«Жағасы жоқ, жеңі жоқ,
Жадағай жейде кидің бе…
Терезе жоқ, есік жоқ,
Түнек үйге кірдің бе!».
(Қазақ халқының жоқтау сарыны).

---

Зейнолла Серікқалиев деген есім естілген жерде кешегі әділ билердің сарқыт көзіндей болып жүрген бір текті тұлға көз алдыға келуші еді. Жұртшылық көкейінде жүрген бар нәрсені, көпке мәлім нәрсені одан асырып көріктендіре айту қиындау болар. Дегенмен, осынау хан-қараға бірдей, әрбір жазушының сүйікті сыншысы Зекеңе деген сағынышымызды білдіре жүру міндет тәрізденіп отыр. Оған деген менен өзгенің де дұғай-дұғай ілтипаты, қақ жарылған ақ тілек құрметі бар екені белгілі. Солар қатарында біздің де шарға бойымызды кернеген шалқар ойымыз бар, соны айтпақпын. Еркімізге би болып, борышымызға құл болып, соны жеткізуді парыз санаймын.
З.Серікқалиевтің күллі оқымысты қауым ой елегінен өткізіп болған әдеби сын жөніндегі шығармашылық ауқымын даралап жату артық болар. Сыншының соңынан жазушы қайтадан жөргем салып, білгіреу тырмаланып болған жерге қайта тағы боразда тартқандай әурегершілік. Яғни иі қанған ұлпадай терінің пұшпағын жұрт көзіне шалдыра қайта уқалап, көлгіреуге жатады. Бет қалқып айтқанда, әдеби сынымыздағы дүбірі дүмпулі Зекеңнің айнала жұртты тәнті етіп өткен туылыс-жаралысы жөнінен сөз қозғағанда қазақ атамыздың «отырса от басында көсем, көшсе көш басында көсем» дегенін айтқың келеді. От басында көсем болатыны – қазақ әдебиетінің түренін тарту үшін сіңірген ұшан-теңіз еңбегін от басында отырып бітіргені. Көш басында көсем болатыны – бітіргендерін қазақ әдебиеті керуеніне теңдессіз тарту етіп өткені.

Өзінің туылыс-болмысынан мінезге бай, кісілігі биік сол Зекең салауат ұясын­дай дарқан табиғатындағы ешқандай та­бысқа, ешбір қошемет-құрметке желп етпей, бағы заманның көпке жаққан ал­­пам­са биіндей, берекелі қалпынан бұл­жымай жүретініне өз-өзіңнен жүрегің жұм­сарып, ішің жылып кететін еді. Бақ­тың өзі де көтеретін адамға жақсы болатыны Зекеңнің өн бойынан көрініп тұратын. «Аузы кіші, қарны үлкен қой семірсе кө­терер, қарны кіші, аузы үлкен ит семірсе құтырар» демекші, «менменсіген жігіт азы­наған айғыр мінеді» демекші, бітіргені бір тоғыз, бітеу жатқаны тоқсан тоғыз бала тұрып, тындырған ісінен бұрын «атақ-даңқын» азынатқысы келетіндер аз емес. Шы­ғармашылығымен бұрын алдыға түсіп, өзі жүргісі келетіндер, сөйтіп мардымсыз қабілетін өзі сүйрейтіндер Зекеңдердей болып өткен үлкен тұлғаларды бір рет болса да, еске алып, іштей болса да бой түзе­­гісі келсе, ол да бір әбі-құдай, сауапкер­ші­лік іс болар еді. Зекең мінезге бай дедік, бірақ мінез байлығы үнемі жұмсақ жай­дар­лықтан, ұдайы кең байтақ жайма-шуақ­­тықтан тұрмайды ғой. Адамға, досқа деген мейірбандық бірыңғай жылы ала­қан­­нан ғана бола ма? Әсіресе, шариғатта дос­тық болмайтынындай, әдебиет деген жү­рек мәселесі болғандықтан, оған шындап жаны ашығанын әділ сынға алудан да тұрмай ма.
З.Серікқалиев күнделікті өмірде сырт көзге аңыздағы мамырайхан заманының адамындай жайдарман көрінгенмен, әде­биет­тегі өзінің таным дүниесіне сыймайтын олқылықтарды көргенде істің көзін, қи­сықтың тезін табатын кешегі көшпенді қазақтың бет-жүзіңе қарамайтын таскесер қазыларындай бөксеріп түсетін. Біз бүгін соған зәруміз. Бет жыртпастық, екіжүзді жүзкөйлек жайлап болды. «Мәстектен жығылғанды тұлпарға мінгізіп» иесіне жа­­рас­­­­пайтын, қабілеті көтермес сый­лықтарға қол жеткізеді. «Жарамсақ хан қасында, қазы-би жыр басында» болып қала береді. Әрбір қазақ қаламгерімен сыйласып жү­ре­тін ілік-шатысы бар, еш­кім­ді алалап бөл­­мейтін қарымды, әділ сыншы әдебие­тіміздің кедір-бұдырын да, үздік жетістігін де тамыршыдай басып табатын. Әрі ол тек рецензияшыл, мақал­шыл сыншылардан емес, қуат ауқымы барынша кең болатын. Алымды шабыт аумағында бап күйіндегі қапысыз қыран­дай төне зерделеген кітабы бақай­шық­тарына дейін паршаланып, қырнаудан, отадан (операциядан) өтетін кінәрат қай тұста сыздап тұрған бөрткен, қай маңайда авторға, оқырманға күдік-күмәнсіз аршып айтатын. Және әр тұстан шолып, тізбелеу арқылы емес, шығарманың негізгі тірек-фонынан қозғап, әдебиеті­міз­дің көсегесі қайткенде көгеретіндігі жағы­нан келіп, өгей жерін сылып алатын. Жеке жазу­шының жанын ауыртып, сынап қа­дал­­май, көркем шығармашылығымыздың әлеу­меттілігін қатыстыра қарастырып, со­ның ұлт­тық азықтық құнын (колоритын) эк­ранға шығаруды көздейтін. Оның «Ақжол» («Жазушы», 1990), «Дүниетану даналығы» («Білім», 1994), «Тағдыр және біз» («Ана тілі», 1996), «Сын кітабы» («Жазушы», 1997) кітаптарының қай-қайсысын оқы­са­ңыз да, жоғарыда аталған әдебие­іміздегі халықтық ой-өріске куә боласыз. Біздің заманымыздағы қазақ көркем әдебиетінің қауымдық, қоғамдық, ұлттық рухани өресінен асу сайын із шалып, сүрлеу тастап оты­ра­ды. Айтарын сақаға құйған қорға­сын­дай тас бекіте, әдіптеп шегелейтін. Се­рік­қалиевтің қаламынан шыққан лебіз­ге наразы болған авторды ұшырата алмайсыз. Біз сияқты риза болып алқағаны ана­ның ақ уызындай да, кей­біреулерге «мына бір тұстары…» деп, көкей көзіне көл­денең тартқаны, баяғының қазы-биле­рінің айтқанындай дуалы. Әулие деген жазушыңның өзін де бір сүріндіріп, екі ұғындырып, бір күйдіріп, екі сүйіндіріп, өресіне жеткізетін. Ол сынаса байбаламшыл деген жазушының өзі қыл мойнынан бұғалық түскен асаудай, жуасып тұрады. Өйткені, Зекең әлде­кім­дерге тісін басып жүретін екісөзді, айыр тіл сыншыларша шымбайыңа батырмай, келелі ойлармен майдасылап, жұлын-тұтаңды қауып, буы­ныңа түсіп жазады. Көркем шығармадағы желімдей тұтып жатқан құян жел кінә­ра­тың болса тәуіптей қағып, ұшықтап, құ­лан-таза жағаға алып шығады. Ақау бар тұсты ауыртпай сылап алады. Мақтайтын авторларының аты қойын дәптерінде жүретін «сыншының» жәдігөйлігі онда жоқ. Екінші сөзбен айт­қанда, З.Серік­қа­ли­ев­тің әдебиет­ші­лерге деген мейірбан­дығы ота-операция үсте­ліндегі хирургтің адам шама-салма­ғына қарай қолданатын наркөзі тәрізді, аса сақтықпен нақ бағыш­та­латын. «Ер – жетпейін демейді, бақ жеткізбейді, су – жетпейін демейді, жар жеткізбейді» де­мекші, қолына қалам ұста­ған ақын-жазушы оза шауып, алдыға шық­­пайын демейді. Бірақ қаламгерлік жол жеңіл жол емес, азабы ауыр – жүрек жолы. Соның ауырт­палығына көніп, төз­ген ақыл ие­леріне шынайы қамқор сын­шы кім еді десе, екінің бірі-ақ әде­бие­тіміздің са­лауат жүзді, алпамсадай көрікті, ор-қа­ра­сұр қа­зы­сын көз алдыға келтірер еді. (Жазушы бол­сам, бірегейінің өзі болсам дей­тін та­лап­ты жастарымыз Серікқалиев кітап­­тарын жастанып жатып оқыса, ұтыл­майды).
Әрине, қалай сипап, қасылап дәріп­те­сең де, сын жанрының ауыр жағы да бол­май тұрмайды. Өйткені, «аш итке та­мақ құйса, тоқ ит қыңсылайды» дегендей, жаңа шыққан біреуді мақтаса, бұрын­нан аты шығып жүрген кәрі шоряқтарға жақ­пайды. «Сыбаға үлестірген не өзі мақұ­рым қалады, не қарғыс алады» деген бар. Зекең біздің заманымыздағы, яғни ХХ ғасырдағы қазақ әдебиеті әлемінде сол сыбаға үлестірушінің үлкені болып өтті. Өзі және әдебиет өр­ке­нінде айтары бар әділ пікірлі Әлия Бөпе­жа­нова сияқты со­ңына ерген қабілет ие­ле­ріне бауыр­малдық байқата, ішке тартып, адами дос­тық орнатып жүре­тін. «Талқыдан өтпеген хан тұ­рақ­тамайды, талқыға түспе­ген пән тұрақ­тамайды» дейтін болсақ, Зе­кеңнің талқы дүкенінен өткен кітап оның көрсе­туімен қайта жазылса, еш­кім­нің тісі батпайтын дүние болып шығар еді. (Ол қарап үлгер­меген дүмбілез дүние аз емес). Сыншы жолы ауыр жол дейтініміз «шыбыш желін­дегенді білмей, лақтағанды біледі» демек­ші, әде­биетке «желіндемей, толғат­пай», дайын­дықсыз келетін жастау жазушылар ұшы­расуы да мүмкін. Ол әлі ашыл­маған­мен, түбінде бір нәрсе шығара­ты­нына көзі жететін, тайды басар бөрідей дәмесі бар, талабы таудай шығар. Соларды дер шағын­да аңғарып, кең толғап, аңдап отыру – Зекең тәрізді даңғайыр сыншыға жеңіл жүк емес еді. «Жүк ауырын нар, ел ауы­рын ер көтереді» деп, нар сыншы, қа­зы­лы қалам­гер, соның бәріне өзін борыш­қор санайтын қазақ әдебиетіндегі бір сабаз маманымыз еді. Бұрынғы көшпенді кезең­нің ел ағаларына жүктелген бір міндет «мал бақсаң өрісін сайла, ел бақсаң қоны­сын сайла» деген болса, біздің бүгінгі қа­ламға бағынып, қағазға табынған заманымызда, соның орны З.Серікқалиевке бай­­ланғандай. Олай болатыны, ақын-жазу­шы атаулы былайғы жұрттың, яғни өз халқының ақылы, миы, өз ұлтының ой басшысы, рухани өресінің жетекшісі болса соған, соларға бағыт-бағдар бере алған замана данасының бірі – Зейнолла Серік­қа­лиев деп айта аламыз. Басқаша айтқанда, әлгі әдебиеттегі қонысымыз бен өрісіміз Зекеңнің көп жылдардан бергі жазған кі­тап­тарында қорғалып, томдықтарында мекендеген. Тегінде Зекең жалпы өмірдегі күнделікті жай қарапайым орнын алып қарасақ та, ол нәпсі тізгінін тартып ұстаған кісі еді. («Нәпсі тізгінін тартпаса, адамдық кетеді» деген бар). Ол өзі бір кезде Алма­тыдағы Жоғарғы Кеңесте лауазымды қыз­метте отырғанның өзінде, шығып жатқан кітаптарына қаламақы сұрамаған. Мың­даған таралымды, жүздеген бума текше кітаптар баспаханадан шыққан бойы Майра жеңгейдің «қазынасы» ретінде, үйі­нің бұрыш-бұрышында жиюлы тұрға­нына көзі тірі куә болғанбыз. Атағаны­мыз­дай, Жоғарғы Кеңесте отырған шенеунік әрі бір басына парасаты жететін, елге-жұртқа сыйлы адам аудандардағы кез кел­ген әкімдерге емеурін байқатса, кітап­та­ры сатылып, айтқаны орындалмас па еді. Майра жеңгей бөлменің аузы-мұрны­нан асып тұрған текшелердің орнына, уыстап, көкала қағаз ұстамас па еді. Бірақ өз шығармашылығының құнын білетін Зекең әдеби сын кітаптары ауылдағы қарапайым жұртқа ақша үшін тарағаннан гөрі, ерте ме, кеш пе, қаламгер қауымның қолына тигенін артық санады. Тегі қай-қашан да, ел-елден қалса, ерге сын болатынындай, сол елдің бап талғамас ерлері елінің атын шығарып, басын оңға қаратуға әрекет етіп жүрген. Қазақ әдебиеті Орта Азиядағы, тіпті әлем жұртшылығындағы елдердің қай-қайсысымен салғастырғанда да, шоқтығы биік екеніне ешкім көз жұм­бай­ды. Оған проза жанрында сыншы ғалымымыз Зейнолла Серікқалиевтің үле­сі жоқ дей алмаймыз. Әр буын қаламгер алдыңғы келелі сынға және жақсы жазу­шы­ға қарап, аяқ басады. Өйткені, «бала қыран парлап ұшады, баба қыран барлап ұшады». Әдебиет әлемі солай өрбіп дамы­мақ. Олай болса, Зекең өмір сүріп өткен олжалы жылдарда қаламгер қауым мақтан тұтқан З.Серікқалиев романшы, хикаят­шы, әңгімешілеріміз үшін қанатының ас­ты саялы, ұлттық рухани биігіміздің дең­гейін танытатын әдебиеттегі сом тұлғамыз еді демекпін.
…«Адам мен адамның табысуы – айы­рылысудың басы» болса, Серік­қа­лиев­пен табысқан, заманы бір болған әрбір жазу­шы өзіне тиісті үлесін алып айырылды.

Жанат АХМАДИ.