НЕМЕСЕ КІШКЕНТАЙ МЕН ҮЛКЕН

«Таланттар – провинцияда туып, Парижде өледі» деген сөз айтылғалы қанша заман өтті екен… Мағынасын тәпсірлеуден аулақпыз, әйтсе де, біздің қолданысымызда «Парижде (Алматыда) өледі» – ауылдағы ағайынның қалаға деген қызғанышын оятатын қырсықты сөз сияқты әсер береді. Айталық, қиыр жайлап, шет қонып жүрген әлдебір ақын туралы айту керек болса, сөзіміздің әлхамын осыдан бастаймыз: Таланттар – ауылда туады! Ал Алматы «даяр асқа – тік қасық», – Ақынымызды иемденіп кетті… Сосын өлтірді…

---

Алмас НҮСІП

 

Бұл сөз о баста қандай жағдайға байланысты айтылса да, шын таланттың ту­ғанын аядай ғана ауыл білсе, өлгенін күл­лі дүние біледі деген мағынамен ұш­тасу­ға тиіс. Туғанына азғантай ағайыны қуа­нып, өлгеніне дүйім жұрт қайғырады. Провинция мен Париж өлшемі – ауыл мен қала арасындағы тартыстан гөрі, өз ауылы ғана емес, бүкіл астанасы, жалпақ ұлысының жоғын жоқтайды дегенмен ас­тасатын сөз болса керек.

«Жиылып ой қазағы, қыр қазағы, Ақын боп Алматыда жыр жазады», – де­ген­ді айтқан ақын қолданысындағы Алматы – сөз ұстасам деген ақын атаулының аң­сары екен.Шалғайдан алып-ұшып, жүре­гін қолына ұстап жеткен жеткіншек әу баста аңсарына айналған қалаға арнап өлең  жазыпты. Тамсанып жазыпты. Арада күндер өткесін, ауылына сағыныш жы­рын жолдапты. Туған жердің аңғал-саң­ғал еркіндігі аңсатқан көңілдің кейбір кез­дерінде әлгі асық Алматысы – «Тас қала» болып көрініпті. О бастағы сұлулық күн өткен сайын үйреншікті көрініске ай­налыпты. Ұшып-қонып, жүрегін қо­лы­на алып, ауылға аттаныпты. Бара аунап-қунап, мауқын басқан соң, қалаға қайта асығыпты. Құдайшылығын айтқанда, ауы­лында асса бір апта, мықтаса бір ай жат­қан ақынның іші пысады. Асықты бір­ге ойнаған, мектепті бірге оқыған бала күн­гі достармен әлгі бір кездегі қызық­тар­ды айтып тауысқан соң, әңгіме түге­сілген. Сенің әдебиетің, сенің өмір жайлы пәлсапаң оларға қызық емес екен. Бірде қату, бірде тату жүрсе де, нән қаладағы ой-санасы, білім-парасаты өзіңмен қап­тал­дас жаңа достарың аз уақыт ішінде-ақ жақын тартып кетіпті. Достықтың басты өлшемі де – рухани туысу емес пе еді, аз уа­қыт ішінде-ақ оларсыз тұра алмайтын бо­лыпсың… Ауылда тыныштық болған­мен, орта жоқ екен. Әдеби орта – сен оқы­май қалған әлдебір мақаланы, әңгіме-өлеңді әдепкі әңгіме арасында-ақ елеусіз ғана есіңе салатын, кем-кетігіңді толтырып отыратын қауым екен. Мақтанып айт­са да, сен оқы­маған бір кітапты оқуға «кеңес береді» екен.

Университет қабырғасында жүргенде үміт күттірген қаншама талантты жігіттер бол­­ды. Бір Алматы бәріне жете бере ме, жұ­­мыс іздеп жыл жа­рым жүргесін, Рес­пуб­ликаның әр түкпіріне (көп жағдайда өзі туған облысқа) жол тартты. Қазір кез­десіп қалсаң, баяғы «махаббаты» суынған салғырт жанды көресің. Немесе әлі күнге жазушы, ақын атаулыны періште санайтын, әдебиетті әлгі бір бозбала кезінде оқы­ған санаулы кітабымен (оның өзі кө­мес­кілене бастаған) өлшейтін, балаң кейіп­те қалып қойған «адал» жан тұрады алдыңда. Оның тауансыздығы да сонда, та­лаптанып сөз додасына қосылдым деген кезінде жақсы ортаға түсе алмады. Ай­наласы биік жандар болса, аласа адам­ның өзі биіктікке ұмтылмас па. Ал кері­сінше жағдайда тоқмейілсу, болмасты мақ­тан етер әдет санадан тыс пайда бола бас­тайды. Себебі, төңірегі талапты жасты шың­даймыз деп, әр түрткен сөзі, әр жаз­ған дүниесіне тамсанып, арқадан қағып жүріп, жолын кесіп тынғанын аңғармай да қала­ды. Адамның еңбек етудегі (та­лант­қа байланысты) негізгі мақсаты да ай­наласына, елге ұнау емес пе, әлгіндей жағ­дайдан соң, бар мұрат орын­далғандай то­ғая бастайды, ізденіс тоқталады. Ақыр соңы талант тоқырауға ұшырайды.

Мұқағали жаны үзілер күні Жазушылар одағына апаруды өтініпті дейді. Дем үзілер сәтте Одақты аңсау үшін де біраз уақытың осы ортада өтуі керек шығар. Жігітшілік кезі Алматыда өт­кен, әдеби ортаның қызық-шыжығын жеткілікті деңгейде көріп үлгерген, әдебиетсіз тұра алмайтындай қор жинап, талғам таразысы енді қалтыл­да­мастай мығым, зар күйіне жеткен ақынды Афри­каға апарып тастасаң да, биік өлшемнен тайқымақ емес. Болдым, толдым дейтін қауіпті синдромға бой берместей әдеби иммунитет қалып­тастырып үлгерген жан өзіне өмір бойы биік талғам тұрғысынан қарай алады. Әдеби орта – ұстаз, бастысы алдын көру, тәлімін алу, ал, одан кейінгі шешімдер жеке бастың шаруасы. Шәкәрім Абайдың мектебін көрді, рухани кемелдікке жеткенде дүниеден баз кешіп, қиянға шығандап кетті. Оның өмірлік тәжірибесі, рухани қоры то­лық болатын, тек сыртқа шығару ғана қалған.Со­нысы үшін де өзіне сенімді болды. Бәрінен бас тартты.

Әдебиетте өзіндік орны бар, айналасы санасатын аға-аталармен ара-тұра кездесіп, сөзін, үлгісін тыңдап қалуға тырысамыз ғой (әдеби ор­та­ның басты міндеті де осыдан өрбісе керек).Сонда қатты байқалады, кемелдікке жеткен жан – білмейтін, оқымаған дүниесін жасырмайды екен. Хабары аздау тақырыпта сөйлемейді, бол­мас­қа қара тер болар тыраштықтан ада. Ал «өс­пей қалған» ағайын қашан көрсең – терең тол­ғауға, биік сөйлеуге тырысады. Аз білімін көп сөзбен қымтап, жасырып бағады. Себебі, ол айналасына тәуелді. Оны сондай деңгейге жеткізген – айналасындағы көтермеші мен қолпашшылар. Көтермелеп-көтермелеп келіп, жарға тақап қой­ған: «Бұл кісі бәрін біледі!». Білмейтініңді білсе… Жарға итере салады. Соны жақсы білген­дік­тен қай кезде де білімді, көшелі, кемел жан болуға мәжбүр. «Біздің Түгеншекеңнің жанында белгілі Бәленшекеңнің өзі байқап-байқап сөйлейді-ау», – деп, кеу-кеулесетін көтермешілер­дің желі адам­ның буын-буынын алмай тынбайды. Өзіне деген (біліміне, талантына) сенімін нығайта түседі. Биязылықты (жауапкершілік) асаулық жеңе бастайды. Не жазса да төңірегінің өлшеміне туралайтын әдет пайда болады –  өз ойында оқырма­нын тапқан бақытты қаламгер. Өзі мәшһүр болған «узкий круг» қолын қақпайды, жолын кеспейді. Алда-жалда солай бола қалса, шу-шұрқан басталды дей беріңіз. Патшаның мүйізі бар екенін айту­ға, әрине, болмайды. Облыстық газетке жұмысқа тұрған алғашқы кезеңде алдына келген бір өлеңді мүлде жарамсыз деп сызып, тағы бір мақаланы қызыл-ала қылған жас маман ертеңіне-ақ айғай-аттанның астында қалды.Сөйтсе, ашық ауыз байғұс абайсызда «патшаның мүйізін» көріп қойыпты. «Әй, сен! Кімсің келе салып… Төр – ме­ні­кі дейтіндей не тындырдың, а? Бесіктен белің шықпай жатып, не қираттың, а?!.». Сөйтсе, бұл «сөз патшасының» он (!) кітабы шығып үлгерген екен. Облыс әкімінің өзі елеп-ескеріп, арқасынан қағып, мереке құрғатпай сый-сияпат жасап тұра­тын ерекше санаттағы шал екен. «Не тындырдың?!» дегені – «Ең болмаса бір кітабың шықты ма?» – дегені екен. Ал «Не қират­тың?!» дегеннің мағы­на­сын әкімнің құрметі төңірегінен іздесеңіз қа­телесе қоймайсыз. «Менің он кітабым шыққан, бала!». Абайламасаң сол он кітапты қабаттап ұстап, ұрып жықпақшы…

«Узкий кругтың» бағасы – біз үшін жалпақ жұрт жабылып тапқан ақырғы тоқтам сияқты көрінеді. Әсіресе, қазіргі әлеуметтік желіде көр-жерді, жоқ-барды жаза беретін, болымсыз дүниелерін тықпалай беретін замандастарымды қойып, әке буынның өкілдері төңірегіндегі қау­малаған, қолпаштаған санаулы інілерінің мақ­тауына пісіп алған, жақын арада «осыным қалай бо­лар екен?» деп тоқтай қояды деп ойламаймын. Оның ойынша, өзі – туған өлкесінің, өскен аймағының көзі, құлағы һәм тілі. Рухани айнасы. Басқа өңірдегілер, – оның ішінде орталық – Алматы да бар, – бәрі көрсін, мұндағылар да құр алақан емес екенін, тіпті, ондағылардан да артық жаза алатынын… Жазсын ғой, жазғаны жақсы. Асы­рып тастаса тіпті қатып кетті. Мұндағы мә­селе жазудың ала-құлалығында. Тәп-тәуір та­лант­тың өз мүмкіндігінің жоғарғы шегіне жете бермейтінінде. Қазір оқырманды кінәлайтын болдық қой бәріне: Кітап оқылмайды екен, оқыса да баяғыдағыдай терең дүниелерді түсінбейді екен, жеңіл дүниелерді ғана қалайды екен… Анығында, әбден тұралап тұрған әдебиеттен ештеңе ала алмаған, ештеңе бере алмаған жазарман атаулының жауапкершіліктен қашып, жүгін жеңілдетіп алған түрі бұл. Мүмкіндігі бола тұра тым тереңдеуге, терін сығып, жанын салып ең­бек­тенуге құлықсыз болғандығын жасырып-жабу. Облыстық деңгейде аса танымал (әдеби ортаға да беймәлім емес) ақын-жазушылар құрып қалды дегенде өз өлкесіне елеусіз қалмайтынын біледі. Сондықтан өз кемшілігін көре, біле тұра түзетуге немқұрайды қарай алады. Жетсе – арыға, жетпесе– өзімізге. Аудан көлемінде танымал бір ақын шағындау шалқымасын сөзін мақұлдап бағатын жуастау інісіне дауыстап оқып беріп, соңына жеткенде өзіне деген ризашылықтан толқып кетіпті. Көңілі бітіп, демі жиілеп отырып, – ешқандай қалжыңның нышаны жоқ, – айтыпты: «Ауданда ғой, менен басқа ешкім жоқ. Ауданды қойшы, облыста дәл осылай жазатын адам жоқ-ау… – Сәл үзіліс жасап, толқып отырып қаттырақ кетіп қалғанын аңғарса керек: – Болса да… Біреу-екеу.., санаулы ғана». Міне, өлшем! Ұмтылар межесі – облыстық көлем болса, оның өзіне сенімсіздеу қол созса… Сөйтіп жүріп, әде­би­ет тарихында қалудан үміттенетінін жасырмайды. Тұманбай  Алматыдағы ақын ескерткішін көр­сетіп: «Маған да осындай ескерткіш тұрғыза ма, қалай ойлайсың?», – депті бір інісіне. Үлкен жерден ескерткіш сұрау үлкен ақындардың ғана қолынан келеді. Ал біздің ағайлардың көз алдына ауылдағы бір көшенің аты елестейтін шы­ғар…

Дұрыс қой, тағдырына мойынсұнып, өз дә­ре­же-деңгейін білген жаннан айналмаймысың! Олай деуге тыныш жүрер ме, кезегі келіп қалған­да арғы-бергіге үкім шығарып жіберетіні бар ғой және. Әдебиетті балаңдық көзқараспен бағалау деген бар.  Ақын-жазушы – сөз өнерінің емес, руы мен ауылының атынан күреске түсетін балуан, бәйгеге шабатын жүйрік сияқты. Алдымен нөмір­леу басталады. «Ана Ақынды мықты десіп жүр ғой, бірақ мына өзіміздің (өздеріңіздің) Ақиық, негізі, одан гөрі тәуірлеу. Дұрыс насихатталмай қалды, әйтпесе…». Сосын, аудандағы көзіқарақты жалғыз жан  өзі болғандықтан, мана айтқанымыз­дай, білгенін айтып, ел-жұртының көзін ашып жүреді. Алыс-жақын ақын-жазушылар жайлы түрлі естеліктер айтады, өмірінен қызықты фак­тілер келтіреді. Әйтіпті, бүйтіпті… Қатырып ке­тіпті, жапырып кетіпті… Сонда тұрып былай деп өлең шығарып жіберіпті… Пай-пай! Ай-хай!.. Болғаннан болмағанға ұқсайтын, көкейге қонымсыздау ойдан шығарылған арзанқол естеліктерді қайдан жиып алатынын білмейсің, көре қалған жерде тыңдар құлақ өзің ғана деп, меймілдетіп құйып береді. Көбі ел аузында жүр­ген­ дүниелер, бірақ өзінен өңге жұрт шетінен қа­раңғы, «Біз де қашанғы жүреміз, біле жүргенің өзіңе пайдалы, бала», – деп алып, күмілжуге үлгертпей мақұлдатып бағады. Эмоциясы басым, ұшқарылау пікірлерді жаңалық ашқандай айтып сап, қарап тұрады.

Облыстық газетте жүргенде танысқан, «жақсы араласқан» бір атам болды. Әлі күнге менің жайымды ойлап, оқу-тоқуымды қадағалап жүреді. «Әй бала, ана газетке Бәленшекеңнің мақаласы шықты (оқымай қалма!). Мына журналға жастар­дың өлеңдерін беріпті (жастар әдебиетінен хабардар болып жүру керек адам деген). Кеше барсам жоқ екенсің, жұмыс үстеліңе біраз дү­ние­лер қалдырып кеттім (қай бір оңып жүрмін дейсің, байғұс бала)». Сондағысы әлдебір естелік­тер, өзім де күнде көріп жүрген замандастарым. Бертінде байқасам, ылғи да тек өзі сөйлейді екен. Келеді де ақылын айтып-айтып, білгенімен бөлісіп шығып кетеді. «Әй, қиын болды ғой сендерге… Баяғы біздің кезімізде…» – деп, бүгінгі әдеби ах­уалдан хабардар екенін, бұрынырақта жұрт қатар­лы өзі де қырып қаламақы алғанын айтып бір кетеді. Келген сайын, көрген сайын айтады. «Мен саған бір қызықты айтайын, мынаны қараңыз…», – деп алып, осымен нешінші мәрте екенін құдай білсін, өзі сүйген, өзін сүйген әйгілі ағалары жай­лы естеліктерін айтып екі кетеді. Менен ештеңе сұ­ра­майды. Әрине, анда-мұнда «жоқтаусыз қал­ған, ұмытыла бастаған», көп қамқор болған елге белгілі (шын мәнінде) бір кісілер туралы жазған естелігін тастап кетеді. Жаңа жазған өлеңдерін қалдырады, оқып пікір айтуым керек. Бірақ келесі жолы кездескенде ол жайлы тағы сұрамай­ды. Өлеңдерін оқығаныңды есіне салсаң, «ә, оны қоя тұр», – дейді де, әңгімесін жалғай береді. Жақында отырып-отырып алып, төбемнен жай түсті: Атам мені оқымайды екен. Мүлде, бірде-бір мақалама қатысты ештеңе айтпапты. Тіпті, мен істейтін газет жайында тіс жарып көрмепті. Мені ғана емес, мүлде ештеңе оқымайтын шығар дейін десем, маған әкеп тастаған газеттеріндегі әлдекімдердің жазбаларын талдап тастамаса да, мақтап отыратыны болушы еді. Ары ойланып, бері ойланып, атам қалдырып кеткен ен байлықты ақтарып көруге бел будым. Мұнда не жоқ дейсіз, бәрі бар. Мені қиналмасын деген болу керек, ұлтарақтай-ұлтарақтай қиындыларға дейін салыпты. Толстойдың дана сөздері, Ұлылардың айтқаны, Қазақтың мақал-мәтелдері, Шешендік сөздер… Ақыры көзім жетті: Атам ара-тұра қо­лына ілігіп кеткен кез келген газеттен бөлек, кө­біне облыстық, сосын аудандық басылымды ғана оқиды екен..

Мені не үшін жақсы көріп, қанатының астына алып, жақсылыққа баулып жүргенінен де хабарсыз екем. Аталасым емес, ауылдасым емес. Қызық…

Аудандағы бір танысым айтады, менің атам олар жаққа да ара-тұра соғып қайтатын көрінеді. Рас болса, ол жақтағылар Қызыр келгендей күтіп алатын сыңайлы. Бүгінде қатардағы қызметкер, бір кездегі бас редактор таң қалды дейді: «Бергенде, құдай осы кісіге берген ғой. Білім дейсің бе, сөз дейсің бе, тегі, кіргеннен сөйлейді, шыққанша аузымыз ашылады да қалады. Өлеңдерінің өзі қандай!». Сондағы атамның айтатын әңгімесі мен шешендігі көз алдыма келеді… Жарықтық, өзін бағалайтын, сөзін тыңдайтын ортаны меңгере біледі-ақ қой. Мені де үнсіз бас изей беретін мо­мын­дығым үшін жақсы көреді екен ғой, ойласам. Айтпақшы, осы атамның мақтауынан әбден есеңгіреген бір қыз бұ күнде жұмысқа шақыртусыз келмейтін  болыпты. Құлан  таза  шығармашылыққа кетуді көксеп жүр деген қауесет бар.Көркем шығармашылық!

Олай болар жөні де бар. Атам қарап жүре ме, жүрген жерінде өзінің көп оқығанын, кітапхананы түгел түгесіп тастағанын, жұрттың бәрі өзіндей болуы керек екенін айтып бағады. Нақты нені оқығаны туралы сөз болмайды, әлбетте. Ал біз­дің ашық ауыз редакция қызметкерлері сол сөзі үшін-ақ менің атамды хан көтеріп мәз. «Ол кісі бәрін оқыған» – аксиома…

Осындай тәрбие көрген жас оңа ма, кімнің ал­дын­да да өзін жақсы сезінеді. Мұхтар Мағауин­нің «Түйеші Қамбар» деген әңгімесінде қасқырдың сесінен ықпайтын қол басындай ғана канден ит туралы айтылушы еді. Оқу-тоқуы аз, әдеби процестен мүлде хабарсыз болса да, көркем сөзге таласы бар екенін көрсетіп қалуға тырысып жүре­тін бауырларымды көргенде сол есіме түседі. Кім­нен де болса сұхбат ала беруге хақылымын деп ойлайды. Сұхбат сұрар жан дайындалса керек қой. Кіммен сөйлескелі тұрғанын сезінсе керек еді ғой. Сұрақтары түйеден түскендей дөкір: бүгінгі қоғам жайында не ойлайды, өкіметке қалай қарайды, еліміздің алдағы күні не болмақ… Бұл не саясат? Ғұлама ғалым, көрнекті жазушы қайда қалды? Шығармашылығы жайлы неге сөйлетпейді? Айтар жауап біреу ғана: «Біздікі әдеби газет емес қой». Қоғамдық-саяси, әлеуметтік газетіңе жазушылығы, ғалымдығы жарамаса, онда неге рухани әңгіме өткізбеске?.. Оппонентіңіз сізді түсінбейді, оған аты белгілі Тұлғадан сұхбат алыпты деген атақ керек.

Жоққа жүйрік жете ме, барымен базар деп, араларындағы сөзінің жылты бар әлдекімді кө­тере дәріптеп, оқыған, білімді адам «сайлайды». Өзгеге үлгі қылмақ ниетте бекітілген білімді жан аздаған жылтырақ цитаталарын түгесіп біткен, енді не жазарын білмей басы қатып жүрген, үлкен өлшеммен алғанда орташаға әрең ілігердей (іліксе!) ғана қауқары бар біреу.

Әлгі «он кітаптың авторлары» көп жағдайда бір мақаласын ауданнан бастап қалаға, ең соңын­да облыстық газетке сүйрелейді. Аудан­дағы­лар сұраусыз басатыны белгілі. Қалалық газеттер де аса тықақтай қоймайды. Ең соңында әлгі жас маманның (бұла күші бойында тұрған, арғы-бергі қулық-сұмдықтардан бейхабар) қолына түскен. Қазақтың сөз өнеріне адалдықпен қызмет етіп, зор еңбек сіңірмекші талабы зор балада не кінә, алғанда сойып салған. Сөйтсе, әлгі атамыз не деді дейсіз ғой: «Аудандағылар звондап «тәп-тәуір мақалаңызды не істеген мыналар?!» деп режіп жатыр. Не болып қалды деп қарасам, не анда, не мұнда жоқ бірдеңе болған да шыққан». Анығында, қайткенде басылу керек дегесін, біздің жас маман көз майын тауысып отырып, қарап шықты деген жай сөз, түгелге жуық қайта жазған. Атасының ойлап таппайтыны болсашы, аудандағылардың қоңырау шалып, жани аши қалғанын қарай көріңіз! «Артымда ағайыным бар, жоқтаушы-сұраушысы жоқ біреу екен деме!» – деп ықтырғысы келгені болар. Әдетте, «арттағы елден ұят болмасын» деп тәуірлеу жан болуға талпынып жататын. Ал арттағы елің тонның ішкі бауындай араласып, ым-жымы бір сыбайласқа айналса, өсу туралы, талғам туралы ойламай-ақ қойған жөн. Адал еңбекке бекінген жан ағайынгершілікке қор болмайды. «Сыйласқанға – жат жақсы» деуші ме едік? Талабына сенетін, талантын аялай білетін жан артындағы көтермеші мен қиқушыға емес, өзіне, ақыл мен қайратына ғана жүгінетін.

Әлгіндей доңайбат көрген, адал еңбегі, ақ ниеті үшін соншама сөз естіген, аузы күйген тә­жіри­бесіз жас ендігі жерде ондайға аттап басушы ма еді. Ә дегенде адал ортаға түсе алмаған жастың трагедиясы да сол, күндер өте келе «көзі ашылған» соң бәлеқор ағайынмен алыстан, абайлап сыйласуды жөн көреді. Жеңе алмайтынын білген соң, түзелмейтінін көрген соң. Ал әлгіндей жазарман­дар үшін облыстық басылым – ең үлкен өлшем. Ауылы оқиды, ағайыны қолына алып қарайды – көре қалған жерде мақтау айтады. Өлең-сөзге таласы болғанмен бұл кісілерге қатысты әдеби талғам, әдеби білім жайында сөз қозғап басыңыз­ды ауыртпасақ та болады. Ол үшін тіпті ауыл жағына көп бара қоймайтын әлдебір Республи­ка­лық газеттен гөрі облыстық басылымның бәсі жоғары. Ауылға барған сайын «Жазып тұрушы едің, біздің ауылдың баласы деп мақтанып отырушы ек, көрінбей кеттің ғой», – деп өздеріне етене облыстық басылымнан Республикалық әдеби газетке ауысып кеткен «қолынан ұшқан түлегіне» өкпе артып отыратын ағайынға қарап, әлгі аталарды керемет түсінетін сияқтымын.

Қолға ілігер күрек таппай көп қиналған бір группаласым ақырында өзі туған облыс орталы­ғы­нан жұмыс табылғанда «Күзетші болсам да Алма­тыда жүргім келеді», – деп көп қиналып аттанып еді. Қазір  облыстың  мен  деген журна­лисі. Кім білсін, ортамнан адасып кеттім-ау деп өкіне­тін шығар кейде.

Бір ағам: «Үлкен жерде кішкентай адам болып жүргенше, кішкентай жерде үлкен адам болғанды дұрыс көрдім», – деп еді ағынан жарылып.  Ал қазақ мақалы айтатын:

«Аздың  азаншысы болғанша, көптің қазан­шы­сы бол» дейтін. Бұл да біз үшін жай ғана сұлу сөз шығар, кім білсін…