ҚАЗАҚСТАН ЖАСТАРЫ ТУРАЛЫ КІТАП НЕМЕСЕ ТҰСАУКЕСЕР ҮСТІНДЕГІ ОЙ
Егер сізге «бүгінгі қоғамдағы жастардың келбеті қандай?» деген сауал қойылса, қалай жауап берер едіңіз? Көңілі қалған кейбіреулер: «жастар азғындап кетті», «жастар жалқау», «жастар салғырт» деген секілді көңіл толмайтын пікірде болса, жас буынға сеніммен қарайтын екінші топ: «жастар білімді», «жастар иманды», «жастар мықты» дегендей жалпылама топшылауларын айтады. Ал нақты бұл буынның келбетін ашып беретін салиқалы талдау немесе сенімді статистика жоққа саятыны жасырын емес.
2014 жылы Фридрих Эберд атындағы Алманиялық қормен отандық «Қоғамдық пікір» зерттеу институты бірігіп Қазақстанның және өзге де Орталық Азия елдерінің жастарына әлеуметтік сауалнама жүргізіпті. Ал жуырда сол зерттеу қорытындысы бойынша кітап шығарған екен. Еліміздегі жас буынды не алаңдатады, олар үшін не нәрсе құнды, не қауіпті, қоғамдағы түрлі ахуалдарға жастардың көзқарасы қандай, еліміздің бүгінгі беталысы жастардың көңілінен шыға ма деген секілді әр алуан сауалдарды Қазақстанның он төрт облысы мен Алматы және Астана қалаларының 14 пен 29 жас аралығындағы бір мың адамға қоя отырып, әлеуметтік зерттеу жүргізген бұл қорға әрине, айтар алғысымыз шексіз. Бұл жас аралығындағылар бізде жалпы халықтың 25 %-ын құрайды екен. Еліміздегі түрлі әлеуметтік институттар мен зерттеу орталықтары осы уақытқа дейін атқара алмаған үлкен жұмысты қолға алған шетелдік қор өкілдерінің түпкі мақсатын білмесек те, әйтеуір біз үшін қажетті істі тындырғанын түсінеміз. Алайда, қазіргі Қазақ қоғамының жетпіс пайыздан астамы қазақша сөйлейтінін ескерсек, оның ішінде бұрынғыдай емес, әсіресе, жастар арасында қазақ тілінің қолданылу аясы кеңи түс_кенін ойға алсақ, орысша жүргізілген зерттеу нәтижесі шынымен қоғам жастарының болмысын аша ала ма деген күдік оянады. Себебі, ауылдағы он төрт жасар бүлдіршін орыс тіліндегі сұрақтарды түсініп, оған нақты өз ойындағы жауабын бере алды дегенге қалай сенеміз? Тіпті, орыс тілін түсінетін қала жастарының бәрі «Сен қоғамнан қандай да бір дискриминация сезінесің бе?» деген сауалдағы «дискриминация» сөзін немесе «Контрацептивтер пайдаланасың ба?» деген сұрақтағы «контрацептив» деген сөзді түсінеді дей алмаймыз. Осы жағынан келгенде бұл зерттеу күллі қазақ даласы жастарының келбетін емес, еліміздегі орыс тілді жастардың бейнесін танып-білуге көмектеседі десек, шындыққа көбірек жанасатын сияқты. Қалай айтсақ та, отандық әлеуметтанушылар қолға ала қоймаған шаруаны екі жылда тындырып тастаған бұл қордың еңбегін бағаламағанымыз жөн болмас. Зерттеуге бөлінген қаржының аз болмағаны да бесенеден белгілі. Қоғамдағы түрлі топтардың тамырын ұстап, тыныс-тіршілігін бақылап көруі тиіс өзіміздің зерттеу орталықтарымызда қаржының жоқтығы, арнайы орындардан тапсырыстың түспеуі себепті мұндай зерттеулер жүзеге аспайтынына етіміз үйреніп-ақ кеткен. Сондықтан аталған қор еңбегінің нәтижесі жинақталған кітаптың тұсаукесері өтетінін естігенде қуана-қуана бардық.
Шараға негізінен тек қана жастар жиналыпты. Арнайы сөз сөйлеуге шақырған үш спикерден өзгелеріміз (жүз елудей адам) түгелдей әлеуметтік желі арқылы хабардар боп келгендер екенбіз. Бұл дағы қоғамның осы тақілеттес зерттеулерге зәрулігінің айғағы емес пе? Айтпақшы, бұл зерттеулер 2014 жылдың 27 желтоқсаны мен 2015 жылдың 15 қаңтары аралығында жүзеге асыпты.
Қош делік, сонымен аталмыш еңбектің тұсаукесер рәсімі басталып та кетті. Жастарға өзінің өмірлік ұстанымдары мен жетістіктері туралы әңгімелеп беру үшін шақырылған үш қонақтың біріншісі – ұлты қазақ жігіт хип-хоп әншісі екен. Сөзін «біссімілләдан» бастаған жігіттің әңгіме ауаны отансүйгіштікке, ұлтты құрметтеуге, қазақты қадірлеуге негізделді. Қазақ жастары ең әуелі иманды, білімді, алғыр, намысты болуы тиіс, сонда біз бәріне қарсы тұра аламыз деген сарындағы сөздер орыс тіліне аударылғанда тұшымсыз, көңілсіз, ішпыстырарлық кертартпа әңгіме болып шыға келді. Тұсаукесер рәсіміне жиналғандардың дені орыс тілді болғандықтан, ұйымдастырушылар сыпайыгершілік сақтап әуелі қазақ тілді қонақты ортаға шақырғанымен, оның сөзін орыс тіліне аударып отырды. Әлбетте, әрі қарай отырыс орыс тілінде жалғасты. «Менің ойымша, кейбір ескірген салт-дәстүрлер мен түсініктер біздің қоғамның алға жылжуына кедергісін тигізіп жатыр», – деп сөзін сабақтады екінші спикер. Өзі ЖОО-да әлеуметтану пәнінен дәріс беретін кәріс ұлтының өкілі екен. Үшінші қонақ отыздың бел ортасына келсе де отбасын құрмаған, әйел тақырыбында жазып жүрген журналист жігіт. Бұл пақырыңыз: «Біздің қоғамда әйелдер еркектер тарапынан әлімжеттік көріп отыр. Сонда да өздерін қорғамайды. Көнбістікке салынып жүре береді. Әйел атаулы не себепті бір кездері өзі жарық дүние сыйлаған еркек кіндіктен қорлық көруі тиіс?» деп біраз көсілді. Кеш барысында, әрине, зерттеу қорытындыларының таныстырылымы болды. Жиналғандар мен спикерлер арасындағы сұрақ-жауаптан кейін ұйымдастырушылар дастархан жая бастады. Жиын соңында хип-хопшы әнші әріптесімен бірге екі туындысын тарту етті. Жастар екі иықтары селкілдеп билей бастады. Тізесі жыртық шалбар, спорттық аяқ киім, бойына жабысқан кеудеше киген бір топ қыз қолдарына ұстаған сусындарын бір ұрттап қойып, әуен ырғағымен теңселіп тұр. Билей жүріп дастархандағы әр түрлі астан тәрелкеге салып алып, жеп жүрген жастарға қарап тұрып, тамақ түгілі қара суды да тізесін бүкпей татып алмайтын қазақы қалыбымызды сағындым. Заман өзгерді. Заманға күйледің деп жастарды кінәлау да ойымызда жоқ. Тұсауы кесілген еңбекті қолыма алып, еліміздегі жастардың келбеті бүгін өзім көрген көріністегіден алшақтау болса игі еді деген оймен үйге қарай аяңдадым.
Зерттеу бойынша жастарға өмір сүру салты, сенімділік, отбасы мен достар, қызығушылық пен талап, білімділік пен еңбекқорлық, демократия және саясат, мемлекеттік басқару мен елдің дамуы, ұлт пен әлем мәселелері төңірегінде сұрақтар қойылған екен. Осы сегіз тақырып бойынша ұйымдастырылған түрлі сауалнамалар мен жекелеген сұхбаттар нәтижесінде қорытындыланған еңбекті алдағы уақытта қазақ тіліне аудармақшымыз деді ұйымдастырушылар. Алайда, еңбектің қазақ тіліне аударылуы мен зерттеудің қазақ тілінде жүргізілуі екеуі екі басқа дүние екенін олар бізден жақсы біледі емес пе? Сонымен, зерттеу нәтижелеріне тоқталайық.
Ұйымдастырушылар жауап берушілердің 63,7%-ы қазақ ұлтының, 30,8%-ы орыс халқының, 5,5%-ы өзге этностардың өкілдері болғанын айтады. Қарап отырсақ, жастардың 77,7 %-ы еліміздегі демо-кратияның дамуына қанағаттанады екен. Ал экономикалық жағдайымызды 8 %-ы өте жақсы деп, 76,4 %-ы жақсы деп көрсетіпті. Ел жетістіктері мен табыстарын 56,2% жас тікелей Елбасы еңбегінің нәтижесі десе, 25,9%-ы бұған себепші үкімет деп есептейді екен. Жастардың 95,8% Елбасыға сенім артатынын көргенде, атадан қалған шүкіршілік бұларға да берілген екен-ау деп топшыладым. Ел ертеңіне үмітпен қарайтындықтарынан болса керек, олардың тек 10,6 %-ы ғана шетелге көшкісі келетінін білдіріпті.
Кейбір цифрларды көргенде езуіңе еріксіз күлкі үйіріледі екен. Мәселен, жастардың көпшілігі (79 %) салауатты өмір салты дегеніміз дұрыс тамақтану деп түсінетін көрінеді. Жауап берушілердің 56,3%-ы алкогольді ішімдік ішуге, 61,5%-ы шылым шегуге қарсы. Салыстырмалы түрде алып қарасақ, ауыл жастары үшін адалдық (90,5%), дұрыс тамақтану (82,1%), отбасын құру мен некеде болу (80,3%) маңызды болса, қала жастары адалдыққа (84,2%), тәуелсіз болуға (77,6%), жақсы киіну мен түр әлпеті дұрыстығына (76,9%) көбірек ден қояды екен. Ал кейбір жауаптары көңілге алаң ұялатады. Мысалы, «Қанша балаңыз болғанын қалар едіңіз?» деген сауалға респонденттердің 37,1%-ы екі, 28,1%-ы үш, 19 %-ы төрт деп жауап беріпті. (Болашақтағы демографиялық өсу қарқынымызды елестете беріңіз). Елімізде ана мен балаға дұрыс көңіл бөлінбейтінін жас та болса, түсінеді, сезеді бәрі. Жастардың 47,6 %-ы таңдау бұйырса шетелде білім алғысы келетінін жасырмапты, 24,8 %-ы ғана өз еліндегі білім беру жүйесіне қанағаттанады екен. «Қандай қасиеттерді ерекше бағалар едіңіз?» дегенде ұлты қазақ респонденттердің 59,2%-ы мен ұлты орыс респонденттердің 62,3%-ы өзін-өзі бағалау қасиеті деп жауап беріпті. Бір мың жастың 334-і өзге жыныстық бағдардағы адамдарға қатысты бейтарап көзқарас ұстанса, 366-сы оларды мүлдем жөн көрмейтіндерін жеткізіпті. 637 жастың (тек қазақтар) 35,6%-ы қазақстандықтар үшін жүзге, әулетке бөліну маңызды деп есептесе, 28,9 %-ы бұл маңызды емес деп топшылайды екен. Бір айта кететін нәрсе, «Қыз алып қашуға көзқарасыңыз қандай?», «Көп әйел алу туралы заң қабылданса қайтер едіңіз?» деген секілді Орта Азия елдерінің барлығына бірдей қолданылған бірнеше сұрақ болмаса, еңбекте қазақтың ұлттық ерекшеліктерін айқындайтын сауалдар қамтылмаған екен. Әйтеуір жастардың 88,1%-ы бір Құдайдың бар екеніне сенетін болып шықты. Зерттеу нәтижесіне қарағанда анау айтқандай имансыз ұрпақ өсіп келе жатпаған секілді. «Саудасы ар мен иманы,Қайрат жоқ бойын тыйғалы. Еңбекпен етті ауыртпай, Құр тілменен жиғаны» деп Абай сынға алатын заман ақыр жастары бұл емес секілді. Лайым солай-ақ болғай.
Айнара АШАН.
ТӨМЕНДЕГІ ІСТЕРДІҢ ҚАЙСЫСЫН КӨБІРЕК ОРЫНДАЙСЫЗ?
Ылғи Кейде Сирек Ешқашан Жауабы жоқ
Музыка тыңдау 69,8 23,0 6,3 0,7 0,2
Достармен уақыт өткізу 55,2 32,6 11,6 0,4 0,2
Кітап, журнал оқу 21,2 38,9 30,7 9,0 0,2
Спортпен шұғылдану 26,1 31,6 27,6 14,1 0,6
Теледидар көру 58,4 29,0 11,2 1,4 —
Кинотеатрға бару 14,2 32,7 34,5 17,7 0,9
Үй шаруасымен айналысу 62,5 28,1 7,5 1,6 0,3
Туыстарға бару 37,4 47,1 14,2 0,7 0,6
Отбасына бару (егер бөлек тұрсаңыз) 29,6 20,8 4,4 0,9 44,3
ҚАНША БАЛАҢЫЗ БОЛҒАНЫН ҚАЛАЙСЫЗ?
Бала саны Ұлты қазақ Ұлты орыс Өмір сүретін орны қала
1 2,8 10,1 7,9
2 29,2 53,6 40,3
3 29,5 24,7 25,8
4 24,5 8,4 16,3
5 9,9 1,0 5,7
6 1,3 0,3 1,1
7 0,8 1,0 0,9
8 0,3 — 0,2
9 0,2 — 0,2
10 0,5 — 0,5
15 0,2 — 0,2
Бірнеше 0,9 1,0 0,9