Қажығали МҰХАМБЕТҚАЛИҰЛЫ,
Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты

---

Асылы, «Сөз – сөзден туады; сөйлемесе, қайдан туады?!» деп біздің қазақ бекер айтпаған. Сөз жайында, әсіресе, көркем сөз туралы келелі пікір айтуға тиіс біздің әдебиеттің сыны үнсіз қалғаннан бері, «Бұл әлемде өзі… нендей өзгеріс, яки жаңалықтар болып жатыр? Әлде, елдің бәрі баяғы өздері шиырлап тастаған тұяқкешті өрістерін шарлап қана жүр ме?!» – деген сауал ойға орала беретін. Сондайда көңілге медеу етерлік
Т.Шапайдың, Ә.Меңдекенің, А.Кеңшілікұлының анда-санда көрініп қалатын бір-жар ой-толғамдары болмаса, есіңе ештеңе түсіп те жарытпаушы еді. Өйткені, әдебиет құдды бір абстрактылы нәрсе секілді, нақты автор да, нақты шығарма да аталмайтын; оның есесіне, жалпылама теориялық мәселелерді одан өткен жалпылама сөздермен әңгіме еткен, ұзын-сонар дерексіз шолу мақалалар соңғы кезде көбейіп кетіп, олардың ішінен ақылыңа азық боларлық түйір дән таппай, жүрегің сазатын.

Нақты әдебиет туралы нақты ойға же­телейтін; керек десеңіз, тіпті пікір­таласын туғызатын сондай әңгімелер айтыл­май, ұзаққа созылып кеткен осы үнсіздікті соңғы кездері «Қазақ әдебиеті» газетінде бірінен соң бірі жарияланған топ­тама материалдарымен Әмина Құр­ман­ғалиқызы деген автор бұзды-ау деп ойлаймын.
Жарайсың, Әмина! Ұзаққа созылған бұл үнсіздікті белгілі бір дәрежеде Сен бұз­дың шынында да. Оған дәлел – рес-
пу­б­ли­­калық журналдарда («Жұлдызда», «Жамбылда») жарық көріп жатқан бел­гілі-белгісіз авторлардың шығармаларын арқау ете отырып, бүгінгі әдебиетіміздегі бар мен жоқты біршама сын көзімен сара­ла­ғаның болды. (Бұларға қоса, «Өр­ке­ниет», «Таң-Шолпан», «Жалын», «Ақ Жайық», т.б. журналдардың жарияланымдарын да сөз еткеніңде, әдеби процесс жөніндегі пайымдарың толығырақ болатын еді, – деп те ойлаймыз).
Ал енді… ойыңның негізгі бір парасы – әдебиет сынына арналған екен. («Қ.Ә.», №12., 2016 ж., «Сынның да естісі бар, есері бар»). Жоғарыда айтқанымыздай, «сөз – сөзден туатындығының», сондай-ақ, «ойға – ой түрткі» болатындығының бір мысалы ретінде, осы мақалаңа орай, мен жеке өз пікірімді білдіргім келіп отыр.
Ә дегеннен айтып қояйын: қалғып кеткен қазақ әдеби сынының мазасын алып, цикл мақалаларыңмен түртіп оят­қа­ныңның өзі бүгінде үлкен жетістік. Осындай шаруаны ақыры біреу істеуі ке­рек еді, соны сен істедің. Бұл – сенің еңбегің. Және аз еңбек емес!
Сол еңбегіңді бағалай тұра, сын туралы мақалаңның мәнді ой саларлық, кейде тіпті еріксіз құптарлық тұстары бар екенін ризалықпен айта отырып (өйткені, ондай тұстарының бәрі нақты мысалдар мен дәйектерге негізделген!), ойтүрткі жасау дегеннің өзі – тек мәселенің бір ға­на жағы екенін; бірақ ол әлі де болса әде­би сында жұрттың бәрі мойындаған келелі пікір айтып тастадың деген ұғым туғызбайтынын да қоса ескерте кеткім келеді.
Бұлай деуіме себеп те жоқ емес.
Өйткені, қазақ әдеби сынының қа­ны­на ­сіңіп кеткен көптеген қате тұжырымдар мен үстірт пайымдаулар күні бүгінге де­йін бейне бір дәлелдеуді қажет етпейтін аксиома секілденіп, сан мәрте қайта­ла­нып келе жатқаны және ондай дерттен сенің сын мақалаларың да біржола арылып біт­пегені – солай айтуға негіз болып отыр.
Мәселен, көркемөнермен бірге жасасып келе жатқан сын жанры туралы айта отырып, «Бірде саясаттың сойылын со­ғып, «шаш ал десе, бас алған»; бірде біреу­дің біреуден өш алу, мұқату құралына ай­налған; енді бірде жағымсудың құралы болған» әлдебіреулердің пікірін сен: бізде «содырлы сын», «сайқал сын», «сумақай сын» дейтін сындар болды депсің (Тыр­нақ­шаға алып отырған біз; сен емессің!). Бірақ оларға қандай да бір ат қойғаныңмен, соларды әдеби сын деу түгілі, сыншы ре­тінде «сын» деп атауыңа болатын ба еді?! Рас, бұрынырақта сондайларды сын деп есептегендер де, солай атағандар да бол­ған. Ондай «содырлы сын», «сайқал сын», «сумақай сындарды» көп естігендер, со­ның бірі – Тұмағаң: «…Сыны құрсын!» – демей; ал мінезі асаулау Сәкен Иманасов секілділер: – «Өлеңдерімді тіміскілемей аулақ жүріңдер!» – демей, сіздерге, – сыншыларға; – не деуі керек!?
Жә, бұл бір – біздегі әдебиет сынының жайы жөніндегі өкінішті әңгіме болсын!
Ал енді… сыншының міндеті, һәм сын­ның өзі қандай болуы керектігі жө­нін­дегі өзіңнің пайымдауларыңа келсек, сен де кейбір жағдайларда баяғы ескі сүр­леуді басудан жалықпағаның; сын мен сыншы жайындағы ұстанымдарыңмен оқырманды иландыра алмағаның өкі­ніш­ті-ақ. Мысалы: Үш пункттен тұратын «Сын­шының міндеті» мен тоғыз пункт­тен тұратын «Сыншының өзі қандай болуы керек?» деген тұжырым­дарыңа тоқ­талайық…
Сыншы міндетінің бірінші пункті:
Қаламгер тілдің байлығын сақтаса (+), сыншы қаламгер тілін сақтайды (?),– дейсің.
Қаламгердің тілін Сыншы қалай сақ­та­мақ? Сыншының объектісі – Қалам­гер­дің туындысы. Ол туындыны қандай тіл­мен жазса да, Қаламгер жазатынын жа­зып қойды! Ол шығарма енді сол күйі қалады. Ендеше… «сыншы қаламгер тілін сақтайды» деудің қандай қисыны бар?! Абсурд!
Екінші пункт: Қаламгер оқырманның көркемдік талғамын тәрбиелесе, Сыншы қаламгердің көркемдік талғамын тәрбие­лейді, – дейсің.
Бұл ретте, өзің мысалға келтірген Әп­кең­нің: « – Әдебиеттің басты парызы – оқырманның көркемдік талғамын тәр­бие­­леу», – деген сөзі де, «Қаламгер оқыр­манның көркемдік талғамын тәр­бие­лей­ді», – деп отырған Өзіңнің пікірің де мүлде қате екенін қадап тұрып айта кету керек деп есептеймін.
Неге?
Өйткені, әдеби шығарма еш уақытта оқырманның талғамын тәрбиелеу үшін жазылмайды. Немесе, талғам тәрбиелеуді басты парызы еткен Әдебиет дейтін Әде­биет болмайды. Көркем әдебиет – Адам­ның өзін тәрбиелейді десеңіз, құлақ қою­ға болар; ал эстетикалық категорияға жататын «көркемдік талғам», оны тәр­бие­леу, қалыптастыру, орнықтыру – Сын­шы­ның миссиясы. Және оның (сын­шы­ның) ой-толғамдары – шығарманы жазған қаламгердің талғамын тәрбиелеуге емес, қалың оқырманның талғамын тәр­биелеуге қызмет етеді.
Үшінші пункттегі: «…сыншы қаламгер тіліндегі ұлттық менталитетті (?!) сақ­тай­ды», деген сөз де – еш негізі жоқ пайымдау. Өйткені, ешбір қаламгердің тіліндегі қадір-қасиетті сақтау – Сыншының міндетіне кіретін нәрсе емес; ол – әрбір қа­лам­гердің өз міндеті.
Мен «Сыншы қандай болуы керек?» – деген тоғыз пункттен тұратын пайым­дау­ларыңа тіпті тоқталғым келмей отыр. Себебі, ол (сыншы!) «Саясаттың сойылын соқпауы керек»; « Жеке адамның немесе топ­тың мүддесі үшін жұмыс жасамауы ке­рек», т.с. деп келетін, әбден таптаурын болған, әліппелік қағидаларды қайталап жатуды артық деп білем. Өйткені, мұның бәрі сынға қатысты емес, сыншының эти­касы мен біліктілігіне ғана қатысты мәселе. Бұл жерде одан гөрі «Сын дегені­міздің өзі не?» екені туралы әңгіме еткен әлдеқайда орынды болатын еді. Ал бұл мәселе туралы біздің әдеби сынымызда бірен-саран жеке тұлғалар болмаса, өзінің нақты көзқарасы бар сыншылар әлі де болса тым аз екені байқалады. Күні бүгін­ге дейін сынның негізгі миссиясын әрі-сәрі ұғынып жүргендер де аз емес. Содан келіп, біреулері: – «Сын – оқырман мен жазу­шы арасындағы дәнекер ғой» десе; енді біреулері: «Сын – әдебиеттің үздік шы­ғар­маларын насихаттаушы, түсіндіру­ші, оқырманға танытушы» деп ұғады. Осылай төмендеп-төмендеп келіп, тағы бірде сынды әдебиетке баға беруші – төбе би дәрежесіне апарып қоятын сәттері де жоқ емес. Мұның қай-қайсысында да шын­дықтың ұштығы жоқ емес болғанмен, жеке-дара алғанда бәрі де тиянақсыз пікірлер.
Сын – әдебиеттің үздік шығармаларын насихаттаушы, түсіндіруші дегендерге ыза болған Л.Н.Толстой: «Критики
объясняют!» Что же они объясняют? Художник, если он настоящий художник, передал в своем произведении другим людям то чувство, которое он пережил; что же тут объяснять?.. Критиками всегде были люди, менее других способные заражаться исскусством. Большею частью это люди, бойко пишущие, образованные, умные, но с совершенно извращенною или с атрофированною способностью заражаться искусством, – деген болатын. (Л.Н.Толстой «О литературе», Худ.лит., М. – 1955., 413 бет).
Ал сынды әдебиетке баға беруші деп ұғатындарға: «Если в критике видеть оценку – будет бессмыслица… Суждение о достоинствах есть только аксессуар, возбуждение к удовольствию писать критику» дегені тағы бар. (Л.Н.Толстой., «О литературе»., 131 бет).
Мұның бәрі неден туындаған? Біздің­ше, ең алдымен, сын айтушылардың пі­кірі де, сынның ауқымы да – белгілі бір нақты шығарма төңірегінен шыға алма­ған­дықтан туған. Сын, егер ол шын мә­ніндегі әдеби-көркем сын болса – шы­ғарма туралы ғана болмау керек; мұның үстіне, сол шығарманың тууына себеп болған қоғамдық, әлеуметтік жағдайлар туралы болуы керек. Көркем шығарманы түсіндірудің, – Л.Н.Толстой айтпақшы, – қажеті жоқ! Қайта, сол шығармада айтыл­ған ойлардың әлеуметтік астарына мән беру керек. Сонда ғана сын – белгілі бір әдеби құбылыс туралы қоғамдық ой қорытады. Сонда ғана сын өзінің жанр ретінде неге дүниеге келгенін, не үшін қажеттігін дәлелдейді. Бұлай болмаған жағдайда, әдебиетте сын да, сыншы да жоқ секілді көрінеді. Және олардың жоқ­ты­ғынан ештеңе өзгермеген сияқты да болады.
Мұның айқын мысалын біз өткен ға­сыр­лардағы орыстың классикалық сын­шыларының еңбегінен көруімізге болады. Өйткені, олардың қай-қайсысы да жекелеген шығармаларды ғана (мейлі, олар үздік шығармалар-ақ бола қойсын!) талдап қойған жоқ, – шығарманы талдау бізде де бар, – олар сол шығармаларды талдай отырып, әлгі кітаптардағы кө­те­ріл­ген мәселелердің әлеуметтік астарына, қоғамдық мәніне үңілді; сол шығар­ма­лар­дағы жаңа рухты – қоғамды өзгерт­кіш­тік идеяны ашып дәлелдеп, өздері де сол замандағы қоғамдық ойдың биігіне көтеріле білді. Бірақ олар сол еңбектері үшін атақ-абырой, алғыс-марапат дәмет­кен жоқ. «Сыншының… жұмақтан қуыл­ған Демондай қарғыстан басқа алары бар
ма?» – деп, сіздерге ұқсап наз айтқан да емес. (Айтпақшы, көркем әдебиеттегі әр­бір орынсыз қолданылған сөз бен сөз тір­кестеріне құлғанадай қадалатын сыншы кісі, өз мақаласында қазақша баламасы (яки аудармасы) бар орыс сөздерін неге сол күйі қолданады? – деп, саған біреу-міреу қарсы шапса, қазымыр оқыр­ман­ның қақы жоқ па? Мәселен: «Жұмақ­тан қуылған Демондай…» дегеннің орнына «Жұмақтан қуылған шайтандай…» десең, айтар ойың жетпей қала ма?! Ле­р­мон­товтың «Демонын» Абай атаңның өзі «Шайтан» деп аударған жоқ па? (Қараңыз: «Мұңлы шайтан – Құдайдың қуған жа­ны».., Абай шығармаларының бір томдық жинағы., Жидебай – 2006 ж., 349 бет). Немесе «орыс ударениесімен шүл­дірлеп отыр емес пе?» – дегеннің орнына, «екпі­німен» десең, ұғынықсыз болып қала ма?! Есте болатын нәрсе: қалың оқыр­манды былай қойғанда, әсіресе, сын объектісі болып отырған әдебиетшілер қауымы сыншының әр сөзіне шұқшиғыш келеді. Сын сауатты да, дәлелді сын болса, еріксіз мойындайды. Ал сыншының өзі қате айтып отырса, оның сөзін бәтуәлі пікір екен деп ешкім ешқашан құлақ аспайды. Сондықтан басқа-басқа; ең алды­мен, сыншы өзінің сөзіне жауапты қарағаны жөн болмақ.
Өкінішке қарай, біздегі әдебиет сынына атсалысып жүрген бірқатар авторлар кейде пікір айтқанның жөні осы екен деп, Құдайдың бір бұйырмаған сөздерін айтады. Ол- ол ма, бір пікіріне келесі бір пікірі қайшы келіп жататын тұстары да аз емес. Мәселен, «Экспериментке жүрек жұтқандар ғана бара ма?» деген мақала­сында («Қ.Ә»., №37., 25.09.2015 ж.) Әлібек Байбол: Л.Н.Толстойдың «Сергий әкей», «Крейцер сонатасы», «Балдан соң» секілді дүниелерінде орта ғасырлық (?) неміс әде­биетінің нышаны жатыр (?). «Жексен­бісінде» (?) француз романтизмінің (?) ықпалы байқалады (?), – деген еш дәлелі, дәйегі жоқ пікір айтады да; іле-шала өз сөзіне өзі қарсы шыққандай, «Ол (Толстой!) нағыз орыс жазу стилін, орыс жазу әдісін, орыс жазу мәнерін түзуге күш-қуа­ты жетті» деген Чехов сөзін қуана қуат­тайды. Сонда: Лев Толстой деген жазу­шы­ның өзі – әнебір шығармаларын түу орта ғасырлық неміс әдебиетінің, мына бір шы­ғармасын француз романтизмінің ықпалымен жазған жазушы ма; жоқ, әлде нағыз орыстық (ұлттық) жазу мәнерін түз­ген жазушы ма?! Автор қай пікірді қуат­­тап, қай пікірге сендіргісі келіп отыр?! Сыншы деген әуелі өзінің әрбір сөзі мен айтар ойының дәлдігіне және анықтығына қарамай ма?!
«Эксперимент» дегенге елігіп кетті ме екен, Әлібек тіпті Толстойдың «Воскресение» деген романының аудармасына да «Экспериментшінің» көзімен қараған секілді. Сөйтіп, бұрын «Арылу» деп аударылған бұл романды «Жексенбі» деп аударыпты («Жексенбісінде» француз романтизмінің ықпалы байқалады» деген сөйлеміне қараңыз!). Бұл-бұл ма, енді осы пікірді «Қ.Ә.»-нің басшы-қосшылары түгел қолдап, қол қойып, газеттің осы санының (№37., 25.09.2051ж.) 6 бетінде Сағадат Ордашеваның «Күнде жексенбі болса ғой…» деген мақаласын басыпты. Мұны енді редакцияның жүйелі түрдегі пікірі осылай болғаны ғой демеске әддіңіз жоқ. Және осыған орай, басқаша пікіріңіз бар екенін айтпай кетуге тағы болмайды.
Әлібек «Воскресениені» «Жексенбі» деп қана атап қойса, Сағадат «Толстойдың «Жексенбі» деген романы «Арылу» деп аударылған»… деп кетіпті әйтеуір (Редакция: – «Қой! Бұларың қате ғой… Толстойда «Жексенбі» деген роман жоқ», – де­мегені – газетке осы күйінде жі­бер­ген­нен кө­рініп тұрғанын айтпасақ та, ұғып отыр­ған шығарсыздар).
Расында, «Толстойдың «Жексенбі» деген романы»… деп бұлтартпай сөйлеу үшін, алдымен сондай романы болуы ке­рек қой!
Жоқ, Толстойда ондай роман! Тол-
с­тойда «Воскресение» деген роман бары рас. Бірақ ол – «өліп, қайта тірілу» деген секілді ұғымды, яки «бүкіл күнәңнан ары­лып, анаңнан қайта туғандай» бір күй­ге ену дегенді білдіреді. Орысшаны бүгін­гі ұрпақтан тереңірек білген бұрынғы зиялылар сондықтан да оны «Арылу» деп аударған.
Орыста «воскресение» және «воскресенье» деген екі түрлі сөз бар. «Воскре­се­ниесі» жоғарыда айтылған ұғымды берсе; «воскресенье» – аптадағы 7 күннің бірі, кәдімгі «жексенбі» екеніне ешкімнің дауы жоқ. Бұл – бір.
Екіншіден, Әмина «Сынның да естісі бар, есері бар» деген мақаласында: «Соң­ғы кезде Сағадат Ордашева жиірек жазып жүр. Біреуді сынамаса да, баға беріп, баға­лап отырғандықтан Сағадат та қатеге ұрынбауы керек», – деп өте дұрыс ескер­тіп­ті. Қатеге адам қандай жағдайда ұры­нады? – Күмәнді, бұлдыр ойлардың же­те­гінде кетсе, ұрынады. Мәселен,
өзі: – «воск­ресение» ұғымы – інжілдегі «Иисус воскрес» деген ұғымнан шыққан болуы керек», – деп отырып, «Толстойдың «Жексенбі» деген романы…» – деп, «Воскресение» туралы тайсалмай сөз қоз­ғауы­на қалай таңғалмассың!? Сонымен ғана тынса да, «Жә!» деп қоя салар едің. Мұнан әрі: «Адам түпкі санасында әр күнді жек­сенбі ретінде (неге жексенбі ретінде?), яғ­ни бұл күн соңғы күн (?), Құдай алдында тұрғандай мейірқану болса (?) ғой деп ар­мандайды. Бала да, үлкендер де… Құдай алдындағы жексенбісін (?) сағынады (?). Құдайдың алдындағы тазару, тынығу (?), махаббатқа қану (?), қалауынша аунап-қунау (?) елесі – осы жексенбімен байланып (?) жатады», – деп түсініктеме беріп бір кеткенінде, «Апырай… соңғы кезде жиірек жазып жүр» деп, қатарлары үміт етіп отырған, һәм бізді де үміттендіріп қойған сыншы, ертең де осылай бұлдыр ой­лардың жетегінде кете берсе, не бол­мақ?» – деп, еріксіз уайым қыласың екен.
Уайым қылмай қайтесің, … сыншының сөзінің түрі: «Құдай алдында тұрғандай мейірқану»…, «бала да, үлкендер де… Құ­дай алдындағы жексенбісін сағына­ды…», «Құдайдың алдындағы тазару, тынығу, демалу, махаббатқа қану, қалауыңша аунап-қунау…» деген кілең бір көзіңді де, көңіліңді де арбарлық, бірақ әрі қорқы­нышты, әрі дүдәмал нәрселер болса! (Са­ға­датқа сенсең, асылып өле салсаң да, болғандай-ақ). Әрине, дәм-түзың таусылса, Жаратқанның алдына барарсың-ау… бірақ соны «сағынбай-ақ», әр нәрсенің өзінің орнымен, мезгілімен, ретімен кел­ге­ніне не жетсін! Екіншіден, Құдай алдына барғанда, «мейірің қану» үшін, «ты­нығу», «демалу», «махаббатқа қану», «қа­лауыңша аунап-қунау» үшін барасың дегенді Сізге кім айтыпты?! Әзірейіл ауыр күрзімен тас төбеңнен бір ұрып, быт-шы­тыңды шығарып, сосын өзі қайта құрас­тырып, Мүңкір-Нәңкірдің алдына тір­лік­тегі күнәларың мен кінәларың үшін жауапқа алып барса, қайтесің?! Тіпті, ақ-адал істерің үшін жазадан құтылып, әлгі айтылған рахат дүниесіне енер болсаң да, неге олар «жексенбімен байланып жатады?». Әлде, әлемдегі адам атаулы христиан болып кетті ме?!
Сөз деген шіркін – тек айтар ойыңды ғана пісенттеп қоймайды; соған қоса, кейде осылай көп-көп ассоциацияларды да қатар туғыза береді. Сондықтан сын­шы­ның мұндайды да ұмытпағаны ләзім әрине.
Жә, айтылар жайт көп енді… бірақ әңгіме тым ұзаққа кетіп барады. Сон­дық­тан ауа жайыла бермей, енді Әминаның: «Қарапайым авторлардан, ақын-жазу­шы­лардан қате кетсін-ақ. Бірақ… өзі біреуге баға беріп отырған сыншылар неге қате­ле­седі?» деген өз сөзіне қатысты бірер пікір айта кеткім келіп отыр.
Біріншіден, бұл – өте орынды ай­тыл­ған принципиалды пікір. Өзгені мінеуге шебер біздің кейбір сыншыларымыз өмірі «Осы мен қате айтып отырған жоқпын ба?» – деп, өз сөздеріне тіпті де күмәндан­ған емес. Ал шұқшиып оқысаң, ой-қорытындыларының қате екенін былай қойғанда, сөз қолданыстарындағы, ойларын жеткізудегі, әлдене туралы пайым­даула­рындағы ірілі-уақты кемшілікте­рінен көзің сүрінеді. Әмина өзі осы жанр­дың өкілі ретінде сөйлеп отырып, «…біреуге баға беріп отырған кісі неге қателеседі?» деп әріптестеріне қатаң талап қоюы – сондықтан да мақтарлық, һәм құптарлық, түйінді мәселе. Арлы сөз!
Екіншіден, сыншы атаулыға қойылар мұндай талап өзіне де қатысты екенін Әмина ұмытпауға тиіс. Мәселен, «Халың қалай, қарт «Жұлдыз» деген мақалаңда («Қ.Ә»., №37., 25.09.2015) сен: «… әркімге түзей беруге хұқық берілмеген нәрсе – Абай өлеңін түзету…» дей келіп; Бексұлтан Нұржеке, Исраил Сапарбай, Әбділдабек Салықбайлардың «түзетулерін» сынайсың да, «… Абайдың бір сөзін өзгерту – алтын сарайдың бір кірпішін суырып алғанмен бірдей» дей отырып, келесі мақалаңда («Сынның да естісі бар, есері бар»., «Қ.Ә., №12., 11.03.2016.) неге сен:
«– Болғанда бұқа-бұға (?), азбан-дұға (?)
Елірер ақын жігіт айғай-шуға (?)» дей­ді Абай» – деп, ұлы ақынды түзетесің.
Абай олай деген жоқ қой. «Бір сұлу қыз тұрыпты хан қолында» деген өлеңінде, ол:
«– Деген сөз: «Бұқа буға, азбан дуға»,
Хан қарық боп түсіп жүр айғай-шуға.
Етімді шал сипаған құрт жесін деп,
Жартастан қыз құлапты терең суға», –
деп еді ғой. Әлде өзгеге берілмеген тү­зе­ту хұқығы – саған берілді ме?!
Үшіншіден, сыншы біреуге «Мынауың қате!» дей отырып, оның дұрысы былай еді ғой, – дегенде, айтылып отырған жайт туралы алдымен өзі жетік білгені жөн. Әйтпесе, «Өзің – диуанасың; кімге пір бо­ла­сың?!» дегеннің кері болады. Мә­се­лен, Әмина, сен бір ақынның: «Арғымағын сар желдіріп…» деген сөзіне шүйлігесің де, «Арғымақ сар желуші ме еді?» … Арғы­мақ ағызып, дүбірлетіп, сатырлатып шауып өте шықпаушы ма еді?» – деп сынай­сың. Кешір, жарқыным! Айтып отыр­­ға­ның – санаңда орнығып қалған поэтикалық образ ғана ғой… Ал нақты өмірде, иесі ар­ғымағын сар желдіре ме, көсілтіп шаптыра ма, билете ме, кедергі­лерден қарғыта ма, тіпті аяңдата ма – соның қалауы мен еркіндегі нәрсе. Оның бәрі – мініс жыл­қы­сының қалай жүруіне байланысты қол­данылатын сөздер. Бұл өмірден ағы­зып, дүбірлетіп, сатырлатып шауып өте шығатын – ертегідегі хайуан емес арғы­мақ; кәдімгі от оттап, су ішетін, өзіміз күтіп-баптап, мініп жүрген жануар.
Осы ретте айта кету керек: Әмина, сен, нәзік сыңарларымыздың өкілі бол­ған­дығыңнан ба екен, төрт түлік туралы нашарлау біледі екенсің. Нашар біле­тіндігіңе кінә қоймас та едік, бірақ сен «білмейтін едім» деп үндемей отырған жоқсың; өзің айтпақшы, «біреуге баға беріп отырып, неге өзің қателесесің!?». Мәселен, Сұраған Рахметұлының Ұлық­бек Есдәулетов туралы мақаласын орынды да дәлелді сынап келесің де, «Үлек өркешті» деген сөз тіркесіне түсініктеме беремін деп отырып, өзің тіпті дөрекі қате жібересің.
Дәлел керек пе? – Құлақ сал! Түйе тұ­қымы туралы пікіріңді тыңдап көрелік:
1. «Енді үлек сөзіне келейік», – дейсің де: – «Бура – аталық кезеңнің қайрат-күші толған, нағыз келеге түсер дер шағы. Ал үлек болса, келеге түсер кезеңнен өтіп (?), керқайзаң тартқан нараң шағы», – деген анықтама бересің. Осыдан-ақ түйе малы туралы анық түсінігіңнің жоқтығы айқын көрінеді. Неге? – Өйткені, сен әуелі: түйе деген малдың «айыр өркешті» және «сыңар өркешті» болып екіге бөлі­нетінін білмейтін секілдісің. Білсең, бура мен үлектің айырмасын және ол айырма малдың жасына байланысты емес, тұқы­мына байланысты айтылатынын ескерер едің.
2.Есіңде болсын, жарқыным! Бура – айыр өркешті түйенің келеге түсер аталы­ғы; ал үлек – сыңар өркешті түйе тұқы­мының келеге түсер еркегі. «Келеге түсер кезеңнен өтіп, керқайзаң тартқан шақ» Үлекте ғана емес, Бурада да болады (қар­тайса, өзің айтпақшы, кім «Тәңіріге жазып шөмеңдеп» қалмас дейсің!?) Ал қай­рат-күші толысып, келеге түсер дер шағында, Үлек пен Бураның қай-қайсысы да диланудан бір-біріне есесін жібере қоймас. Бәлкім, тіпті Үлектің күркіреуі күштірек болуы ғажап емес. Біздің Есен­ғали ақынның «Түйекешіне» айтқыз­саңыз:
«Тілім-тілім,
бұжыр-бұжыр денесі,
Сордай боп-боз
Сойыл жарған төбесі,
Борбас үлек – атасы,
Бопық мая – енесі…
…Қатар қойып отыз інген қайытқан,
Қатар қойып отыз шана сүйреген
Үлек жоғалттым,
Кім көрді?» –
дейді. (Е.Раушанов., «Бозаңға біткен боз жусан»., Алматы., «Раритет»., 2006ж., 229 бет).
Міне, саған, нағыз үлек көргің келсе! Ал сен болсаң, «Үлек – аталық малдың келеге түсер кезеңнен өтіп, керқайзаң тартқан нараң шағы», – дейсің. Және оған Айтматовты көлденең тартқың келеді. («Нанбасаңыз, Айтматовты оқыңыз», – дейсің!). Айтматов түгілі, күллі әлем
әдеб­ие­тінің классиктері айтса да, ешқайсысы ақиқаттан артық емес.
Сонсоң…
Үлекке берген анықтамаңнан кейінгі сөйлемің іле-шала (яғни «керқайзаң тартқан нараң шағы» дегеннен кейін), неге «Не сауып ішер сүті жоқ…», деп бас­тал­ған?! Сен өзгелерге сын айтып отырған сыншысың ғой! Аталық мал туралы айтып отырып, іле «сауып ішер сүті жоқ» деп сөйлем бастауға бола ма?! Әрине, арғы ойың түсінікті. Бірақ соны дәл айта білу керек қой!
3. Дәл айта білу дегеннен шығады… Түйеге тән сипаттар туралы айта келіп: «күштілік, шыдам, төзім, қайсарлықты – нар (+), буыршын (?) білдіреді», – депсің. «Нар» дегенің дұрыс; бірақ буыршын – әлі буыны біржола бекіп, қабырғасы қатпаған жас мал. Сондықтан атан түйелерге артылатын аса ауыр жүкті біздің қазақ әзірге буыршынға артпайды. Ол сыналар шақ әлі алда. Сол себепті де буыршын дәл осы жасында «күштіліктің, шыдамдылықтың, төзімділіктің, қайсар­лықтың» символы бола алмайды. Жігерлі, азу тістері балтадай, әлі ұлы керуен жолдарында ұзақ-ұзақ жол жүріп табанының мөрі кетпеген жас мал ретінде, буыршын қазақ поэзиясында көтеріңкі леппен жырланғаны рас (Мыс: «Буыршынның бұта шайнар азуы…», Қазтуған., «Буыршын мұзға тайған күн…» (Махамбет). Бірақ бұл – басқа әңгіменің тақырыбы. Сондықтан негізгі арнадан ауытқы­майық.
4. Білместік деген – бір қиын нәрсе… Күдіктенген нәрсеңе әрқашан күмәнмен қарау керек. Мәселен, әдебиетте «бура сан­ды, атан жілікті, ботагөз» деген көр­кем теңеулердің бары рас. Бірақ ауыз әде­биеті түгілі, бүгінгі әдебиетте де «Нар бураның өркешіндей солқылдап» деген теңеудің барлығына үлкен күмәнім бар. Бар бола қалғанда да, бұл – қате бейнелеу екені кез келген қазаққа айқын. Неге?
Өйткені:
а) Нар атаулы – сыңар өркеш болады. Сыңар өркеш солқылдамайды; солқыл­дай­тын – айыр түйенің өркеші.
ә) Нар дегеннің өзі – будан. Және түрікпеннің аруанасына айыр өркештің бурасын салсаң да; немесе айыр өркеш ін­генге түрікпеннің үлегін салып қайыт­саң да, жүз пайыз дерлік сыңар өркеш бота туады. Бірінші буданның ұрғашысы кейін өзі боталаған соң, нар мая делінеді де, еркегін – жай ғана нар дейді. Және нардың барлық жақсы қасиеттері – атасынан да, енесінен де жоғары болатын­дықтан қатты бағаланады. Қазақтың көп-көп жақсы сөзі нарға байланысты ай­тылатындығы сондықтан. Бірақ бір ескерер нәрсе, нарды тұқымдық (аталық) мал ретінде ұстамайды. Амалсыз ұстаған жағдайда, төлі бірінші будандай емес, азғындау болады да, қоспақ (нарқоспақ), көрт, көйін, жөң, т.б. аталып, қадірсізденіп кетеді. Сондықтан қайталап айтамыз, «нар бураның өркешіндей солқылдап» деп, өзі сыңар өркеш, өзі бура ретінде ұсталмайтын малды ғажайып образға айналдырмақ болу – сәтсіз қадам, әрі қате болады.
б) Осыдан кейін, «Нағыз баладай өркеш бурада (+), буыршында (+), аруанада (?) болса керек», – дегенің де мүлде қате екені –ап-айқын емес пе?!
Аруана – сыңар өркеш түйе болса, онда «баладай өркеш» қайдан болады?!
Бұл жаңсақтықтардың ең қиын
жері, – Әмина, өзің біреуді сынап отырып айтқандығыңда! Дәл осындай ағаттықты «бәден» сөзіне қатысты да жібергенсің. Мыс: «Бәденді сөзі әйел адамның дене сымбатына (фигурасына) арналған. Көр­кем, сұлу, әрлі, әсем, көрікті, шырайлы сөздерінің орнына жүрмейді. Сымбатты, мүсінді сөздерін ғана алмастырады», – деген үзілді-кесілді пікір айтасың. Бәл­кім, кейбір қаламгерлер бұл сөзді сен айтқан мағынада қолданса қолданған да шығар. Бірақ күллі қазақ «бәден» сөзін: көрік, шырай, өң, бет-ажар ретінде ұғады да; «бәденді» туынды сын есімін: көрікті, ажарлы деген мағынада ұғатыны анық (яғни әйелдің «фигурасына» емес, ажарына байланысты қолданады). Осындай қарапайым нәрселердің өзіне күмәнданар болсаңыз, том-том болып шығып жатқан «Қазақ әдеби тілінің сөздігінен»-ақ қарай салуға болады ғой.
Сонсоң… жалпы, үзілді-кесілді пікір айту үшін, келтіріп отырған дәлел-дәйе­гің, мысалдарың кісіні еріксіз иландыратындай болғаны жөн. Әйтпесе, бір қалам­дас бауырымыз туралы айтып отырып: «плеоназмдық әдісті қолданғанда Кекіл­баев­тан да асып кетеді…» деп; екінші бір қалам­гер туралы айтып отырып: «…Қа­зақ әпкесінің жанкешті тұлғасын жаса­ғанда… Дулаттың (Исабековтың) әпке­сі­нен ілкім артық», – деп батыл айту үшін, нақты дәлеліңді неге келтірмейсің?! Сондай дәлелдеріңді оқып отырып, неге біз бас иземейміз?! Ондайдың кісіні илан­тарлық бірі жоқ қой. (Қараңыз: «Қ.Ә.», №37., 25.09.2015. «Халың қалай, қарт Жұлдыз»?!» және «Қ.Ә.», №52., 25.12.2015., «Тамы­рын тап басатын замананың»). Рас сөзіңе мысалдарыңды, дәлелдеріңді көзінен тізіп тұрып айтқаныңда, оқырман еріксіз риза болып отырмас па еді?!
Осының бәрі – сөздің дерті қаншалық­ты ауыр болса, оның серті де соншалықты зор жауапкершілікті талап ететінінің айқын айғағы екенін үнемі еске салып тұрса керек.
Сол әрқашан есте болғай!