Академик Орымбек Жәутіковтің есімі қазақ математика саласындағы ортаға жақсы таныс. Оның бастамасымен 1972 жылы Алматыда Республикалық физика-математика мектеп-интернаты ашылды. Қазіргі таңда бұл мамандандырылған мектеп белгілі математик О.Жәутіковтің есімімен аталады және оның негізінде жыл сайын физика, математика және информатика пәндері бойынша оқушылар арасында халықаралық Жәутіков олимпиадасы өткізіліп тұрады.
Биылғы жылы мерейтойлық ХХ олимпиада мектеп қабырғасында Қазақстан Республикасы Білім министрлігінің бастамасымен және Алматы қаласы әкімдігінің қолдауымен өтті. Оған 16 елден 700-ден астам мектеп оқушылары қатысты. Балаларды Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясының вице-президенті Асқар Жұмаділдаев басқаратын халықаралық қазылар алқасы бағалады. Қазылар алқасының құрамында Қазақстаннан басқа Ресей, Армения, Беларусь, Оңтүстік Корея, Қытай және АҚШ өкілдері болды.
Олимпиаданы өткізу идеясы Ресей математика мектебінің бұрынғы директоры, қазіргі қазақстандық математика мұғалімдері қауымдастығының төрағасы Қайрош Макишевке тиесілі. Оған директордың оқу ісі жөніндегі орынбасары Сабыр Оспанов қолдау жасады. Сонау 2004 жылы мектеп командасы Туймаада (Якутия) өткен олимпиадаға қатысты. Келесі 2005 жылы РФМС-те «ақыл-ой сайысы» өтті. Кейіннен РФММ филиалы Астанада ашылды. Осы жылдар ішінде елордалық мектеп оқушылары беделді халықаралық олимпиадаларда 17 алтын, 11 күміс және 23 қола медаль жеңіп алды. «РФМС» КЕАҚ басқарма төрағасының бірінші орынбасары Алмаз Күнғожиннің айтуынша, қазылар алқасының тұрақты төрағасы академик – Асқар Жұмаділдаев. Олимпиаданың тапсырмаларына келетін болсақ, оларды халықаралық қазылар алқасының мүшелері жыл сайын әзірлейді. Бұл – қазақстандық ғалымдардың, басқа елдердің, негізінен көршілес елдердің (Армения, Ресей, Беларусь, Өзбекстан) олимпиадалық қозғалысының тәжірибелі өкілдері. Тапсырмалар өте күрделі, сондықтан көптеген қатысушылар шешім үшін нөлдік ұпай алуы таңғаларлық емес, егер ол дұрыс болмаса немесе мүлде жоқ болса. Олимпиадада жас шектеулері жоқ. Айталық, 7-сынып оқушысы мен 10-сынып оқушылары бірдей тапсырмаларды орындайды. Соңғы екі жылда әр облыс өз командасын шығарып жатыр, қатысушылар арасында ауыл мектептерінен де бірнеше бала болғаны көңілге қонымды. Бұл олар үшін айтарлықтай маңызды оқиға болғаны анық. Иә, олар жеңімпаздар қатарында болмаған шығар, бірақ біраз тәжірибе жинақтағаны сөзсіз.
Өзінің олимпиададан алған әсерімен болгар халқының ұлы, қазақ Массачусетс (Бостон) университетінің студенті, Болгариядан келген команда жетекшісі Марғұлан Ерланұлы Исмолдаев бөлісті.
– МЖО-ның бірегейлігі үш пәннің интеграциясымен байланысты. Математика, информатика және физика. Бұл комбинация сирек кездеседі, өйткені зияткерлік жарыстардың көпшілігі бір пәнге бағытталған. Айта кету керек, биылғы олимпиадаға қатысушылардың басым көпшілігі керемет қабілеттерге ие. Мен осы мектептің 2010 жылғы үздік түлектерінің бірін білемін. Ол – Әділет Өтемісов, 7-сыныпта Азия-Тынық мұхиты астрономия олимпиадасына (АПАО) қатысқан тұңғыш қазақ. Бұл 14-18 жас аралығындағы мектеп оқушылары арасында астрономия және ғарыш физикасы бойынша жыл сайынғы халықаралық жарыс. Мұндай олимпиаданың физика-математика және астрономия олимпиадаларынан айырмашылығы – астрономия сайысы 3 турда өтеді. Бұл олимпиадада теориялық және практикалық турлардан бөлек, түнде өтетін байқау туры да бар. Иркутскіде бастаған ісін аяғына дейін жеткізуге бел буған РФММ студентіне Қытайдың өкілдері келіп, сол жылы Қытайда өтетін халықаралық олимпиадаға шақырту берді.
Назарбаев Университетінде жүргенде Орымбек Жәутіков атындағы Республикалық физика-математикалық мектебінің түлегі Болгарияда математика бойынша білімін көрсетті. Университетті бітіргеннен кейін тарихи отанына жаңа біліммен оралу үшін Манчестер мен Оксфордта оқуын жалғастырды. Болгария құрамасының жетекшісі ретінде мен олимпиадаға қатысу мен болашақ оқу жетістіктері арасындағы тығыз байланыстың куәсі болдым. Кешегі қатысушылардың көбісі беделді оқу орындарына түсетініне сенімдімін. Болгарияның ең жақсы университеттерінен бастап Кембридж, Оксфорд, Массачусетс технологиялық институты, Стэнфорд және Гарвард сияқты әйгілі халықаралық университеттерге түсуге мүмкіндіктері бар.
Ең бастысы, турлар мүлдем әділ, жемқорлық, озбырлық және басқа да келеңсіздік жоқ екенін атап өткім келеді. Мен қазылар алқасының біліктілігі мен адалдығына әрқашан 100% сенімдімін.
Ресейлік қатысушылар жақсы нәтиже көрсетіп, басқа елдер арасында 1-орынды иеленді. Ерекше атап өтерлігі, белгілі бір саладағы нақты рейтингтен гөрі алтын немесе күміс медаль алу маңыздырақ. Негізінде, медальға ие болу сіздің басқа медаль иелері арасындағы нақты ұстанымыңызға қарамастан, әлеуеттің көрсеткіші болып табылады.
– Кейбір ұстаздар қауымы «Физика математикасыз өлі» деген сөзді айтқанды жақсы көреді. Сіз бұл сөзбен келісесіз бе?
– Бұлай кесіп айтуға болмайды. Әрине, математикалық негіздер физикалық теорияның дәлдігі мен тереңдігін арттырады, бірақ физика оның негізінде табиғат әлемін зерттеу болып табылады және оны сапалы бақылаулар арқылы түсінуге болады. Әлемдегі тұңғыш әйел профессор Софья Ковалевская айтқандай, «Математиканы тек ақыл-ойды реттейтіндіктен ғана оқыту керек». Демек, математика баға жетпес құрал, бірақ физиканың жалғыз мәні емес. Академик Асқар Жұмаділдаевтың сөзінде: «Ғылымның бес түрі бар: тіл білімі, логика, математика, құқықтану және «құдайлық ғылым – физика».
– Келесі сұрақ, мүмкін, тақырыптан алшақтау шығар. Бізге белгілісі, Батыста оқушылар өз қабілетіне қарай өздері мамандық таңдайды. Ал біздің оқушыларда ондай мүмкіндік жоқ. Нақты ғылымдар біздерде «техниктер» мен гуманитарлық студенттерді бітіргенге дейін сүйрелейді.
– Иә, Батыстың білім беру құрылымы ерте мамандандыруды болжайды. Және бұл басқа аймақтарда кең тараған жалпы мектеп алдындағы STEM білім беру үлгісіне қайшы келеді. Мамандық таңдалған салаларда мақсатты дамуға мүмкіндік беретіні сөзсіз… Бірақ! Ғылымдағы мықты негіз студенттерді маңызды сыни ойлау және проблемаларды шешу дағдыларымен жабдықтайды. Және бұл барлық пәндер бойынша интеллектуалдық өсуге ықпал етеді.
– Қазір робототехника мектеп оқушыларының белгілі бір ортада өте танымал. Мамандық ретінде осы саланы таңдағысы келетін кез келген оқушы математика пәнінен басқа тағы нені жақсы білуі керек?
– Белсенді роботтардың пайда болуы және робототехниканың әртүрлі салаларға интеграциялануы инженерлік пәндердің маңыздылығын арттыруда. Робототехникамен айналысқысы келетін кез келген адамға тек академиялық пәндер ретінде емес, математика мен информатиканы терең түсіну қажет. Технологияға негізделген әлемде инновациялар үшін маңызды негізгі дағдыларға ие болу маңызды. Бұл жерде Ресей федералды медицина училищесінің қазақстандық студенттерін де атап өтуге болады. Олар Орталық Азия робототехника чемпионатында FIRST бас жүлдесін жеңіп алды, АҚШ-тың Хьюстон қаласында өткен FIRST халықаралық робототехника чемпионатында Motivate жүлдесін, сондай-ақ Сиднейде (Австралия) өткен FIRST Азия-Тынық мұхиты робототехника чемпионатында екінші бас жүлдені жеңіп алды. Күні кеше Орталық Азиядағы робототехникадан ең ірі чемпионатқа бес елден 3 мыңнан астам оқушы қатысқаны белгілі болды. 12 мен 18 жас аралығындағы FIRST Tech Challenge категориясында «Bolt.m3» командасы Хьюстонға жолдама жеңіп алды, Алматыдағы Ресей федералды медицина мектебінің командасы жеңіске жетті. Ал Қазақстандағы және одан тыс жерлердегі іріктеу чемпионаттарында квота алған 200 команда үздік атақ үшін бақ сынады.
– Сіз Варна қаласында (Болгария) оқып, мектеп бітірдіңіз. Бірнеше пәндер бойынша халықаралық олимпиадалардың бірнеше дүркін жеңімпазысыз: лингвистикалық математика, информатика, астрономия және физика. Сізде үлкен олимпиадалық тәжірибе бар. Қазіргі MJO-ның жақсы және жаман жақтарын көрсете аласыз ба? Ал қай пәндер бойынша қатысушылар санының артуы байқалады?
– Бірінші плюс – байқауға жүздеген қабілетті студенттерді тарту. Айтпақшы, жиі назардан тыс қалатын IJO-ның тағы бір артықшылығы – бұл алдағы халықаралық жарыстарға арналған үлкен жаттығу алаңы. IJO құрылымы мен атмосферасы негізінен IMO, IOI және IPhO сияқты ірі олимпиадалардың құрылымы мен атмосферасын қайталайды. Жоғарыда атап өткеніміздей, көптеген IJO қатысушылары кейіннен осы әлемдік жарыстарда өз елдерінің өкілдері болады және IJO-да жинақталған тәжірибе олардың дайындалуына ықпал етеді. Қазірдің өзінде шыңдалған деп айтуға болады, олар нағыз жарыстар мен үлкен бәсекелестіктегі алдағы стрестен қорықпайды. Кез келген олимпиада қызық. Осы олимпиадада аймақтардан келген қазақ оқушыларын көрдім және олардың тәрбиелік мәнінен тыс еркін ойланғанын көрдім. Туған елімнің аймақтарында олимпиадалық дәстүрлер мен жазғы мектептердің дамып келе жатқаны қуантады. Өйткені Олимпиада – оқуға ыңғайлы лифт. Сіз түймені басып, қалаған қабатқа барасыз, олимпиадада жеңіске жетесіз, ынталандыру және экономикалық тәуелсіздік сезімімен ораласыз. Ал жас олимпиада спортшылары өздеріне өзімшіл, бір сәттік мақсаттарды емес, жаһандық мақсаттарды қойды. Бірақ мұндай олимпиадада жеңіске жету өзіңе деген сенімділік береді және болашақта даму үшін мотивация көзі болып табылады.
– Қазіргі МЖО-дағы атмосфераны қалай түсінесіз?
– Болгария құрамасының басшысы ретінде мен біраз толқу мен сағыныш сезіміне толы тәжірибе алдым. Араға жылдар салып туған жеріме оралсам, Олимпиада жай жарыс емес, отбасым, қымбатты естеліктерім мен кездесудің бір түрі болды. MJO маған Олимпиаданың менің жеке және академиялық дамуыма қатты әсер еткенін еске салды. Бәріне уақытым жеткілікті болды, оны оңтайлы ұйымдастыруыма ата-анам мен мұғалімдерім көмектесті. Олардың үнемі қолдауын сезіндім, бұл менің жеңіске жетуімнің басты себептерінің бірі.
Қазақстандық жастар арасында Олимпиаданың танымалдылығының артуы жағымды тосын сый болды. Бұл мұндай байқаулардың тұрақты құндылығы тағы да дәлелденгенін білдіреді. Ал ұйымдастырушыларға көп рақмет! Олар мені Қазақстаныма жаңаша қарауға мәжбүр етті. Білімді азаматтар, атмосфера, жеңіс үшін өте жақсы бонустар.
Айтпақшы, олимпиадаға қатысушылар тек білімдерін көрсетіп қана қоймай, ән айтты, ұлттық билерді орындады, өлең оқыды. Мысалы, Грузия командасының өкілі Иосиф Кобзонның репертуарындағы әнді орындады. Болгария мен Өзбекстанның жігіттері жалынды би биледі, басқа елден келген олимпиада қатысушылары түрлі музыкалық аспаптарда ойнады, ал Қырғызстан командасының орындауындағы «Қаражорға» биі лайықты қошеметке ие болды. Дарынды адам барлық жағынан талантты деген рас екен. Жалпы, МЖО-ның мәдени бағдарламасы айтарлықтай оқиғаға толы болды: жігіттер Медеуде, Әбілхан Қастеев атындағы өнер мұражайында болды, фильмдер көріп, дискотекада би биледі. Олимпиадаға қатысушылар үнемі кітап оқудан бас алмайтын, тек оқудан жалықпайтын азаматтар емес, олар барлық жағынан талантты, ізденімпаз, көңілді де белсенді жігіттер, еліміздің түкпір-түкпірінен келген дарынды ізденімпаздар. Олардың қатарында университеттің атақты оқытушылары бар. Ой-өрісін кеңейтетін экскурсиялар, қосымша байқаулар, концерттер, мұның бәрі халықаралық жарыстарға қатысуға құлшынысыңызды арттырады. Волонтерлер, РФМС студенттері де өз рөлдерін өте жақсы орындады. 11 «Д» сыныбының волонтерлары мен олардың тәрбиешісі Зарина Сайлауханқызы еріктілік сертификатына әбден лайық.
Үш пән бойынша (математика, физика, информатика) 344 қатысушы ХХ халықаралық Жәутіков олимпиадасының жүлдегерлері атанды.
Гран-при №239 Президенттік физика-математика лицейінің командасы (Санкт-Петербор қ.);
1-орынды «Екінші мектеп» лицейінің командасы иеленді. В.Ф. Овчинникова (Мәскеу); 2-орынды: №199 атындағы математика-физика арнаулы мектебінің командасы бөлісті. Л.В. Комарова (Тбилиси) және П.Л. Капица атындағы физика-техникалық лицейінің командасы (Долгопрудный);
3-орынды БМУ лицейінің командасы (Минск қаласы); София жоғары математика мектебінің командасы (София); физика-техникалық лицейінің командасы П.Л. Капица атындағы (Долгопрудный) және РФМС командасы (Алматы) бөлісті. Олимпиаданың ең жас қатысушысы, Өзбекстаннан келген 13 жастағы оқушы Азизбек Мамажонов қола медальмен марапатталды.
Бір айта кетерлігі, қазақcтандық оқушылар 109 медаль – 10 алтын, 43 күміс және 56 қола иеленді. Қазақстан Республикасының Білім министрі Ғани Бейсембаев атап өткендей, ЖОО – бүкіл отандық білім беру үшін айтулы оқиға. Олимпиада лайықты нәтиже көрсетіп жүрген жүздеген дарынды мектеп оқушыларының басын қосып, дарынды математиктердің тұтас буынын қалыптастыруға ықпал ететіні рас. Ал оның әрбір қатысушысы әлемдік аренада өз елінің туын желбіретіп жүр.
Дайындаған Ақбота МҰРАТБЕКОВА
Алматы
"Қазақ әдебиеті" — Қазақстан Республикасының әдебиет, мәдениет және өнер газеті. Әр апта сайын, жұма күні шығады.
Газет 1934 жылдың 10 қаңтарынан бастап шыға бастады. «Қазақ әдебиеті» газеті — Қазақстан жазушылар одағының органы ретінде тұңғыш саны 1934 жылдың қаңтарында жарық көрген.
«Қазақ әдебиеті» - газетінің тарихы
Студия «Team28»