Әуезовті көрген алты сәт
22.04.2016
1494
0

Сұлтан ОРАЗАЛЫ,
ҚР еңбек сіңірген қайраткері


211819_2127170519____________________________5_Сағымдай бұлдырап тез өткендіктен бе, жоқ әлде ес-түссіз берілген көңіл күй­дің әс­е­рінен бе, маған осы бір уақиға өт­кен­де көр­ген түс тәріздес сезіледі. Бірақ бә­рі де сон­шалықты айқын, шынайы, аса бір оқшау суреттей көз алдымда…
Құж-құж қатпары мол қарт Шыңғыстың әр тасы аңызға бөленіп, сонау көкшіл пер­де жамылған Орданың, алыстан қа­рауыт­қан Қарауылдың, тік шаншылған Бөрлінің өзі­міз күнде көрсек те аңғармайтын сырын жыр еткен кітап біздің көз алдымыздан ға­жайып дүние есігін ашушы еді. Сол дүниені тамашалауға күнде кешке таман Құндызды өзенінің сағасындағы кішкене ауылдың үлкен-кішісі түгел жиналатынбыз.
Кітапты қашан да ымырт қараңғылығы түскенге дейін дауыстап оқимыз, кейде еркіңді билеген осы бір сырлы дүниеден ел ұйықтар мезгілге дейін айрылыспайтынбыз. Кей сәтте сексен жылғы барлық пен жоқтық­тың не алуан жүгін көтерсе де мойымаған Әшекей қарт бастатқан бәріміздің де көзі­мізге жас келетін, не мәз болып масайрасып, дуылдап күлетінбіз, әйтпесе «япырай, шір­кін дүние-ай!» десіп, үлкендер таңдай қағысатын еді.
Тіпті, осы жұрттың өзі топырағын басып отырған бұрынғы Кішекең баласы, Жөкең жері деп аталған Құндызды, Жүрекадыр са­ға­ларының суретін кітаптан оқығанда жұрт маңайларына көз салып, сол әсемдікті өз­дері­нің қалайша байқамағандықтарына таңданысатын да, есесі кетпегенін түсініп, туған жердің көркіне риза болысатын.
Ал мен (6-сынып оқушысы) осы тарихты, ел өмірін өзім оқығанда көз алдымнан өткен қызық хикаялар, ғажайып суреттер мен бір-біріне ұқсамайтын тірі адамдарды шынында да «біреу жазды-ау» деп ойламаушы едім. Оқиғалар қиялда қайта тіріліп, ләззатына шомғанда маған осы кітапты адам емес, құдіретті бір күш жаратқандай танылу­шы еді. Дәл сол өмір-сурет ішінде өзім қа­тыс­қандай жүрегім лүпілдей сезінетінмін, тіпті, Әуезов барлығын есіме де алмайтынмын.
Күн сайын кітапты оқығанда Әшекей қа­рттың сонау алыста жалдана біткен көк­шіл Орда жаққа қарай отырып: «Әй, даныш­па­ным-ай, асылым-ай десеңші!», – деп сүй­сі­нетін сөзін мен кітаптың басты кейіп­кері Абай жөнінде ғана айтатын болар деп ұғатынмын. Басқа тыңдаушылардың да ау­зынан шыққан жан сырындай жақсы сөзде­рін тек Абайға бағыштайтынмын…
Міне, біздің «Абай жолы» романына бай­ланысты әңгімелеріміз талай күндерді осылай өткерді…
Мың тоғыз жүз елу жетінші жылдың қыр­күйек айының орта шенінде, әдебиет пә­нінің мұғалімі Сембаева Битай Аягөз стансасынан Алматы-Новосибирск поезі ар­қылы енді үш күннен кейін Мұхтар Әуезов өзінің алпыс жасқа толуына байланысты Семейге өтетінін айтқанда, біз соншалықты қуандық. Бала күннен бері қиялымызға қа­нат бітіріп, ләззатқа батыратын ардақты «Абай» романдарын жазған Мұхаңды көру өлшеусіз бақыт еді. Ол кісі біздің қиялы­мызда Гомер жазған Олимп пайғам­бар­ларындай алыстан сағымданатын.
Біз қатты әбігерге түстік. Бірде Мұхаңды өзінің туған күніне арналған мектептегі (№ 243 теміржол мектебі) кешімізге шақырмақ болдық, біресе сол кештің алдында оқитын бір-екі ауыз сөз жазғызып алмақ едік. Бірақ оның бірінің де реті келмейтін болды. Бар бітіргеніміз – фото-үйірменің балаларынан «фототілшілер» сайлап, оларды вокзалдың ең жақсы көрінетін, оңтайлы тұрғыларына орналастырмақ болдық.
Мектеп дирекциясының шешімі бойынша, ең озат оқушылардың бір тобына Мұ­ха­ңа гүл шоғын беру тапсырылған. Гүл шоғы­ның арасында мектеп атынан Мұхаңды құт­тықтайтын хат бар еді.
Біз вокзалға келгенде перрондағы халық иін тіреседі. Сол жерде бізді қорқыныш би­леді, енді Мұхтар атамызға гүл шоғымызды тапсыра алмайтын болдық қой деп қауіп­тен­дік. Әйтеуір, жан ұшыра жүріп, поезд кел­генше «Мұхаңдар мінген вагон осы жерге тоқтайды-ау» деген мөлшерге жеттік. Бі­рақ амал не, дәл сол кезде саңқылдаған репродуктор поездің үш сағат кешігумен келе жатқанын хабарлады. Жұрт қатты ренжіді. Бірі жол бастығын, бірі машинисті, бірі тағы біреулерді сөгіп жатты. Поездің кешігіп ке­ле­тініне қатты кейіген бір жастау жігіт жанындағы тұрған қарт әжейге: –
– Ай, апа-ай, осы келмей-ақ қой десем де көнбедіңіз, ал енді үш сағат тұра аласыз ба мына жерде? – деді.
Ажымды ажары өзгере қалған қарт:
– Е, қазақтың маңдайына бақ жұлдызын­дай боп біткен тірі Абайым келе жатса, оны­мен дидарласу менің де өмірімдегі бір қуа­ны­­шым емес пе?! Үш сағат түгіл үш күн ке­шіксе де көрмей кетпеймін, тосамын! – деп байлауын бір-ақ айтты. Ыңғайсызданып қалған жігіт әжейді құшақтап, вокзалдың ішіне кіргізіп әкетті.
Менің көз алдыма осы сәтте төрт-бес жыл бұрынғы қоңыр кеште Құндызды са­ға­сындағы жиын келді. Әшекей қарттың сыр­ға толы ойлы сөздерін жаңағы әжей қай­та­ла­ғандай көрдім. Мүмкін, сол қарт Орда жақ­қа сүзіле қарап, «данышпаным-ай!» дегенде Абаймен қоса Мұхтарды да еске алған шығар-ау деп ойладым.
Асыға, тағатсыз күткен халық поезд тоқ­тасымен-ақ «Мұхаңды көреміз ғой», – деп ойлаған еді. Бірақ бірнеше минуттар өтті. Осыншама халыққа таңырқаған жолаушылар, барлығы да вагон терезелерінен анталаса қарасады. Көпшілігі жүгіре шығып, қа­лың топқа қосылып жатыр.
Жұрт тынышсызданып кетті. Арттан бі­реудің «Мұхтар! Мұхтар аға!», – деген ай­ғайы естілді, оған бірнеше дауыс ілесті де, ар­тыншы жалпы ду-дүрмекке айналды. Вагон тамбурында осыншама жұрттың неге жиылғанын түсіне алмай, есі шыға таңырқап тұрған кондуктор әйел жаңа ұққандай артына жалт бұрылып, вагонға жүгіріп кіріп кетіп еді, артыншы асығыс кие салған сұр макентошы бар, жалаң бас Мұхаң көрінді…
Дуылдата ұрған алақан үнімен «урала­ған» дауыс, «Мұхтар аға! Жасасын Мұхтар!» деген айқайлар бір-бірімен астасып, үлкен бір толқынды шу болып бірнеше минутқа созылды. Дауыс тынысымен вагон бас­пал­да­ғына көтерілген сол кездегі Аягөз аудан­дық партия комитетінің бірінші хатшысы Тобағабылов бүкіл аудан еңбекшілері атынан Мұхаңды алпыс жылдық мерейтойымен құттықтады. Бірнеше жұмыскерлер сөйлеп, жалынды махаббатын сүйікті жазушысына арнады. Домаланған бір кішкене қыз бала келіп, Мұхтар атасының бетінен сүйіп, мой­нына пионер галстугін байлады.
– Күтпеп едім… сіздердің бұлай тосып тұрғандарыңызды білмеп едім, – деп бастады Мұхаң сөзін даусы дірілдей шығып. – Рахмет сздерге! Сіздердің осы бейілдеріңізді ендігі қалған өмірде сондай бейілмен ақтай алсам…
– Мен де осынау елден, сонау белден оқу іздеп аттанғанда, – деді Мұхаң ойлы көздерін көкжиекпен астасып жөнді көрінбейтін Шың­ғыс таулары жаққа қадап, – осыншама бақыт табамын деп ойлап па едім?! Оқы, қарағым оқы! – деп жанында тұрған бір кішкене баланы басынан сипап, бауырына тартты.
Мұхаң сөзін бітіргеннен кейін жанында еріп жүрген Қ.Қуанышбаев, Е.Ысмайылов, Ғ.Орманов, М.Сармурзина, т.б. серіктерін таныстырды. Сонау ақшалмалы Алатаудың баурайындағы Алматыдан Сәбит Мұқанов, Ғабит Мүсірепов, Ғабиден Мұстафиндердің елге сәлемін жеткізді.
Мұхаң вагон баспалдағынан жерге түсі­сімен-ақ лап берген халық, оны ілезде өз іш­теріне сіңіріп әкетті. Бірі арнаулы сыйын, бірі бар махаббаттары оралған гүл шоғын ұсынса, енді біреулері қолын алып, аяулы сөздерін айтысып жатыр.
Осы кезде Қалибек көпшіліктің бар назарын өзіне аудара дыбыстап:
– Айналайын жұртым-ау, жалғыз Мұх­тар­ларыңды ғана аймалай бересіңдер ме? Мына жақта мен де тұрмын ғой! – деді күле әзілдеп. Жүзінде де әзіліне сай күлкі шақы­рар артистік құбылыс бар еді. Жұрт ду етіп, мейірлі бейілмен сүйсіне күліп жіберді.
Поездің жүруіне бес минут қалғанын хабарлады.
– Мұхтар Омарханович, вагонға шығып тұралық, жүріп кетсе үлгермей қалармыз,–деді кондуктор келіншек.
Аса бір қимастықпен жұрттан әрең бө-лін­ген Мұхаң вагон баспалдағына көтерілісі­мен халыққа қайта бұрылып:
– Ән айталықшы, бәріміз қосылып, бір-екі Абай әнін айталықшы, – деді.
Сүйтті де, жанындағы Қалибекке: – Қалеке, бастаңызшы, өзіңіз бастап, көп бо­­лып қосылайық, «Өзгеге көңілім тоярсың­ды» бастаңызшы.
Қалибектің үніне перронда сығылысқан жүздеген дауыс қосылды.
Өзгеге көңілім тоярсың,
Өлеңді қайтып қоярсың.
Оны айтқанда толғанып,
Іштегі дертті жоярсың.
Сайра да зарла қызыл тіл…
Мұхаң тапжылмай үнсіз тұр. Ішкі жүрек толқынынан да, өңінен де айқын құбылыс сезіледі. Әлде, ыстық отымен өзін шарпи сүйе­тін осынау халық махаббаты көңілін қозғағандықтан ба, әлде сонау ғасырда елімен емес, әнімен ғана сырласып, арманда өткен шерлі Абай есіне түсті ме, Мұхаңның көз шарасы мөлтілдеп жасқа толып тұр еді…
Бұл күйінен тез серпілген ол даусы ді­ріл­дей келесі әнге қосылды, Қалекең бастаған «Айттым, сәлем қаламқас» тағы бірнеше әндерге өзі дирижерлық жасады.
Поезд жүруге ыңғайлана бастасымен-ақ ән тоқталды да, перронды толқыған халық­тың қатты шуы басып әкетті. Әркім дауысы жеткенше: «Мұхтар аға, қош! Қош Мұха!»
– Аман-сау көріскенге дейін!
– Абайдан қайтарда да келіңіз!
– Күтеміз!..
– Мұхтар аға! Қош, қош! – деп айқайлап дабыстайды. Сүйікті жазушымен айрылыса алмаған жұрт та, поездбен бірге ұйтқи қоз­ғал­­ды. Ал біз, балалар, вагонмен қатарласа жа­ра­сып, өкпеміз өшкен жерге дейін бар­дық.
Мұхаң мейірлене күліп, бізге де гүл бұл­ғап бара жатты…
Қаншама асыға, аңди күтсек те, Мұхаң қай­тар сапарында Аягөзде аялдай алмады. Алматыдағы өткізілетін мерейтой күні та­қап қалғандықтан, асығыс ұшақпен кеткен екен.
Осы бір ұмытылмас сирек күннің белгі­сін­дей боп біздің альбомдарымыздың бетін­де сол күнгі аянбай қимылдаған «фототіл­ші­лері­міздің» көмескі болса да, жүрекке ыстық суреттері қалған еді…
Адамның тағдыры Алланың қолында ғой. Ес білгелі естігенім – Абай мен Мұхтар, көргенім – ақ ақағаздан бас алмай кітап жа­зып жататын Кәмен ағам. Менің әдебиет­ші­лік­тен басқа мамандық таңдауым екіталай сияқты. Бірақ өмір жолын жаңа бастап, мектеп бітіргелі тұрған жас адамның өрекпі­ген көңілі қайда шалқымайды. Физика, математика пәндерін де өте жақсы оқыдым. Ұстаздарым «қызыл сөзді қуып қайтесің, техникалық оқуға бар» деп ақыл да қосты. Сол пікірге иланған кездерім де есте. Мек­теп­ті күміс медальмен бітіруші ретінде оқу бөлімі Москваның электротехникалық инс­титутына жолдама да ұсынды. Бірақ Аягөздің теміржол бекетінде Мұхаңды тұңғыш көрген күн менің тағдырымды шешкен еді. Жазу­шы­лықтан асқан қасиетті іс жоқ деген бай­лам­ға келдім де, Алматыдағы қазақтың мем­лекеттік университетінің Филология факультетіне оқуға түстім. Бұнда Мұхтар Әуе­зовтен бастап, қазақтың бетке шығар әде­биетші-ғалымдары сабақ береді екен. Одан артық не керек?! Көкейдегі арман сол емес пе?!
Аңсап келген оқу басталған күні-ақ көң­ліміз су сепкендей басылды. Бірінші курсқа түскен елу баланың он екісі мектеп партасынан келгендер болатын. Қалғандары екі-үш жыл жұмыс істеген, кейбірі әскери борышын өтегендер орташа бағамен-ақ студент атанды. Ал біз бір орынға 25 баладан таласып, қиямет-қайым бәсекеден өтіп келсек те өмір көрмеген бозөкпе ретінде кешкі бө­лім­ге ауыстырылып, күндіз қара жұмысқа жегілдік. Сөйтіп, әуре-сарсаңмен бір жылды жоғалтып, екінші курста ғана толық студент атандық.
Университеттің қайнаған өмірі білімге су­саған бізді өз толқынымен тез үйіріп әкет­ті. Әдебиет, өнер, ғылымға байланысты Алма­тының қай түкпірінде жиын болса содан қалмаймыз. Жазушылар одағы, Ғылым академиясы, Республикалық кітапхана – бәрі сүйікті орнымыз еді. Ал Мұхаңның дә­­рісі тек үшінші курста ғана басталатын болды.
Бірде университеттің дәлізінде төртінші курста оқитын Мұхтар Мағауин кездесе кетті. Қай мұғалімге бара жатқанымды сұ­рап алды да: – Өй, оның кеуек сөзін қай­тесің, таста, жүр менімен, – деді. Кіші акт за­лында Мұхтар Әуезов дәріс оқитын кө­рінеді. Мені қолымнан жетектеген қалпы сон­да алып кірді. Зал іші адамға лық толыпты. Студенттерден басқа ересек адамдар да бар. Алдыңғы қатарда басы қазандай, мойны қылдырықтай, бұйра шашты, қараторы жігіт Мұхтарды тосып отырса керек, бізге ығысып жанынан орын берді. Мен екеуінің ортасына отырдым. Мұхтар жаңағы жігітке қарап: – Кекілбаев, танысып қой, мына жігіт – Сұл­тан Оразалин, медалист, әдебиетті жақ­сы біледі, екінші курста оқиды, – деді. – Ал мынау – Әбіш Кекілбаев, ақын, сыншы. Оразалин, есіңде болсын, өзіміз сияқты Ке­кілбаев та келешекте классик болмақ­шы.
Біз Әбіш екеуміз қол алыстық. Осы кезде Әуезов те кірді. Ол кісі залды шола бір қа­рап шығып, әлдекімдерге бас изеп амандасты да, көп кешіктірмей дәрісін бастады. Мен Аягөзде көргендегіден сәл қартайғаны болмаса, көп өзгермепті. Алғашқыда тама­ғын қайта-қайта кенеп, столдың қасында отырып сөйлеген еді, қыза келе түрегеліп, арлы-берлі жүріп, байыпты ағатын терең өзендей толғанды. Ұмытпасам, бауырлас халықтар әдебиеті туралы айтты-ау деймін. Қолымда дәптерім болмағандықтан сөздерін жаза алмадым. Бәрін көкейіме түйіп алмақ­шы болып, зейін салып, тапжылмастан сілейіп отырып қалыппын. Түйдек-түйдек ойлар, Шығыс ақындарының құдіретін басқалармен салғастырғанда жатқа айтыл­ған жырлар, мақпалдай қоңыр дауыс бәрі­мізді әлдилеп қиял жетпейтін ой биігі мен сұлулық өлкесіне алып шықты. Зал сілтідей тынған. Мұхаң алдыңғы қатарда отырған біздің жанымызға жи келеді. Келген сайын жұ­пар иісі бұрқ ете түседі. Бойына құйып қойғандай сұр костюмінің иығы кең, төсі шалқақ. Сәнді салтанат, зиялы кербездік та­нылады. Қоңырқай жүзі далаға көп шық­пағандықтан сұрғылт тартқан. Бетінің әжімі аз, көздері ұялы, шықшытты маңдайы жазық, бас бітімі үлкен, ешкімге ұқсамайды екен. Кейінде мен дүниенің талай атақты қасқалары мен жайсаңдарын көрдім, бірақ Мұхаңның бас бітіміне ұқсасына кездес­пе­дім. Біз уақыттың қалай өткенін аңғармай қалдық. Мұхаң жөткірініп, қабағын сәл шытып, әңгімесін аяқтады…
Көп ұзамай Мұхаңды халқымыздың та­ри­­хындағы елеулі күндердің бірі – ұлы Абай­дың алып ескерткішінің Алматыдағы ашылу салтанатынан кейін көрдік. Ескерт­кіштің ашылатын уақытын естіп отырсақ та, дәрістен босай алмай кеш шықтық. Бір курста оқитын Назарбек Қанафин, Зәкім Жәйлібаев үшеуміз қазіргі Т.Жүргенов атын­дағы Қазақ Ұлттық Өнер академиясы орна­лас­қан біздің бас корпустан жаяу-жал­пы жүгіріп келе жатып, жолда Әбіш Кекіл­баев­ты кездестірдік. Ол да солай қарай бет алыпты. Төртеуміз Абай атамыздың басына жет­кенше жиын аяқталып, жұрт тарқай бас­тап­ты. Ол кезде «Қазақстан» қонақ үйі де, Республика сарайы да, «Арман» кинотеатры да жоқ, ескерткіш тұрған жер ашық алаң бола­тын. Қазіргі Абай даңғылы енді ғана бой түзей бастаған. Абай атамыздың мүсіні көзі­мізге тым зорайып, Алатаумен бой талас­тыр­ғандай, асқақтап көрінді. Бір­ден көңілі­міз толып, мақтаныш сезімі оянды. Енді әр қы­рынан қарайықшы деп ес­керт­кішті айна­ла бергенімізде қарсы ал­д­ымыздан Мұхаң шы­ға келді. Жанында сәнді қара костюм-шалбар киген, орта бойлы қараторы адам бар. Әбіш таниды екен, Мұхтар Жанғалин деген аудармашы көрінеді. Мұхаңның ерекше қуанышты екені бірден байқалды. Жа­нын­дағы адамды қолтықтап, оны ескерт­кіш­тің біресе оң жағына, біресе сол жағына сүйрелеп, кейде алыстап кетіп қарап мәз болып жүр. Кейбір сөздерін біз де естіп қал­дық. – Қарашы, қарашы, – дейді Мұхаң. – Абайдың өзі емес пе? Нағыз өзі. Ала­­таудың бауырында аяғын нық басып, өзінің Шың­ғы­сын аралағандай жүріп бара жатыр ғой, жарықтық. Ұлы адамның қуан­ғаны да қы­зық. Тіпті, зор тұлғасына қарамай жеңілтек­те­ніп кеткен сияқты. Бізбен екі рет аман­дас­ты. Жүрісі ширап, қимыл-қозғалысы жеңіл, жүзі жадырап, арман-мақсаты мүл­тік­сіз орындалған адамның кейпін көр­дік…
1960 жылы Мұхаңның абырой-беделі өзі­нің шарықтау шегіне жеткен болатын. Бір жыл бұрын Кеңестер одағының ең беделді Ленин сыйлығын алды. Халқының шексіз ма­хаббатына бөленді. Алматының төрінде өзінің ұлы кейіпкері – Абайға ескерткіш орна­тылды. Бірнеше шет елге барып, Амери­када ақыл-парасатымен «шығыстың даныш­паны» деген абыройлы атқа ие болып қайт­ты. Міне, осы күндерде, дүние жүзі үн­д­інің ұлы перзенті Рабиндранат Тагордың жүз жылдық мерейтойын тойлап жатқан. Қазақстан да шет қалмай, Жазушылар ода­ғы мен Ғылым академиясы бірігіп конференция әзірледі. Өлеңдері мен романдарын қа­зақшаға аударып басып шығарды. Осы істе Мұхаң ерекше белсенділік танытты. Өй­т­кені, Шығыстың екі данышпанының бір-біріне ұқсас істері көп еді. Конференция Ғылым академиясының акт залында өтеті­нін естіп, курстас достарым Назарбек Қана­фин, Зәкім Жәйлібаев, Бақтыбек Қо­зы­кеев төртеуміз соған келдік. Залға адам әлі жинала қоймапты. Алдыңғы жақта үш адам отыр екен, солардың арт жағына жай­ғас­тық. Алдында байқамаппыз, отырған соң бір-ақ көрдік: үш адамның бірі – Мұхтар Әуезов, екіншісі – өзіміздің ҚазМУ-дің рек­то­ры, ака­демик Темірбай Дарқанбаев,
үшін­шісі – көрнекті мемлекет қайраткері Асқар Закарин еді. Олар өзара қызу әңгіме шертіп, бізге көңіл бөлген жоқ. Қайта тұрып кетуге қолайсыз көріп, байқамаған адамша басымызды бұғып, үн-түнсіз отыра бердік. Мұхаң сөзін жалғастырды:
– Академияда жаңа институт ашатын болдық, – деді ол. – Тіл институты қара ор­нын­­да қалып, жаңадан әдебиет пен өнер институты шаңырақ көтереді. Бәрімен келіс­тім. Қаныш азамат қой, қолдады. Димаш Ахметұлына кіріп, қаржысы мен штатын белгіледік. Енді ашылуы ғана қалды.
– Өзіңіз директор боласыз ба? – деді ректор.
– Жоқ, Темірбай, өсіп келе жатқан жас ғалымдар бар. Соларға жол беру керек.
– Оныңыз бекер. Сонда кім болады? – деді академик тағатсыздана, қылтанақсыз жылтыр басын орамалымен сүрткілеп. Мұ­хаң оған бір қырындап бұрылды да, «осының өзі қандай адам?» дегендей тесірейе қарады. Сонда да сабыр сақтап:
– Мүсілім Базарбаев деген бір жас ғалым бар. Екі тілге бірдей жүйрік. Еңбектері де салиқалы. Соны қоюға Қанышпен келістім. Өзім енді таза шығармашылықпен айналыссам деймін. Бүгінгі өмірден көп томды роман жазбақпын. Соған кірісемін.
Мұхаң мойнын созып жан-жағына қара­ды. Залдың іші толып қалыпты.
– Момышұлы келген жоқ па? – деді дауыстап. Бүгінгі баяндамашы сол болатын. Мұ­хаң сағатына қарап қойды да, әңгімесін қайта жалғастырды. – Бұл Тагор деген
адам – жан-жақты талант иесі, – деді байып­пен. – Тамаша ақын, прозашы, ғалым, көсем­сөзге де шебер, ірі-ірі қызмет те атқарып­ты. Сөй­тіп тарихтан ойып тұрып орын алған.
Осы кезде сөзге тағы да Дарқанбаев ки­лік­ті.
– Мұха, Тагорды көп қызмет атқарған деп айтып отырсыз. Сіз де тарихта қалу үшін ең болмаса, факультеттің деканы болмайсыз ба? – дегені.
– Өй! – деп оқыс дыбыстаған Закарин рек­торды тоқтатып үлгерген жоқ, Мұхаң кең кеудесімен Дарқанбаевқа шұғыл бұрылып, бүркітше шүйілді.
– Әй, Темірбай, сен ақылды ма деп жүр­сем, өзің неткен шолақ ойлайтын адамсың! Мен жаңа ғана айттым емес пе? Маған сенің ректорлығың да, директорлығың да керек пе?! – деді. Академик шағын денелі, тығыр­шық­тай адам еді, Мұхаңа қошемет жасаймын деп жаңылып, шарасыз күйде, ыржиып күле берді.
Мұхаң орнынан сілкіне тұрды.
– Қайда әлгі Момышұлы? Бұлар әдеп пен тәртіпке қашан үйренеді? – деді қабағын шытып. – Жиналысты бастай береміз! Ол президиумға қарай бет алды. Дарқанбаев жан-жағына айыпты баладай жаутаң-жаутаң қарап, орнында отырып қалды…
Сол 1960 жылдың желтоқсан айының соңында университетте Мұхаңмен кейіннен тарихқа айналған ғажайып кездесу өтті. Алматының зиялы қауымы ұлы жазушымен болатын кездесуді түгел естіп, көпшілігі қа­­ты­насты деуге болады. Өйткені, біздің бас корпусымыз орналасқан, бұрынғы үкімет үйінің кең акты залында ине шаншар орын қалмады. Мен бұл жиынның болатынын күнібұрын естігем. Оны ұйымдастырып жүр­ген Әбіш Кекілбаев пен Мұхтар Мағауин – күнде көріп, араласып, сырласып жүрген дос­тарым. Олардың бірі – Кекілбаев әдеби бірлестіктің бастығы, екіншісі – Мағауин «Шағала» атты сала құлаш қабырға газетінің редакторы. Бұл сол кездегі біздің ұғымда недәуір беделді қызмет, тек жоғарғы курсқа барғанда ғана қол жететін мансап. Олай дей­тінім, төртінші курсқа келгенде біз де бір­лес­тік пен газетке белсене қатынастық. Ме­­нің өзім ұзындығы жеті метр «Шағала» газетінің екі-үш санына бас редактор болдым. Соңғы санында досым Бақтыбек Қо­зы­ке­евтің тентектеу, еркін жазылған өлең­дерінің топтамасын жариялаған едім, КГБ-нің қырағы қызметкерлері газетімізді тәркілеп, көзін жойыпты.
Сонымен кездесу желтоқсанның 26-да ашылды. Біз әдетімізше, ертерек қамданып, үшінші қатардан орын алдық. Алдыңғы қа­тарға атақты ақын-жазушылар келіп отырып жатты. Жиынның алдында Мағауин айтқан, Әбіш жастар поэзиясы туралы баяндама жасайды, одан кейін Мұхаң сөйлейді деп. Көпшіліктің арасынан Қадыр мен Тұ­ман­байды таныдық. Менің жанымда Рым­ғали Нұрғалиев отырған. Ол жас ақын-жазу­шы­лар­ды біледі екен, маған сыбырлап әрқайсы­сының шама-шарқына баға берді. Залдың іші абыр-дабыр, у-шу. Бір кезде «Мұхаң келе жатыр» деген дауыстар шықты. Залдың есігі президиумның екі қапталында, біз отырған жерден дәлізде жүрген адамдар көрініп тұр­ды. Сол тұстан жанында бір топ адамы бар Мұхаң шықты. Топтың арасынан әппақ манардай сұлу бойжеткен, үшінші курстың студенті Бануды, одан сәл кейі­ні­ректе қара костюм-шалбар, ақ көйлек киіп, сәнді галс­тук таққан, толқынды шашы кө­мір­дей қара, сымбатты жігіт – Сәкен Жүні­сов­ты таны­дық. Басқа кімдер барына мән бермеп­пін. Мұхаңды зал үлкен қошеметпен қарсы алды. Бану біздің қатарымызға келіп отыр­ғанда, оның курстасы Рымғали әдетін­ше өткір әзіл айтып еді, сұлу қыз, асқан ізет­тілікпен: – Бауырым-ай, апайыңа ерке­ле­месең отыра алмайсың-ау, – деді. Ал Сәкен туралы: «Мұхаңның сүйікті аспиранты, та­лант­ты жазушы» деген сыбыр-күбірлер ес­тіліп қалды.
Әбіш баяндама жасады. Өте жақсы сөй­леді. Мұхаңның жүзі бал-бұл жанып, шә­кіртін ықыласпен тыңдап, қоштағандай басын изеп отырды.
Мұхаң өз сөзінде тек әдебиет қана емес музыка, бейнелеу өнері саласындағы жас тол­қынды қоса қамтып, жаңа буын, талантты топтың ішінде ақындар Қадыр Мырзалиев, Сағи Жиенбаев, Тұманбай Молдаға­лиев, композитор Шәмші Қалдаяқов, су­ретші Қанапия Телжановтардың атын атады. Өн­ер­де «шала Шекспирлер» мен «толыспаған Толстойлар» болмаса, танылмай, көрінбей қалатын таланттың жоқ еке­нін айтты. Сұрақтарға жауап берді. Соның ішінде таяуда ғана Нобельдік сыйлық алған Борис Пастернактың «Доктор Живаго» романын талдап, әдеби тұрғыдан құны төмен шығарма екенін дәлелдеді. «Пастернак жақсы аудармашы, бірақ романы нашар шығарма. Нобель сыйлығы саяси есеппен берілген» – де­ді. Мұхаңның көсіле шалқыған сөзінің ішкі мәні терең еді. Кең кеудесі күмбірлеп, ата­лық арман, ағалық ақыл, азаматтық парасат пен асылды қиядан танитын көрегендігі бәрімізді тәнті етті. Оның дуалы аузына іліккендердің бәрі бір-ақ сәтте абыройдың биік баспалдағына көтерілгендей әсер қал­ды. 26 желтоқсан әдебиетіміздің тарихында­ғы айтулы күндердің бірі ретінде университетте көп жылдар бойы аталып, жас та­­лант­тар­дың бас қосып, бағын сынайтын қа­сиетті күніне айналды. Бұл – Мұхаңның нұрлы жүзін тірісінде көрген соңғы күн еді…
Мұхаңның өмірден баз кешкенін оқыс, тосын жағдайда естіп, есім шығып кетті. Дүкенбай Досжанов екеуміз жалдамалы пәтерде тұратынбыз. Маусым айы, емтихан тапсырып жатқан кез. Таң атысымен кітап­ха­наға тартамыз. Мен екеумізге тиесілі ша­ғын бөлмедегі радионы қосып қалып едім Москвадан жаңалықтар беріліп жатыр екен, диктор Мұхтар Әуезовтің қайтыс болғанын хабарлады. Оқыс, сұмдық хабар тосыннан найзағай жарып өткендей әсер етсе керек, есеңгіреп отыра кеттім. Дүкенбай болса, әдепкі самарқаулығына салып, «Москва шатасып тұрған шығар, Алматының хабарын тосайық», – деді. Көп ұзамай Мұхаңның Москвада ауыр науқастан қайтыс болғаны туралы Қазақстан үкіметінің ақпаратын Әнуарбек Байжанбаев соншама қасіретті дауыспен жеткізді. Көзімнен жас парлап, іші-бауырым езіліп, төсекке жата кеттім. Ең жақын, ең қадірлі адамымнан айрылғандай күйде едім. Дүкенбай кетіп қалды. Кеш бата бойымды жинап, Мұхаңның үйіне барсам, адам көп, абыр-сабыр, біреуді-біреу біліп болмайды. Қазақ үй тігіліпті. Мұхаңның денесін әкелуге Москваға Ғабит Мүсірепов бастаған делегация кетіпті, ертең қайтады екен. Мен жатын орныма қайттым.
Ертеңінде келгенде бірінші көргенім – Кәмен аға. Жыласа керек, көзінің айналасы қыза­рып, өңі қуқыл тартыпты. Мұхаңның денесін табытымен кабинетіндегі жазу столының үстіне қойғанын сол кісі айтты. Ол жерге тек бір-екі адамның баруына ғана рұқсат берілген. Соның бірі – өзі. Ауық-ауық кіріп, мәйіттің бетін ашып, табыттың ма­ңайындағы мұзды реттейтін көрінеді. Таң ат­қанша ұйықтамай күзетіп шықпақ.
Бұл – Мұхаң алдындағы інілік парызы. Маған да кетпе деді. Ұлы адамның жүзін оңашада көріп қалғанымды жөн санады.
Іргедегі киіз үйде негізінен алыстан кел­ген қарт адамдар отырды. Менің таныған­да­рым – Әрхам ақсақал мен Кенен ақын. Абай, Мұхтар туралы, ел оқиғаларын екеуі кезек-кезек әңгімелеп отырды. Қалған жұрт со­ларды тыңдауда. Бір кезде, түн ортасына таман «ой, бауырымдаған» дауыс пен ат тұя­ғының тасыры естілді. Қырғыз ағайындар екен, күні бойы атпен жүріп, жаңа жетіпті. Ішінде бір зор денелі адам ұзақ жылады. Көз жасы тиылып, беті-қолы жуылған соң әлгі адам сабырмен отырғандарға көңіл айтты. Енді тіктеп бір-біріне қарасып, жөн сұрай бастағанда жаңағы қырғыздың көзі қасында отырған Әрхам ақсақалға түсіп кетті де: – Әр­хам аға, сізсіз бе? – деп дабыстай ұмтылды. Әрхам да таныса керек, орнынан атып тұрып көрісті. Екеуі ұзақ құшақтасып, қайта-қайта төс қағыстырып, мауықтары басылған соң ғана тізе бүкті. Әңгімені қырғыз шалы бас­тады.
– Осы ғасырдың басында, шамасы, 15-16-шы жылдары болса керек, – деді ол. – Әбден зорлығы өткен, туған-туыс, әке-ше­ше­ме де тізесі батқан, мені құрту үшін тұзақ құ­рып жүрген бір бай адаммен өштесіп, қапысын тауып атып өлтірдім де тау арасына қашып кеттім. Бар-жоғы он сегіз жаста едім. Бірақ қырғыз жері пана болмай, содан Сарыарқа асып, Шыңғыстаудың құз-қой­науларын паналап екі жылдай саяқ жүріп, өмір өткіздім. Бір күні, тау арасында достарымен аң аулап жүрген Мұхтарға кездесіп қал­дым. Ол менің әңгімемді тыңдап болған соң ауылына апарды. Аты-жөнімді өзгертіп, құжат әперді. Елдегі бір қызға қосылып, балалы-шағалы болдым. Заман түзелген кезде еліме қайттым. Әрхам аға, менің тағ­ды­рымды жақсы білесіз. Ұзақ уақыт хабарласа алмағаныма кешірім сұраймын. Мұх­тар­д­ың атақ-даңқына сырттай малданып, қуанып жүруші едім, суық хабар жеткенде жа­та алмадым. Ең болмаса топырақ салып, ба­сымды иіп, көзім тіріде кеш те болса ұр­пағына алғыс айтып қалайын деп жеткенім осы.
Осы кезде тағы бір топ адам келді де мен сыртқа шықтым. Кәмен аға мәйіттің қа­сын­да деген соң үйге кірсем, Мұхаңның бетін аш­ып қойыпты. Ұлы адам ұйықтап кеткен тәрізді. Нұрлы жүзі көгілдір тартып, танауы қусырылған. Оң жақ шекесіндегі ұсақ мең­де­рі айқындалып, біреуі, тіпті, зорайып көрінді. Мұхаңның мәйітінің жанында тұр­ғанда қатты толқығандықтан болар, денем түршігіп, сыртқа қайта шықтым. Бірақ зердемде соңғы бейнесі қалып қойды.
Мұхаңның денесі Опера және балет театрының екінші қабатына қойылды. Теа­т­р­­дың ішінде зарлы музыка толассыз ойналып, «Қыз Жібектегі» жоқтауды айтқан Күләштің таспадағы даусы сай-сүйегіңді сырқыратады. Ара-арасында Бибігүл Төлегенова, Шабал Бейсекова, Ришат, Мү­сі­лім Абдуллиндер мен Ермек Серкебаевтар әр түрлі операдан жоқтау әндерін өздері айтты. Бүкіл елді ерекше толқытқан Ана­лық­тың зары айтылғанда театрдың іші күңі­ре­ніп кетті. Мен елмен бірге өтіп бара жатыр едім, сол жерде қызмет көрсетіп жүр­ген Есмағанбет Ысмайылов тоқтатып, марқұмның ағайындары, сырт қонақтар отырған жерге апарып, білегіме шеті қызыл­мен көмкерілген қара шүберекті байлады да: – Сен Мұхаңның ұрпағы емессің бе, туыс­та­рының ішінде бол, – деді. Мұхаңның жұ­байы – Валентина Николаевна, қыздары Мұ­ғлима, Ләйла, ұлдары Мұрат, Ернар,
күй­еу баласы Асқар, Абай ауданынан келген туыс­тарының ортасына мен де қосылдым.
Мұхаңның табытын қазіргі Абылай хан көшесінің бойымен қалалық зиратқа қарай алып жүрді. Мыңдаған адам қаралы топқа ілесті. Ал көшенің екі қапталында иін тіре­сіп тұрған халықтың санын ешкім білмейді. Біз Мұхаңның табыты салынған катафалктің соңында бірінші келе жаттық. Бұрынғы Үкімет үйінің тұсына келгенде Дінмұхамед Қонаев бастаған бір топ үкімет адамдары қосылып, бізден кейінгі қатармен жүрді. Күн шыжыған ыстық еді. Сол кезде қайғыдан әдбен қалжыраған Валентина Николаевна мен Мұхаңның туған қарындасы – Үмияны бір қара «Волга» келіп алып кетті. Зиратқа дейін жаяу ұзақ жүрдік. Бұдан кейінгі оқи­ға­лар жұртқа мәлім. Қабірдің басындағы Қа­ныштың, Ғабиттің сөзі Мұхаңсыз жетім қалғандай еңіреп тұрған халықтың жүрегін тебірентті.
Сол күнгі кеште Мұрат әкесінің менің ағам Кәмен Оразалинге дүниеден өтерінен қырық сағат бұрын жазған соңғы хатын көрсетті. «Қымбатты Кәмен! – деп бастайды Мұ­хаң, одан әрі өзінің ұлы Мұратты таныс­тырып, «әкесі туған жерді, елді көруге» баратынын айтады. «Өзіңнің үйіңе түсір, өзің елді аралат», – деп өтінеді. Туған жерге, ел­де­гі бар ағайынға сәлем жолдайды.
Даналықтың бір тылсым сыры – өз тағ­ды­рын алдын ала сезінуінде ме деп ойлаймын. Мұхаң дүниеден өтерін білгендей ең жақын дос-жарандарымен, туған жері, ағайын-бауырларымен түгел бақұлдасуға үл­геріпті. Дәмі таусылар соңғы сағатта өз ба­сын емес, алыстағы елі мен халқын ойлап жат­қаны таңырқатады…

ПІКІР ҚОСУ

Ваш адрес email не будет опубликован.

Пікір