферма орталығында еңбек еткен. Ерекең бұл жайында «Оқ сынығы» өлеңінде: «… Алып келді әкеміз қорғасын оқ. /Қорғасын оқ. /Бірақ ол денеде еді… /Сол бір оқтың мыңнан бір түйіршігі /Жүрген шығар менің де денемде деп», – сыр аңғартады.
Сол Ақаңның үйінде бұдан тұп-тура алпыс жыл бұрын көгілдір сәуле кілкіген сәуірде дүние есігін ашқан үрпек бас сары балаға әлде ауылдың ақсақалы, әлде молдасы кітап көтеріп, Ермұхамед (Ертай) деген есім беріпті. Сөйтіп, ата-ананың бірін­ші борышы – балаға ұнасымды ат қою хақ­қысы әдемі орындалыпты. Жалпы, Баба­тай – ежелден имандылық ұйыған мекен. Ол – заманында Бұхар медресесінде сегіз жыл «он екі фән жадығатын фәһлім етіп келген» белгілі Жиенәлі хазіреттің де отаны. Ха­зірет 1900 жылы ауылында саманнан өріп, 1906 жылы ағаштан қиып медресе салдыртып, бала оқытқан. Мария Шоқай-Горина 1918 жылы жазда Мұстафа екеуі Дутовтан қашып, Жұрын стансасы арқылы Ойылдағы Халел, Жымпитыдағы Жаншаны іздеп келе жатқан бетте осы Жиенәлі ишан үйінде мей­ман-тоқтауда болғандарын, соның алдында қысас қылып өлтірілген хазіреттің ұлдары Қайыр мен Шираж тарапынан үлкен сый-сияпат көргендерін тәптіштеп жазады. Жиенәлі Ізбасарұлы сонымен қ атар, домбыра алып топқа түскен адамды жазғырған молдекең­дерді «Өлең айтса айтсын, оның ризығы өлеңнен болар» деп тоқтатқан ойшы кісі болғанға ұқсайды. Мұнысымен ол «Ендігәрі өлең айтылмасын, шын шеберге тұсау жоқ, жолды өзі таба­ды, ал менің мына бұйрығым өлеңнен бәһре ала алмас жамандарға тоқтау» деген Шәміл имамның кемең­гер­лігімен бір ізді бас­қандай. Ендеше Ермұхамед баланың жа­сынан өлеңге бой ұрып, жетіле келе жөр­мелеп жыр жазуы бір есептен Жиенәлі­дей қасиет шалған хазіреттердің алқауымен де байланысты екен. «Тұлпар ізі жоғал­мас».
Осыдан үш-төрт жыл бұрын кешегі Күн­батыс Алаш Орданың туы қолдан сұлаған жер – Ойыл өңірін аралаған сапарымызда Бабатайды, Ерекең жасырақ уа­ғын­да торы атымен қой жайған бұрынғы кеңшар орталығы Қайыңдыны көш жөне­кей бүйірлеп өттік. Заманында жоғарыдағы Жиенәлі ишан Бабатайдың суын бөгеп, арық шығарып, тары ектірген, башқұрт жерінен себеткімен көктеректің көшеттерін алдыртып, отыз кез қып өсіріп, ну орманға айналдырған екен, қазір содан дым қалмап­ты. Осыны Ертай ақын: «Қайыңдар жоқ құ­ба бел, құла дүзде. /Сұрап ізде, мейлі, енді жылап ізде. /Қайыңдар жоқ, /Қайыңды деп қойылған /Атың ғана жетіпті… мына біз­ге…» деп қайырады да қайғырады.
Айтса айтқандай, шынымен де дала қатты тусырап кеткен екен. Шөбі шабылма­ған көлдерді қопа басыпты. Бір кездегі дүң­гірлек өзендер құрғап кетудің аз-ақ ал­дын­да, – саршатамызда көкшәйі аспанның астында Ойылдың қай саласынан да үзеңгі қайырмай өтіп жүрдік қой. Ағыны жеті аунап, өзін адалдап тұрар су қашқан соң бір кездегі бамбук джунглиінен де айбарлы нар қамыс селдіреген. Бетке түскен жалатпадай ақтаңдақ сордың ішінде өскен мен үшін соның өзі жасыл төскей, бұраңбел өзен, бірақ жердің ажарының таюы атамекенінде болып жатқанның бәріне өзін жауаптыдай сезінетін Ертайдың жан-жүрегін «қонбай кеткен құстың қанаты секілді осып» жатады екен. Ақынның өзі тамырын терең жайып отырған туған жеріндегі келеңсіздік­терді жүрегіне тым-тым жақын қабылдауы заңды. Ондай қамығулары мен шамы­рығуларын бір жерге жиса, жеке бір том құрауға қаптал жетер еді. Бірақ соның қажеті бар ма?! Бір кезде қанатты сөзге ай­налған «Тұрған жер де туған жердей» деген тіркес қай жерде жұмыс істесең, сол жер үйің деп үйрететін заманауи циркуля­ция­ның оң жамбасына келіңкірегенімен, кін­дік қаны тамып, шілде суы төгілген өтені­нен табан көтере бермейтін қазаққа қан­шалықты дәл келетінін мен білмеймін. Білетінім, ел елден артық болмас, десе де неше милләт жұрт көрсең де, бәрі жиналып кеп туған жеріңе жетпейді екен. Уылдырық жаққан бутерброд жеп, бозторғайдың тілінен жасалған паштет асап, черри қосқан корнишонмен бастырық жасасаң да, баршасы жинала кеп ауылыңдағы құдықтың долықпен тартып ішкен лайлау суына, ошақтың қоламтасына көме пісіріп жеген собалағыңа жетпейді екен. Біреудің жері біреуге бәрібір мекен болмайды екен. Әкең­нің терсіңді бөркін ештеңеге айырбастамай­ты­ның сияқты, қаласы азған, даласы тозған қалпымен-ақ туған жеріңде іш-бауырыңды елжіретер талай нәрсе бар екен. Ендеше заманымыздың сұңғыла ақыны Аманхан Әлімұлы сонау студент кезде-ақ «зор саяси өрлеу үстінде» отырып, асқан көрегендікпен болжап кеткеніндей: «Қай жерде жатып-тұрсақ та, оралу керек қалайда, туған
жер – туған құрсаққа»…
Сөйткен Аманхан бірақ Отырарына оралмады, есесіне оның досы Ертай өмірдің белі мен белесінен, өрі мен ылдиынан, қай­қаңы мен ойпаңынан қайсарлықпен өте отырып, «Ақын провинцияда туып, Парижде өледі» деген еуропалық қағиданың қазақ үшін әшейін сөз ойнату екенін әдемі дәлелдеді. Сұлу әріптер жазылып жатқан таза парақ – Астана жаққа да ауаланбады (өйткені, өз астанасы бар еді, – Дешті-Қыпшақ заманында Қарасу өзенінің Ұлы Қобдаға құяр сағасындағы кент-қала дәл осылай аталған). Өмірін мінезіне жеңдірген, бірақ тағдырының тізгінін қолынан шығар­маған қалпында, «су шелегі суда тесілер» деп Ақтөбесінен табан аудармады. Былайғы жұрт атақ-даңқтың соңынан қуып жүр­ген­де, атақ-даңқ, ізет-үрмет мұның соңынан өзі қуды. Қазақстан Жазушылар одағының Шәкәрім атындағы, Журналистер одағы­ның Төлеубай Ыдырысов атындағы сый­лық­тары, Президенттің стипендиясы, Ақтөбе мемлекеттік пединститутының құр­мет­ті профессоры… тізіп айтқанның өзі біраз уақытты алады. Осының бәрі халық­тың «Мен төс ұрғым келмейді, / Сен мықты бол, ағайын. / Сен мықты бол… / Мен мейлі / Белгісіз боп қалайын» деп отырған тілекші ұлына көрсеткен құрметі.
«Ықылас – халас».
Сенкевич мерейлі жасқа жеткенде дү­йім поляк ортадан ақша шығарып, жазушы­ға имение сыйлапты. Сол кезде қаламгердің әдебиетке араласқанына он бес-ақ жыл болған екен. Сондағы арнаулы мерейтой комиссиясының айтқан уәжі: «Поляк хал­қы­ның сүт бетіндегі қаймағы – заңгері, сая­саткері, экономисі… бәрі-бәрі осы дәре­жеге қолдары жеткендері үшін алдымен ақын-жазушыларға қарыздар».
Көрген түстей болмай, оқтай зулап жыл­­дар да өте шығар. Лауреаттық-сыйлық­тық қатырма қағаздар да архивтің мүлкі болып шаң қауып жатар. Аспан астында өзгермес ештеңе жоқ, – шартақ-усадьбалар да бір күні құлап, тып-типыл болар. Бірақ заманнан заманға өшпей жалғаса беретін бір нәрсе бар. Ол – озалғы бабаларымыздың тас­ба­қаның қабыршағына, малдың қу жауырынына тырнап түсіріп кеткен жады, кейіндегі ақынның ақ қағаз – табуларасаға бедерлеген хаты.
Біреулердей күрек тісім ақсия,
Іздемеймін басқа орманнан жақсы ұя.
Күндемеймін басқа ұяның кеңдігін,
Басқа құстың шоқымаймын теңдігін.
Балапаны ем осы ұяның кеше мен,
Осы ұяның торғайымын мен бүгін, –
деген өлең жолдарының соңына еш атақ қоспай, тастұғырдың үстінде маздаған дара шырақтай «Ертай Ашықбаев» деп қана қол қоя­тын ақынның Болашақтың бақшасына ама­нат қылып жолдаған хаты – мәң­гі­лік…

Мақсат ТӘЖ-МҰРАТ.