Жер тану ерекшелігі жөнінен қазақ таңқаларлық құбылыс иесі, қазақ үшін одан қасиетті, одан қастерлі нәрсе жоқ. Атамекен, атақоныс деп құрметтеп, туған жерін Жер-Ана деп тағзым еткен қазақ үшін жер – бауыр еті бала ұғымымен барабар десек, қателеспейміз. Жер дауы, жесір дауы соның басты дәлелі. Қазақ даласының қойнауын қанға бөктіріп, талай қырғын соғысты басынан өткерген Жер-Ана – тұнып тұрған тарих.
«Қазақтың жерінде өндірілген бір уыс жүн сол мемлекеттің азаматтарының үстіне тоқыма болып киілуі керек», – деген Ә.Бөкейхан сөзі қариялардың қам-қарекетін еріксіз еске салады. Әрбір бұтаға ілініп қалған жүнді алып қалтасына салып қоятын құнттылық дүниеқоңыздыққа жата ма? Жер ауғанда ақ сүтін көкке сауған аналарымыздың шығармалардағы көркем бейнесі көп сырды аңғартпай қоймайды.
Біз бүгін аз халықты көп қыламын деп, аш халықты тоқ қыламын деп, күндіз күлмеген, түнде ұйықтамаған, ұлтарақтай жері үшін ұрысқа түсіп, жан қиған бабалар аманатына адалдық таныта алдық па? Мәселені осы тұрғыдан қойып, жауабына құлақ асқанда нені байқаймыз?

– АҚШ-тың үлкен лауазым иелері бол­ған Мад­лен Олбрайт пен Кондализа Райс­тың: «Сі­бірдің ұлан-ғайыр жері тек қана Ре­сейге тиесілі болып қалуы әділетсіз. Оның игі­­лігін жалпымыз бөлісуіміз керек» де­ге­ніне Ресей саясаткерлері мен ойшылдары тойтарыс беріп қана қоймай, қарсы уәж­дерін талмастан айтып жатады. Есе­сіне, олар­дың әлемге танымал қайрат­кер­лері Қа­зақстанның Солтүстік өңірін Ресей аума­ғына өткізу керек деген пиғылдарын жиі-жиі көтеріп, жария қылудан танбайды. Мұны басында Солженицын «Орыс­тың көсегесін қайткенде көгертеміз» деген ең­бегінде көтерісімен ресейлік белсенділер іліп әкетіп, астам-астам дауыс көтеретін әдеті тынбай жалғасты. Оған біздің етіміз үйре­ніп кетті ме, былқ етіп қоймаймыз. Мұ­ның ақыры не болмақ?
Берік ӘБДІҒАЛИ, саясаттанушы:
– Қазір шекарамыз белгіленген тә­уел­­сіз мемлекетпіз. Осыған сәйкес келесі та­­лаптарды қоя білуіміз қажет. Бірінші талап – бүгінгі шекарамыз еш өзгер­тіл­ме­сін. Екінші талап – қазақ жерінде бұ­­рын-соңды мемлекет болмаған деген сөз айтылмасын. Бұл өлкеде бұрын сан­даған мем­лекет болды. Үшінші талап – бізге ұлт­тық партия керек. Мемлеке­ті­міз­ді Қа­зақстан емес, Қазақ мемлекеті деп атап, ұлттық намысымызды ешкімге тап­тат­пай, сүйемдей жерімізді ешкімге бер­мей қорғауға тиіспіз. Бұл тұрғыдан біз­­ді бір қорғаса, ұлттық партия ғана қор­­ғай алады. Халықты сақтайтын тағы бір нәрсе – дін. Біз о бастан мұсылманбыз. Сондықтан мұсылман мемлекеттерімен қауым­­дастық құрып, түркі тілдес мемле­кеттермен мүдделес болып, қажет кезін­де қарсы келгендерге солармен бірігіп соққы беруіміз керек.
Бізге сес көрсеткен, жерімізге көз сал­­ған елдерге біз сауатты жауап қайт­а­ру­ға дайын болуымыз керек. Ол үшін тарих­ты те­рең зерттеп, ғылыми түрде дә­лел­дер кел­тіре білетіндей дәрежеге кө­терілуіміз шарт. «Шыңғыс хан кім еді, оның ұрпағы кімдер?» деген сауалға нақ­ты жауап беру үшін көп іздену артықтық етпейді. Әде­биет, мәдениет, түптеп кел­генде, Шығыс­тан шыққанын ашық ай­татын уақыт кел­ді.
Расул ЖҰМАЛЫ, саясаттанушы:
– Меніңше, жерімізге қатысты түрлі пі­­кірлерге халықтың елең етпеуінің ақыры жерімізден айрылуға алып келуі әб­ден ықтимал. Соңғы уақыттағы оқи­ға­лар бізді көп алаңдатуы тиіс. Бірін­ші­ден, сатылымға түскен жер шаруалардың, не болмаса диқандардың қолына өтеді де­генге сену қиын. Ашық сатылымға шық­қан жерді ақшалылар ғана сатып ала ала­ды. Ауылшаруашылығымен айналысып отырған малшыларымыз бен ди­қан­дарымыздың жер сатып алмақ түгілі, сол жерді жалға ұстап отыруға мүм­кіндігі әрең жетеді. Жалға алған же­рі­нің ақысын төлеуге шамасы келмей, бі­рінен кейін бірі банкротқа ұшырап жатқандар қаншама. Жер сатылар болса, оны ірі қаржы иелері мен олигархтар меншіктеп алатыны анық. Жат жұрттық­тар­ға, әсіресе, Қытай аза­маттарына жер­ді жалға берудің өзі қауіп­ті. «Жерді жалға беру» деген сөздің өзі белгілі бір дәре­жеде шартты ұғым дер едім. Себебі, ол жер бір немесе екі жылға емес, ширек ға­сырға жалға берілмек. Жиыр­­ма бес жыл­да кім бар, кім жоқ? Жал­ға кеткен жер өзімізге кері қайта ма, қайтпай ма – мұ­ның өзі даулы мәселе. Бұл сө­зімізге мысал боларлық де­ректер көп. Уа­қытша жалға берілген жерін кері қай­тара алмай қалғандар қан­ша­ма. Алысқа бар­май-ақ, өз тәжіри­бе­міз­ден сабақ ал­сақ, қане?! 1960 жылдары сол уақыттағы қа­зақ жерінің бір бөлігі – Қа­ра­қалпақстан өңі­рі мақта өндіру саласы үшін қа­жет де­ген желеумен өзбектерге жалға бе­ріл­ген болатын. Белгілі бір мерзімге дейін ғана берілген жер сол кеткеннен мол кет­ті. Бүгінде Қарақалпақстан – Өз­бек­стан­ның құрамында. Яғни ұзақ мер­зімге жалға беру тәжірибесінен ұққа­ны­мыз, оның қаупі зор. Саяси, эко­­но­ми­калық, экологиялық, демографиялық жағынан алып қарасаңыз да, жерді жалға беру ар­қылы ұтылатын тұсымыз көп. Себебі, же­рімізді жалға алғандардың өндіруші компаниялары, қаржыгерлері, құқық қор­ғау органдары, т.б. елге ағылып келе бастайды. Мұның барлығы Қазақ­стан­дағы демографиялық жағдайдың күрт нашарлауына әкеліп соқтыруы әбден мүм­кін. Егер, халық мұндай мәселелерде қа­лыс қалу мінезінен айнымаса, жерден ай­рылу қаупі былай тұрсын, мем­ле­кет­ті­гімізден айрылып қалуымыз да ғажап емес. Жер – мем­лекеттіліктің негізі. Же­рінен айрылған халық мемлекет­ті­гі­нен де айрылатыны анық.

Серік НҰРМҰРАТОВ, философ:
– Әлемдегі кез келген мемлекеттің өз жерін айқындау барысы әділеттілік тұр­ғы­сынан жүзеге асты дей алмаймыз. Себебі, адамзат тарихының өзі тіршілік үшін күрестен тұрады. Қазіргі әр елдің территориясы сол күрестің нәтижесінде сақталған. Алайда, кейбір саясат саласындағы бел­сенділер өздерінше әлеуметтік әділеттілік із­де­ген болып, геосаяси картаны қайта сыз­ғылары келіп тұрады. Кезінде БҰҰ ха­лық­аралық жағдай ушығып кетпес үшін ­түрлі жағдайдың алдын алып, қазіргі кезеңде қай мемлекеттің территориясы қандай, соны мойындау жөнінде шешім шы­ғарған болатын. Оған барлық мем­ле­кет­тердің өкілдері қол қойған. Бірақ әлі күн­ге дейін әр түрлі елдер арасында бір-бі­рі­не көз аларту әрекеттері жалғасып келеді. Бұның барлығы адамдар арасындағы мен­меншілдік, өзімшілдік қасиеттің кесірінен туын­дап отырған нәрсе. Ал АҚШ саясат­кер­­лерінің Сібірге көз тігуінің басты себебі бұл өңірдің үсті жайқалған көгал, асты тол­ған байлық екендігінде. Бірақ бұлай екен-ау деп халықаралық норманы бұзып, эгоис­тік пиғылдарын іске асыруға жол жоқ. Дәл осы секілді орыс саясаткерлерінің ішінде де бір топ белсенділер Қазақ жерінің Сол­түс­тік аймағын Ресей территориясына қо­сып алғысы келетін пиғылдарын байқа­тып қояды. Бірақ бұған ешқашан да жол беру­ге болмайды. Жердің тұрғылықты ха­лық­тікі екенін дәлелдейтін тарихи дәйек­темелер болады. Сондықтан мұндай саясатты ушықтыру рухани кембағалдық деп есептеймін.
Қазақ қоғамында ғасырлар бойы жер дауы бітпей келе жатқаны жасырын емес. Бұл адамдардың дүниетанымдық көзқара­сы­на байланысты. Қай елде болсын адам­дық, адамгершілік категориялары, өзгені өзін­дей көру мінезі насихатталмаса, қазір­гідей лаңкестік әрекеттер мен азаматтық соғыстар қайталана береді. Ал мұны күш­пен жеңу мүмкін емес. Қоғамда адами мә­селелер жөнге келтірілмесе, адам жетіл­месе болмайды. Бұл қазір ғаламдық дең­гей­­дегі адамзаттық індет болып тұр. Өткен ғасырдағы екі үлкен соғыстың да түп тамырында адам баласының рухани азғындауы жатыр. Рухани азғындаған адамды кез келген мақсатта пайдалану оңай. Жалпы, тобырлық психологияны алдаусыратып, соның ықпалымен өзінің жеке көзқарасын іске асырғысы келетіндер осы күні де көп. Дәл қазіргі жаһандық дағдарыстан, эко­логиялық, саяси, мәдени тоқыраудан құ­тылу үшін жер бетіндегі барлық саналы, зер­делі адамдар бірігуі керек.
– «Жеріміз кең байтақ» деп мақтанғанда мірдің оғындаймыз. Осынау байтақ дүние қазаққа неге көп боп көрінбеген? Бірақ бұл тойым­сыздық емес, тіршілікті жүргізудің ерек­шелігі еді. Соның арқасында кәсіптің ре­тін тауып, өрістің жөнін білген. «Абай жо­лы» романындағы жер туралы түсінік қазақ жанына айрықша жақын. Қазақтың жерін қазақ игілігіне айналдыру үшін не істеуіміз керек?
Берік ӘБДІҒАЛИ:
– Біріншіден, қазаққа тиесілі жер бү­гін­гі Қазақстанның жер аумағынан әлде­қайда ауқымды еді. Қазіргі Ресей, Қытай, Өзбекстан жерлерінің көпшілігі – біздің атақонысымыз болған. Себебі біз – Алтын Орданың мұрагерлеріміз. Бабалардан мұраға қалған жеріміз тіпті кең байтақ еді. Бір­тіндеп, сол жердің бірталайынан айрыл­дық. Басымыздан небір тарихи жағдай өтті. Халқымызды қырды, түркі тілдес ұлттарды жан-жаққа ыдыратты. Араб елдерін де осы пиғылмен жиырма бес мемлекетке бөлді. Ендігінің орысына, қытайына, американ­дықтарға біздің түркітілдес мемлекеттердің қайта бірік­кені тиімсіз. Олар мүмкіндігінше бай­лығымызды, жерімізді тартып алғылары келіп тұрады. Сол үшін түрлі әрекеттер жа­са­лып та жатыр.
Екіншіден, шетелдіктер мұнай, мыс, қар­жы саласы бойынша түрлі халықаралық корпорациялар құрып, сол арқылы ел ішіне енеді. Сөйтіп, Дүниежүзілік банк, Ха­лықаралық қаржы қоры арқылы мем­ле­кетімізді тонап, талан-таражға салайын де­ген пиғылы басым. «Бармақ басты, көз қыс­тымен» жұмыс істеуге бейім кейбір шенеуніктер қазақтың жерін, ұлттық бай­лығын сатуға бейім болса, ұлт жанашырлары тосқауыл болуы тиіс.
Расул ЖҰМАЛЫ:
– Жеріміздің көлемі жағынан әлемде то­ғызыншы орындамыз деп кеуде соғамыз. Алайда, еліміздегі солақай саясаттың ке­сірінен жеріміз кең бола тұра, әлі күнге өз-өзімізді азық-түлікпен қамтамасыз ете алмай жүргеніміз тағы бар. Қазір халық тұтынатын азықтың елу пайызын шетелден аламыз. Бұл біз үшін ұят нәрсе.
Қазақтың жері кең болғанымен, бұл жер­дің бүгінгі қожайыны халық емес. Біз­дің жердің егесі – ірі жер иеленушілер, олигархтар. Енді, міне, сол жерді шетел­діктерге жалға беріп жатырмыз. Қарапайым халықтың жері жоқ. Тіпті, заң бойынша көзделген он сотық жердің өзін «бос ау­мақтар жоқ» деген сылтаумен жұртқа бер­мей отыр. Бұл – бірінші мәселе. Ал екін­ші мәселе – өз жерін жалға беру әлемде өте сирек кездеседі. Африкадағы жемқор­лы­ғы асқынған, артта қалған бірді-екілі мем­ле­кеттер ғана өз жерін жалға береді. Ал өр­кениетті елдерде мұндай мәселе ешқашан көтерілмейді. Өз жерін әр ел өзі өңдейді, пай­дасын өзі көреді, өзі игереді. Қала бер­ді, жерді өз халқына беріп, солардың әлеуетін көтереді. Азық-түлікпен өздерін-өз­дері қамтамасыз ету үшін жағдайын жа­сайды.
Үшінші мәселе – осы ұлан-байтақ жер біз­ге үлкен құрбандықтармен мұраға қал­ды. Бұл жер бабаларымыздың қанымен, ана­ларымыздың көз жасымен жуылған. Сон­да батыр бабаларымыз атамекені үшін жан қиғанда, кейінгі ұрпағымыз осы жерді талан-таражға түсірсін деп жан алысып, жан берісті ме? Осы тұрғыдан алғанда жер­ді сатсақ қайтеді дегенді күн тәртібіне қою­дың өзі дұрыс емес. Биліктегілер әлі де бол­са райынан қайтар деген үміт те жоқ емес. Ол үшін халық үнсіз жата бермей, дер ке­зінде бұл мәселеге қатысты өз пікірлерін ашық айтулары тиіс.
Серік НҰРМҰРАТОВ:
– Өз жерімізде 17 млн. халқымызды емін-еркін асырай алатындай мүмкіндігі­міз ба­ры рас. «Осы уақыт ішінде қазақ ұлты өз бойын­дағы әлеуетін аша алды ма? Қазақ аза­маттарының өз жерінде қолайлы өмір сүруі­не мүмкіндіктер жасалды ма?» деген сұ­рақ­тар туындайды. Заман бағытына сәйкес, жерімізді жаңа технологиялармен игеріп алсақ, оның пайдасын көретініміз ай­дан анық. Соңғы уақытта жерді же­ке­меншікке беру жөнінде пікірлер айтылуда. Бұған көпшілік қарсы шығып жатқаны рас. Менің ойымша, әр мәселеге алтын арқау болатын жол бар. Әрбір сатылатын жерді ал­дын ала үлкен зерттеуден өткізуіміз ке­рек. Ол жерді қолданатын адамның мүм­кін­дігін де тексеруіміз шарт. Кезіндегі Қы­­зылағаш ауылын су шайып кеткеніндей оқиға қайталанбас үшін бәрін жан-жақты қадағалауға тиіспіз. Ал шетелдіктерге жер­ді жекеменшікке беруге болмайды. Се­бебі, олар бәрібір өз жеріндей жанашырлықпен қа­рамайды. Ендігі күні біздің Ауылшаруа­шы­лығы министрлігі өте мұқият жұмыс істеуі керек. Бәрі жеке меншіктікі деп тек сыртынан бақылап отыратын уақыт емес. Әр нәрсенің халыққа, қазаққа пайдасын, тиім­ділігін назарда ұстауымыз қажет. Дү­ниежүзілік сауда ұйымына кіргеннен кейін есік-тереземізді тарс жауып отыра алмасымыз анық. Қалайда өзгелерге жем болмай, өз жеріміздің игілігін көру үшін әрекет етуге тиіспіз. Неге біз нарықты өз өнімдері­міз­бен толтыра алмаймыз? Өз жерімізді не­ге дұрыс игере алмай отырмыз? Біздің кә­сіпкерлер неге бәсекеге қабілетті емес? Осы­ның түйткілдерін әлі дұрыс зерттемеген секілдіміз. Жерімізді кез келген ұлт өкі­ліне беріп қойып, қалай пайдалансаң өзің біл, әйтеуір қарнымыз тойса болды деген саясат дұрыс емес. Мемлекеттік тұр­ғы­дағы мүддеміз бен ұлттық, адами мүд­деміз сәйкес келуі керек. Жер дауы ұлтара­лық дауға айналып кетпес үшін билік тара­пынан да, халық тарапынан да өзара үй­лесімді шешімге келуіміз қажет. Қан­шама кішігірім, жер байлығы да аса жоқ мемлекеттер өзін-өзі қамтамасыз етіп отыр. Ал бізде неге бәрі тек ұран сөз күйін­де қалып қояды? Шын іске келгенде бізге нақтылық жетіспейді. Қазақ жерінің нағыз егесі қазақ халқының бойындағы қарым-қабілеті толықтай ашылатын сәт келмей жатқан сияқты.
– Төсінде мыңғырған мал еркін жайылған қазақ даласында сол мал өнімдерін өңдейтін өн­діріс орындары болмады. Әлі күнге дейін ет, сүт, тері, жүн өнімдерін шетелден алып отырмыз. Бұл жағынан көршілес қырғыз халқының өзі бізден көш ілгері. Халықтың кәсібилік деңгейін дамытуды неге қолға ала алмай отырмыз?
Берік ӘБДІҒАЛИ:
– Өкінішке қарай, азаттық алғанымыз­­­ға жиырма бес жыл болса да, тек ши­кі­зат шығаратын мемлекет деңгейінен кө­­теріле алмадық. Осы уақытқа дейін өнер­­кәсібімізді дамытпадық. Өз жерімізде қалайда өндіріс орындары ашылып, іске қосылмай, біз дұрыс мемлекет бола алмаймыз.
Салыстырып қарасақ, Ресей бай­лығ­ы­ның 10 пайызы ғана шетелге бұйырады екен. Ал бізде, өкінішке қарай, бұл көрсет­кіш 85 пайызға жеткен. Қытай, АҚШ, Фран­ция, Англия, т.б. елдер қазақтың бай­лы­ғын сорып келеді. Сорғанда да ең дәм­дісі, құнарлысы солардың еншісінде. Оның өтеміне елдің экологиясын ластап, халыққа қалдықтарын тастаған. Жасыратыны жоқ, біздің ел жемқорлық жағынан дүние­жү­зін­дегі 150 елдің ішінде 140-ыншы орын­­да тұр. Сон­­дық­тан жем­­қор-­лық­пен кү­ресті кү­­­­­шей­ту ке­рек.
Тағы бір мәселе, біз­ге тарихымызды терең зерттеген жөн. Шыңғыс хан­­ды қазақ деп атай алмай отыр­­мыз. Себебі, қытай, орыс тарих­шы­­лары шындықты бұрмалап, оны моң­ғолдан шыққан деп жазды. Шын мәнінде ХIII ғасырда ешқандай моңғолдар бол­маған. Моңғол деген ұлт бес жүз жыл бұрын ғана ХVІ ғасырда ғана пайда болды. Орыс­тар біздің елдік құрғанымызға бәленбай жыл деп кеуде қағып айтады. Ал біз оларға: «Кезінде сендерді адам қылған бізбіз. Алтын Орда Сарайшық қаласында болды. 1842 жылы Киев русін басып алып, кня­зь­дар­­ды тағайындаған да, олардың ел бас­қа­руы­на рұқсат беретін де біз болатынбыз. Сен­дер бізге салық төлеп тұрғансыңдар», – деп дәлелдеуіміз керек. Геннадий Тюнь­дешевтің «Ұлы Батый хан – Ресей мемле­кет­тігінің негізін қалаушы» (Великий хан Батый – основатель Российской государственности) деген кітабы бар. Ал Қытайға келсек, ең бірінші Қытайды басып алған Мұқали деген жалайыр болған. Одан кейін Шыңғыс ханның немересі Құбылай. Осы Құбылай Қытай жерін басып алып, Бей­жіңді астана жасады, кейін үлкен империя құрды. Яғни ең бірінші Қытай империясын құрған біздің қазақ. Осының бәрін де­ректермен дәлелдей алатын деңгейге кө­терілуіміз керек. Алтын Ордадан бұрын да қазіргі қазақ жерінде түрлі хандықтар өмір сүрді. Олардың барлығы да бір-бір мемлекет болатын. Ал ол кезде орыстар мен қытайлардың жағдайы қандай еді? Кейін біздің тайпаларымыз ассимиляцияға ұшы­рады. Мәселен, Африка жерінен, түркі тіл­дес елдерден, араб мемлекеттерінен бір­тіндеп ағылып жатқан халық қазіргі еу­ро­палықтарды да ассимиляцияға ұшы­рат­пақшы. Ол жерді түбі мұсылмандар басып алатын түрі бар.
Расул ЖҰМАЛЫ:
– Бізге нарықтық механизмдерді іске асы­ратын мезгіл келді. Ол ең әуелі ауыл­шаруа­шылығын нарықтандыру, жерді ха­лыққа, ауылшаруашылығындағы фермер азаматтарға беру. Ал өнімдерді өңдеу, заман талабына сай сақтау, экспорттау мәсе­ле­лерін нарықтың өзі-ақ реттейді. Бұл үшін өзге елдердегідей азаматтарымыздың кәсіппен айналысуына оңтайлы жағдайлар ту­ғы­зып отырсақ болғаны. Яғни салық­тарды азайтса, банктерде берілетін несиелер өсімінің пайызын төмендетсе, жемқор­лық­пен жалғасатын түрлі тексеруші, қа­­да­­ғалаушы тетіктерді жойса не болмаса азайт­са, біздің халық басқалардан артық бол­маса, кем өмір сүрмес еді. Қазақтың икем­ділігі мен парасаты бұған еркін жете­тініне күмәнім жоқ. Тек оңтайлы жағдай жасалуы тиіс.
Мәселен, жер аумағы тапшы Канада не­месе Австралия елдерін алайықшы. Дәл осындай нарықтық либералды жағдайлар қалыптасқанда бұл елдерде осындай мә­селелерді жергілікті халық өзі шешіп ала­ды. Оған тек қана кедергі жасалмаса болды. Сондықтан ең басты мәселе – жерді ха­лық­тың өзіне беру. Екіншісі, осы жердің игі­лі­гін көруге кедергі жасамау, керісінше, мүм­кіндік туғызу.
Серік НҰРМҰРАТОВ:
– Экономика заңдылығы бойынша мал­дың иесі оны өсірген адам емес, сатқан адам. Бізде өнім өндірушілер болғанымен, соның ебін біліп, әлемге дұрыс ұсына алатындар болмай тұр. Мал баққан елміз дей­міз. Оның еті түрлі тағам түріне айналып, шетелге ұсынылмаса, терісі тонға, жүні киімге айналмаса, одан бізге не пайда бар? Қандай өнім қайда, қалай өтуі мүмкін д­е­ген мәселе алдын ала зерттелуі тиіс. Орта ға­сырлардағыдай малды төлдетіп қана қойып мамыражай жүретін заман өтті. Қазақ кәсіпкерлері әлемдік бәсекеге түсуге дайын емес, сондықтан қазақтың малынан қазаққа аса пайда да тимей жатыр. Өзін-өзі ақтамағаннан кейін, пайда әкелмегеннен кейін оның болашағы да күңгірттеу. Үлкен мемлекетаралық тас жолдар, темір жолдар са­лынып жатыр. Осы жолдардың мүмкін­ді­гін пайдаланып, қазақ елінің аграрлы сек­торының өркендеуіне күш салатын уа­қыт келді. Қай істі болса да болашағын бағ­дарламай бас салып қолға алуға болмайды. Тек қана шикізат таратумен айналыса берудің уақыты өтті. Біз бұдан дамымаймыз. Өркениетті ел болу үшін дамыған елдердегі дәрежеге жету керек. Бұл биліктен де, азаматтардан да мол еңбек етуді талап етеді.
– Табиғатпен етене жақын болғандықтан, қазақтың жаны романтикаға бейім еді. Ауылдан, малдан алыстаған сайын қалып­тас­қан ұлттық мінезіміз де өзгеріп бара жатқан се­кілді. Өмір сүру салтымыз өзгерген сайын ро­мантикадан да алыстап бара жатқандай көрінеміз. Қазақты ұлт ретінде ерекшелейтін мінездерден айрылып бара жатқан жоқпыз ба?
Серік НҰРМҰРАТОВ:
– Жаппай жаһандану заманында әлем прагматистік сипат алуда. Прагматизмнің ең жоғарғы шегі – утилитаризм деп аталады. Яғни өзіңе пайда түсетін істі ғана атқар де­ген мағына білдіреді. Сондай көзқарас қа­­зір әлемді билеп бара жатыр. Бәріне тек тұ­тынушы тұрғысынан қарайды. Әр нәр­седен өз пайдасын іздеген қоғамда ро­мантикаға орын болмайды. Роман­тиканың өзі адамның шығармашылығын дамытатын нәрсе ғой. Қазіргі жастарда романтика жоқ деп айта алмаймын. Бірақ олар да тұтынушы қоғамның заңдылықтарымен шектелген. Үйім, көлігім болса, мансабым болса болды деген түсініктің бәрі адамды тұлға ретінде дамытпайтын түсініктер. Бұл адамды материалдық құндылықтарға құл ете түседі, эгоизмін күшейтеді. Сондықтан отбасынан, балабақшадан, мектеп қабыр­ға­сынан бала тәрбиесіне дұрыс көңіл бөл­месек болмайды. Болашақ ұрпағымыз бас­қаларды тек зат ретінде пайдаланатын кілең пысықайлар болып кетпеуі тиіс. Ол үшін рухани, кәсіби тәрбиеге көп көңіл бөлуіміз шарт. Ұрпақ бойына адамдық асыл мұраттарын сіңіріп, ізгілікке баулу өзімізге байланысты. Ал біздің телеарнала­рымыз ұсынып отырған бағдарламалар­дың дені дерлік анайы, тұрпайы, адамды тек өз қамын ойлауға тәрбиелейтін дүниелер. Романтик болудың, табиғатқа деген қаты­насымызды түзеудің тағы бір жолы мә­дениетімізді көтеру, жауапкершілігімізді арттыру. Экономиканы дамытамыз деп та­биғатымызды бүлдірмеуіміз керек. Мәселен, Парижде фабрика, зауыттардың су алатын жері сол суды өзенге қайта құя­тын тұсынан төмен орналасады екен. Яғни амалдың жоғынан суды таза ұстауға тырысады. Осы секілді өзін-өзі сақтандыратын жолдар іздесек, табиғатымызды бүлдіріп алудың алдын аламыз.
– Bloomberg агенттiгiнің зерттеу нәти­желері бойынша, биыл Қазақстан әлемдегі бақытсыз он елдің қатарына кіріпті. Елдегі инфляция мен жұмыссыздық деңгейіне қарап экономикасы құлдыраған елдерді екшелейтін бұл орталықтың қорытын­дысы­ның растығына келіспеске лажымыз жоқ. Кең жерімізде елдік құрып отырып, осылайша құлдырауымыздың себебі неде? Біз шынымен де бақытсыз елміз бе?
Берік ӘБДІҒАЛИ:
– Бұл жерде екі мәселені айтар едім. Бі­рін­ші, біз қазір долларға байланып қал­дық. Дүниежүзілік банк, Халықаралық валю­та қоры арқылы бізді долларға тәуелді етіп қойды. Осы күні бәріміздің ойлау жүйеміз долларға тәуелді болған. Бұл тәуел­ділікті өзгертпей, мәселе өзгермейді. Еу­разиялық Экономикалық Одақты да амал жоқтықтан құрып отырмыз. Себебі бізге Қытайдан, исламистерден төнетін қауіп көп. Орыс жұртының бүгінгі таңда қай жағынан да күшті екені рас. Сондықтан олар­мен достық қарым-қатынаста болға­ны­мыз тиімді. Алайда, мықты екен деп олар­­дың намысымызды таптауына, жері­мізді алуына, дәстүрімізді жоюына жол беріп қарап отыру да дұрыс емес.
Расул ЖҰМАЛЫ:
– Әрине, біз бақытсыз елміз. Қай жағы­нан алсақ та бақытсызбыз. Осынша жері­міз, кен байлығымыз бола тұра, айнал­дырған он жеті млн. халқымызды асырай алмай отырмыз. Шенеуніктер жерімізді ха­­лық игілігіне жарату қолдарынан кел­мей­тінін мойындап, бұл жерді шетел­дік­терге бермекші. Елде кедейлік пен жұ­мыссыздықтың деңгейі өскен. Бала мен ана өлімінің көрсеткіші де көңіл қуантпай­ды. Өзіне-өзі қол жұмсау жағынан әлемде ал­дыңғы орынға шықтық. Бір айға жеткілікті деп ресми белгілеген күнкөріс мөлшері он сегіз мың теңгеге тең. Яғни бізде осы қара­жатқа бір ай күнелтуге болады деп есеп­те­лі­неді екен. Осының барлығы бақытсыз­ды­ғымыздың айғағы емес пе? Осы бей­шара жағдайымызға кімді кінәлаймыз? Кезінде осы шешімдердің бәрін өзіміз мақұлдадық, дауыс бердік, қолдадық. Сондықтан қазіргі мүшкіл хәлге түсуіміздің бірден-бір себеп­кері – халықтың өзі, халықтың немқұрай­лы­лығы, енжарлығы мен үнсіздігі.
Серік НҰРМҰРАТОВ:
– Менің ойымша, бұл адамның бақыт­ты болуының өлшемі бола алмайды. Кезін­де әл-Фараби «бақыттың кілті – білімде» де­ген. Шын мәнінде бақыттылық деген – ру­хани қанағаттану. Кім өз ісіне рухани қана­ғаттанса, сол бақытты адам. Ал бүкіл елді бақытсыз деп айтуға болмайды. Ондай шкалалар арқылы зерттегенде өмір сүруге қолайлы немесе қолайсыз ел деп айтқан дұрыс болар еді. Меніңше, көретін адам жақсы жағын да көргені дұрыс. Бізде бәрі жаман деп кемшіліктерді тере берген жөн емес. Сырты жылтыр көрінетін кез келген елден іздесең талай кемшілік табылады. Біз Жапония мен АҚШ секілді машина өн­діру­ден алға шыға алмасымыз анық. Бірақ бізде басты құндылық – адами келбетіміз, ұлттық ерекшелігіміз бар ғой. Осыларды сақтай отырып дамуға ұмтылсақ, біз талай асуларды бағындырамыз.

Әзірлеген
Айнара АШАН.