Ұлт тұлғасы Әлихан Бөкейханның туғанына 150 жыл толған мерейтойы Алматы мен Астанада аталып өтті. 15 сәуірде Алматыдан басталған шара 20 сәуірде Астанада «Әлихан Бөкейхан және тәуелсіздік мұраты» атты халықаралық конференцияға ұласты.

---

ӘЛИХАННЫҢ АСТАНАДАҒЫ КҮНДЕРІ

Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық университеті, Халықаралық ТҮРКСОЙ түрік Мәдени орталығы жә­не ҚР Ұлттық мұрағатымен бір­ле­сіп өткізген шараға ҚР Парламенті Се­наты және Мәжіліс депутаттары, ТҮРКСОЙ өкілдері, шетелдік және отандық ға­лымдар мен Алаш қайрат­керлерінің ұр­пақтары қатысты. ЮНЕСКО кө­ле­мінде тойланып жат­қан Әлихан тойы­­ның Астанадағы екі күнге ұлас­қан жиыны Л.Гумилев атындағы ЕҰУ ректоры Ерлан Сы­дық­ов­тың құт­­­тықтау сөзімен басталды. ҚР Пар­­­­­­ламенті Сенатының депутаты М.Бақтиярұлы, ҚР Мәдениет және спорт министрлігінің Жауапты хат­шы­сы Қ.Уәлиев, Ахмет Иассауи уни­вер­ситеті өкілетті Кеңес төрағасы М.Йылдыз, Жапонияның Қазақстан Республикасындағы Төтенше және өкі­летті елшісі Итиро Кавабата, Қа­зақ­станның ЮНЕСКО және ИСЕС­КО істері жөніндегі Ұлттық ко­мис­сияның Бас хатшысы Әсел Өтегенова, Қа­зақстан Республикасы Ұлттық мұ­ра­ғатының бас директоры М.Әб­се­метов құттықтауларын жеткізді.
Конференцияда Гази уни­вер­си­те­ті «Түркітану» ғылыми-зерттеу ор­­­талығының директоры Хүлия Ка­са­поғлу Ченгел «Түркологиядағы зұл­­­­мат және Қасым Тыныстанов», та­­рих ғылымдарының докторы, профессор Д.Аманжолова «Әлихан Бө­кей­ханның саяси мұрасы», ҚР ҰҒА кор­­респондент-мүшесі Ш.Құрман­­бай­ұлы «Алаштың Әли­ханы және ұлт тілі», философия және теология ғылым­да­рының докторы, профессор Д.Кенжетай «Әлихан Бөкейханның зайыр­лылық концепциясы туралы көз­­­­­­­­қарасы», Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ «Алаш» мәдениет және рухани даму инс­титутының директоры
С.Ақ­құлы «Алаш идеясы: отаршыл Ре­сейден тәуелсіз Қазақстанға дейін» та­қы­рыпта баяндама жасады. Шара ая­сында «Әлихан Бөкейхан» кіта­бы­ның тұсаукесер рәсімі ұйымдас­ты­рыл­­ды.
Алашқа қатысты алуан та­қы­рып­ты баяндамалардың қатарында мін­берге шыққан Алаш зерттеушісі, ға­лым Сұлтан Хан Аққұлы тың ақ­па­рат­тарымен бөлісті. Біраз бұрын, Се­нат депутаттарының Ә.Бөкей­хан­ның тарихи тұлғасын көрнекілендіру бойынша үкіметке жолдаған сауалына вице-премьер Дариға Назарбаева жауап қайтарыпты. Онда – Астана қа­ласының сол жағалауына орын теп­кен мектептердің біріне Әли­хан­ның атын беру, ескерткішін орнату және саябақ ашу мәселесі белгіленген тәртіппен пысықталуда делінген. Мәскеу қаласындағы Ә.Бөкейханның то­пырағын Астанадағы ұлттық пан­теонға жерлеуді пысықтау жөнінде Сырт­қы істер министрлігі мен Мә­де­ниет және спорт министрлігіне тиісті тапсырмалар берілген. Ә.Бө­кей­­хан туралы фильм түсіру, ме­мо­риалдық кешен орнату және Қа­ра­ған­ды қаласының орталық кө­ше­лерінің біріне тарихи тұлғаның есімін беру жөнінде Мәдениет және спорт ми­нистрлігі мен Қарағанды облысының әкімдігіне тиісті шаралар қабылдауға байланысты тапсырмалар беріліпті.
Ұлттық банк тарапынан Әлихан­ның портреті салынған монета шы­ғару, Қазпошта тарапынан марка әзір­леу ұсыныстары айтылған еді. Бүгін­де пошта маркасы шы­ғарылу үстінде екен. Ал Ұлттық банк­тен әлі жауап жоқ көрінеді. Со­ны­мен бірге, Алматы қаласындағы, Қа­зақстан та­­рихын­дағы тұңғыш мет­ро­по­ли­тен­ге, Алматыдағы Қазақ Ұлт­тық Аг­рарлық университетіне не­месе Астанадағы Ұлттық уни­вер­­­­­­си­теттердің біріне Әлиханның есімін беру және Әлихан туралы көп сериа­лы фильм түсіру ұсыныстары айты­лыпты. Ғалым осы ұсыныстарды Қа­зақ­станның ЮНЕСКО, ИСЕСКО-ның өкілдері мен Мәдениет және спорт министрлігі ескерсе деген ті­ле­гін білдірді.
Түс ауа халықаралық ғылыми-тә­жірибелік конференцияға қа­тысу­шылар тарих ғылымының докторлары Х.Әбжанов, М.Қойгелді тө­­­р­а­ға­лы­ғы­мен «Әлихан Бөкейхан және Қазақ мем­­лекеттілігі», ҚР ҰҒА кор­ре­с­пон­дент-мүшесі Д.Қам­за­­бекұлының тө­­­рағалығымен «Әлихан Бөкейхан жә­не жаһандық өркениет үдерісі», фи­лология ғылымдарының докторы, профессор Т.Жұртбайдың төрағалы­ғы­мен «Әлихан Бөкейхан және қазақ ру­хани әлемі» бойынша үш секция бойынша жұмыс жасады.
Конференцияға қатысушылар мә­дени-көпшілік іс-шаралар аясында мемлекет қайраткері Смағұл
Сә­дуа­­қасұлы және Кенесары жа­сақ­тары жерленген «Бабалар қоры­мын­да» бо­лып, бабалар рухына құран бағыш­та­ды. ҚР Ұлттық мұра­ға­тында «Әлихан Бөкейхан – Алаш көш­бас­шысы» тақырыбында өткен «Дөң­ге­лек үстелге» қатысып, «Әли­хан жә­не Алашорда» мұрағаттық құжат­тар көр­месін, белгілі суретші Е.Ай­туа­ров­тың «Тәуелсіздік үшін күрес­кен Әлихан» атты көркем­суретінің тұ­­сау­кесерін, Алаш қозға­лысына ар­налған экспозицияларды, Алаш әс­кері және Ә.Бөкейханға арналған көр­мені тамашалады.

 

АЛАШ МҰРАСЫ

15 сәуірде әл-Фараби атындағы Қа­за­қ Ұлт­тық уни­вер­ситетінде «Әлихан Бөкейханов және Алаш мұрасы» атты ғылыми-практикалық конференция өтті. Конференция жұ­мысына ҚР Мемлекеттік хатшысы
Г.Н. Әбдіқалықова,
Алматы қаласының әкі­мі Б.Қ.Байбек, Парламент Сенаты­ның депутаты, Қазақстан Жазушылар одағының төрағасы Н.М.Оразалин, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ ректоры, академик Ғ.М.Мұтанов және ғылым, бі­лім, мәдениет қайраткерлері қатыс­ты.

ҚазҰУ ректоры Ғалым Мұтанов Әлихан Бөкейханның азаматтық ұстанымы мен өмірлік мақсаты Тәуел­сіз Қазақ мемлекетін құру болғанына ерекше тоқталды. «ХХ ғасырдың ба­сын­дағы қазақ тарихын зерттеген Ок­с­форд және Сорбонна университе­ті­нің профессорлары Әлихан Бөкейхан бастаған Алаш қозғалысының қайрат­кер­лері күрескен тарихи кезеңге «Мә­де­ни ренессанс дәуірі» деген баға
бер­ген. Әлихан Бөкей­хан, ­Сұ­л­­­тан­­мах­мұт ақынша айтсақ, «Қа­зақ үшін жүрек майын шам қылған» Ұлт қайраткері. Кезінде Әлихан Нұрмұ-хамедұлы: «Алған білімін өз халқының өмірімен бірлестіре алған адам ғана бақытты, оның жиған білімі баянды» деген келелі ой айтқан еді. Олай болса, сол білікті білімді орнық­тырар еліміз­дегі көшбасшы білім ордасы – әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті о­сындай ұлы тойдың басы-қасында болу мәр­тебесіне ие болып отыр», – деп, конференция жұмысына сәттілік тілеп, құттықтау сөз кезегін ҚР Мемлекеттік хатшысы Гүлшара Наушақызына берді.
Гүлшара Әбдіқалықова: «Әлихан Бөкейхан «Алаш» ұлт-азаттық қоз­ғалысының басшы­лығына келіп, ұлт­тық мемлекетті қайта жаңғырту қажет­тілігі идея­сының негізін қалап, мақ­­сатқа жету жолдары мен негізгі мін­деттерді айқын­дады. Ә.Бөкейхан кезінде қазақ­тың ұлт ретінде сақталып қалуын, оның ары қарай дамуы мен гүлденуін қамта­ма­сыз ету мақсатын­дағы іс-әрекеттері ұлттық тарих ше­жі­ре­сіне алтын әріптер­мен жазылды. Бұл «Алаш» қозғалысы мен оның көш­бас­шы­сының ұлт тари­хын­дағы ролін ай­қын­дайды», – деп атап өтті.
Ал Алматы қаласының әкімі Бауыржан Байбек: «Елбасы бағыт­таған көшімізге сын келтірмей бой түзей білсек, Әлихан идеясын ақтауға қосқан үлесіміз. Дәл осылай, ЮНЕСКО аясында аталып өтетін бабамыздың мерейтой шаралары аясында да қала­мызда кең ауқымдағы жиындар мен өнер шебер­лерінің мағыналы концерт­тері, түрлі танымдық кездесулер, жасөспірім­дерге арналған арнайы сабақтар өткізіліп, Әлихан шығар­ма­шылығынан сыр шер­тетін кітап­тарға тапсырыс берілмек. Алаш ардақ­тысы­ның мерейтойы аласапыран тойға емес, керісінше баба­мыздың өз өсие­тіне сай жас ұрпақты ойға жете­лейтін тойға айналуы мақсат», – деді.
Қазақстан Жазушылар одағы бас­қар­масының төрағасы Нұрлан Ораз-
алин конференция үшін арнайы даярла­ған баяндамасында Әлиханның тұл­­ға­лық болмысы мен сол уақыттың ба­ры мен жоғына назар аударды.
«Жиырмасыншы ғасыр басындағы қырғын соғыстар мен сана атаулыға салмақ сал­ған саяси ахуалдар алып Ресейді тығы­рыққа қалай тіресе, оның сал­қыны қазақ ұлы даласына да тиіп жат­ты. Еуразия кеңістігінде жан бері­сіп, жан алған көзсіз қырғын миллион­дар­дың өмірін қиды.Көшін Әлихан Бөкейхан бастаған Алаш Орда үкіметі осындай күрделі кезеңде өмірге келген еді. Алаш идеясы көзі ашық, көкірегі ояу ұлт зиялы­ла­рының басын қосты. 1917 жылдың күзінде Орынбор қала­сын­да өткен қазақтардың алғашқы жал­пы­халықтық құрылтайы Алаш Орда есімді автономия жайлы мәселені күн тәртібіне ашық қойды. …Әрине, ша­ғын сөзге Алаш жұрты­ның алыбы ха­қын­да­ғы көңіл төрін­де жүрген ойдың бәрін сыйғызу мүмкін емес. Орайын кел­тіріп, Әли­хан Бөкейханның әлем әдебие­тінен жасаған аудармалары туралы, әдебиет, қоғам хақындағы ойлары мен ұлт, ұлыс тарихынан сыр тол­ғай­тын көзқарастары жайлы таратып пікір айтуға да болар еді… Өйткені, бұл тақырыптардың қай-қайсысы да ұлт ұс­тазының «сегіз қырлы, бір сырлы» жа­ратылысын тереңірек тануға себі тиер, тұлға болмысын аша түсер жеке-жеке салалар. Әлихан Бөкейхан­ның әлемі – тәуелсіздік үшін күрескен алаш жұртының әлемі!», – деді
Н.Оразалин ұлт тұлғасына арнаған баяндамасында.
ҚР Мәдениет және спорт министр­лі­гінің жауапты хатшысы Уәлиев Қуат­­жан Серікқазыұлы республика кө­ле­мінде Ә.Бөкей­ханның 150 жыл­дық мерейтойына арналған іс-шара­лар­дың мәні мен маңызын, өту барысын, нә­ти­желері мен мәселелерін сөз етті.
Конференция барысында «Алаш» ұлт-азаттық қозғалысы мұрасын тарату мен қалың көпшілікке дәріптеуге бағытталған баяндамалар оқылып, еліміздің тәуелсіздік алуына өлшеусіз үлес қосқан қозғалыс көшбасшыла­ры­ның ерен еңбектері сөз болды. Ғалым­дар­дың пікірінше, Президент алға тартқан «Мәңгiлiк Ел» идеясы «Алаш­тың» негізгі ұстанымы – қазақ бостан­дығымен тығыз үндесіп жатыр.
Конференцияда М.О.Әуезов атын­дағы Әдебиет және өнер институтының директоры Уәлихан Қалижан «Ұлттың ұлы тұлғасы»; Тарих және этнология инс­титутының директоры, тарих ғы­лы­мының докторы, профессор Хан­гелді Әбжанов «Ә.Бөкейхан және ұлттық тарихты зерттеу методологиясы»; ҚР ҰҒА корреспондент-мү­шесі, тарих ғылымының докторы, про­фессор Мәмбет Қойгелді «Әлихан Бө­кейхан – Қазақ Ұлттық қозғалы­сының көсемі»; Мемлекеттік сыйлық иегері, академик О.Сәбден «Алаш идеясы ар­қылы өркениетке жаңа қа­дам» атты баяндамаларын оқыды.
Конференцияның секциялық мә­жі­лістерінде Әлиханның тек саяси қайраткерлігі ғана емес, сондай-ақ, қа­зақ халқының тарихын, экономикасын, пәлсапасын, әдебиет пен мә­ден­ие­тін танытудағы ролі жан-жақты тал­қыланды.
1911 жылы алаш зиялылары бас­тап шығарған «Айқап»журналын әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың ұжымы 2016 жылы қайта қолға алып, жаңа мазмұнмен жариялады. Конференция аясында салтанатты түрде «Айқап» жур­налының тұсауы ке­сілді.