АҢЫЗ АҚЫН
Мұстахқызы-Нәжімеденкеліні Нәсіп апайдың «Жұмекен – құдірет» атты естелік кітабы таяуда «Мерекенің баспалар үйі» ЖШС-нен басылып шығып, оқырман қауымға жол тартты. Әрине, таралымы – бар-жоғы 1000-ақ дана кітаптың Атырау – Алтай аралығында жатқан кең байтақ Қазақстанның түкпір-түкпіріндегі оқырман қауымға тегіс жетпесі айтпасақ та түсінікті.
Осынау жаңа кітаптың тұсаукесер рәсімі – сан қырлы талант иесі: тамаша күйші, тағдырлы ақын, қабырғалы қаламгер, мемлекеттік Әнұран авторының бірі Ж.Нәжімеденовтің туғанына 80 жыл толуымен тұспа-тұс Алматы мен Астана қалаларында зиялы қауым өкілдерінің қатысуымен өткен еді. Республикалық БАҚ арқылы осындай кітап шыққанынан хабардар болған жұрт қызығушылық білдіріп: «Бұл кітапты қайдан аламыз?» – кітап авторына да, республикалық газет-журнал редакцияларына да телефон шалуда.
Сондықтан көпшіліктің өтініші бойынша, Жұмекен Нәжімеденов туралы және оның қаламдастары мен замандастары жайлы жазылған, ел біле бермейтін тың деректерге толы естелік кітаптан үзінділер ұсынып отырмыз.
Нәсіп НӘЖІМЕДЕНКЕЛІНІ
БҰЛ КІТАП ӨМІРГЕ ҚАЛАЙ КЕЛДІ?
(НЕМЕСЕ КІРІСПЕ ОРНЫНА БІРЕР СӨЗ)
Жұмекен қайтыс болғаннан кейін біреуге немесе қандай да болсын газет-журналға сұхбат берем-ау немесе естелік жазамын-ау деген ойымда да болған емес. Өз қайғым өзімде, бала-шағаның, қамкөңіл ененің қамымен күндер өтіп жатты. Жұмекеннің барында араласқан, сыйласқан орта мені бірде-бір дастархан, не болмаса отырыс, басқосулардан шет қалдырған емес. Ондай жерде шаңырақтың атынан сөз береді. Сондай жиынның бірінде қадірлі ағаларымыз Әбу Сәрсенбаев пен Зейнолла Қабдоловтың айтқан бір ауыз демеу сөзі маған ой салды. Әбу аға: «Қарағым, Нәсіп, Жұмекен барда сенің біздің алдымызда сөз жарыстырып, суырылып пікір айтқаныңды естіген емеспін. Ол сенің сөз білмегендігіңнен емес, жол білгендігіңнен. Бүгін маған мынадай ой келіп отыр. Естелік жазуды баста. Осы арқылы сен қайғыңды аз да болса сейілтесің, әрі болашақта жұмекентанушыларға, оның ұрпағына қажетті құнды деректерді жинақтап, мұрағатына негіз саласың. Уақыт өтеді, көп нәрсе күйкі тірлікпен жүргенде ұмытылып қалуы мүмкін. Сондықтан сарыуайымға салынба. Жаз!», – деді. «Аға, мен жаза алмаймын ғой. Әрі ыңғайсыз болар», – деп едім, «Каспийдің өр толқынын көріп өскен қыздың қолынан неге жазу келмейді? Байқап жүрмін, сенің қолыңнан келеді», – десе, Зейнолла ағамыз: «Жұмекеннің дарыны маңдайына біткен бағы болса, Нәсіптей жармен, өлеңін түсінетін адаммен өмір кешуі – сол бағының қаншалықты биікте екеніне көз жеткізіп, Жұмекен бақытты екен деп отырмын», – деген. Мен ол лебіздердің шын жүректен шыққанына күмәнім болмаса да, менің рухымды, еңсемді көтеру үшін айтылған қолпаштау сөздері ғой деп жорамал жасағанмын. Бірақ дәл сол заматта естелік жаза қоярмын деп ойламадым.
Осы әңгіме қамшы болды ма, әлде Жұмекеннің ғұмырының қысқа болып, көрген қиындықтарынан қиналған сәттерін ұмыта алмай жүргендігімнен бе екен, мен ойланып та қалдым. Оның үстіне қайтыс болғаннан кейін Жұмекеннің елу жылдығы өткізілді. Сол тұста журналистер қауымы баспасөз бетінде жариялау үшін сұхбат беруімді өтініп, жиі хабарласты. Ой жинақтауға тура келді.
Жұмекеннің әр қылығы есіме түскен кезде бұрынғыдай балаларымнан оңаша қалып тұншығып жылай бастасам-ақ, көз жасыма бұрынғыдай ерік бермей, қолыма қағаз бен қалам алып, жазуға тырыстым. Ақ қағазға бір әріп түссе, көзімнен екі тамшы, екі әріп түссе төрт тамшы қатар түсіп, естелік дегенім көгала сортаң қағазға айналған сәттер де болды. Бұл – тоқсаныншы жылдардың басы еді…
«ЩЕТКА ШАШ ҚАРА БАЛА»
…Менің Жұмекенді алғаш көруім әлі күнге есімде. 1952-53 оқу жылының қыркүйек айының бірі еді. Зормата ауыл советіне қарасты Сталин атындағы жетіжылдық мектепті бітірдім. Ол кезде қазіргі Атырау облысы Құрманғазы ауданында (бұрынғы атауы – Гурьев облысы, Теңіз ауданы) үш-ақ онжылдық мектеп бар еді. Аудан көлеміндегі жетіжылдық мектепті бітірушілер аудандағы үш орта мектепке бөлінетін. Мен Жұмекен оқып жүрген Нұржау ауыл советіне қарасты Ворошилов атындағы мектепте оқитындардың тізіміне ілігіппін.
Сол уақыттағы білім беру жүйесі шалғай орналасқан ауылдардағы мектептерде оқушы балалардың есейіп, ер жетуіне, жас ерекшелігіне лайықтап құрылатын.
Қыркүйектің бірінде сабақ болған жоқ, оның орнына жиналыс өткізілді. Мектеп директоры Мұсағалиев Қожахмет жиналысты ашып, алдымен мұғалімдерді таныстырды. Содан кейін оқушылардың қай ауысымда оқитынын, кімдердің жатақханаға қабылданғанын, кімдердің бюджет тобына, кімдердің қоғамдық негізге алынғанын айтып, тізімді оқып шықты. Бюджет тобына іліккендердің киімі, тамағы тегін. Қоғамдық дегені – әркім ақша төлеп тамақтанады. Біз, Жұмекен екеуміз де бюджет тобы тізімінде болып шықтық. Екеуміз де түстен кейін оқитын болыппыз.
Сол жиналыста фамилиям аталған кезде ғана менің сол мектепке келгенімді біліп, «ол қай қыз?» деп қасында отырған баладан сұраған екен. Ол бала өзімен бір класта оқитын менің туған немере ағам Нұрғалиев Ғалымжан (өзіміз Қалес дейтінбіз) еді. Немере қарындасын жігіт сұрастырғанын аса жақтырмағаны болса керек. «Оны қайтесің?» – деп жауап қайтарыпты. Жұмекеннің аты аталғанда мен де қасымда отырған Қошалақтан келген Байдаева Қалау деген қыздан сұрағаным есімде. Біз Жұмекен екеуміз бір советке қарасты көршілес екі колхозда қатар өскеннен бе, әйтеуір бір-бірімізге сырттай қанық едік.
Қазір ойлап отырсам, бір советке қарасты көршілес екі колхозда қатар өскендіктен ғана емес екен-ау…
Жұмекеннің үстінде Мүлік апасы тіккен көк китель. Кителінде солдаттың сары түймесі бар. Ақ көйлек, солдат формасы түстес матадан шалбар, қара ботинкасы болды. Орта бойлы, дене бітімі шымыр, шыныққаны көрініп тұр еді, өңі аққұба, шашы қап-қара әрі қалың.
Жұмекен екеуміз оқыған Ворошилов атындағы мектеп «Қазақстан» балық колхозында болатын. Колхоз клубының радио торабы арқылы мектеп оқушылары колхозшылар мен мұғалімдер үшін концерт беретін. Мектептің жалғыз скрипкасы бар, онымен Жұмекен жеке нөмір орындайды. Скрипканы Жұмекеннен басқа ешкім ұстамайтын. Мереке күндері біздің өнерімізді қызықтаған көрермендер клубқа сыймай кетуші еді. Ол кездегі кітапхана, клуб дегендеріңіз ұядай шағын үй. Жұрт Жұмекен мен Бақыт Қарабалинаны сахнадан жібермей, қол соғып отырып алатын. Оларға қайта-қайта күй тартқызушы еді.
Сол мезеттегі халықтың өнерге деген құштарлығы, өнерлі өрендеріне деген сүйіспеншілігі құртақандай ауыл клубын кернеп кететінін қайтерсің. Жұмекен көбіне скрипкада «Бұлбұл» күйін орындайтын, жеке әншілерді скрипкада сүйемелдейтін.
Жазғытұрым каникулдың кезі болатын. Үйі алыстағы балалар 6 күндік каникулға ауылға бармайтын. Себебі, ол уақытта көлік қатынасы бүгінгідей емес. Қазіргілер мұндай әңгімеге ертегі тыңдап отырғандай таң-тамаша қалады. Біздің жатақханамыздың дәл жанында сәл дөңестеу жерге салынған қос пәтерлі үй бар. Сол үйде колхоздың басқармасы мен менің немере ағам, Нұржау ауыл советінің төрағасы Хисметов Мәжит тұрады. Түстен кейін ағамның үйінен шығып келе жатсам, Жұмекен жатақхананың алдында тұр екен. Алдымнан шығып, «Жаңа сенің көкең келді, өзі дүкенге кетті, Мына хатты саған бер деп еді» деп, төрт бұрыштап бүктелген қағазды қолыма ұстата салды. «Көкең беріп кетті» дегенге сенбесем де, хатты алып бөлмеме кірдім.
Мен каникулда үйге бара алмаған кездері көкем түйеге тамағын артып, екі-үш күн менің қасымда болып кететін. Көкемді келер деп күтіп жүргенім рас, бірақ көкем алдымен Мәжит ағамның үйіне келеді. Көкем келіп түйесінен түсіп жатқан кезде Назым маған жүгіріп келеді. Назым Мәжит ағамның туған қарындасы, сол үйде жатып оқитын.
Бұл 1953 жылдың наурыз айының 27-ші жұлдызы еді… «С…м! Сізге және сіз сияқты жандарға бірінші рет жүректің сырын білдіремін. Бұл сөз тек күнделік үшін айтыла салған сөз емес, болашақтың сәулесі, өмірлік сөз. Сондықтан да бұған жүре жауап бермей, тура дәл жауап қайтаруыңызды өтінемін», – депті. Осы бірінші хаттан бастап Жұмекен мектеп бітіргенге дейін жазған хаттары Назымның шамаданында сақталды. Бұл хаттар туралы Жұмекен екеумізден басқа білетін үш адам Назым, Бақыт және екеуміздің арамыздағы хат тасушы Нәбидолла.
Сол күннен бастап Жұмекенді сыртынан көріп қалсам да ұялып, бетім ду ете түсетін. Кейін хаттарын өлеңмен жазатын болды. Өлеңмен жазған хаттарын оқығанда кәдімгідей бір үлкен дастан оқығандай сергіп қаламын.
Ол кезде мектептегі тәртіп өте қатал. Оқушы қыз-жігіттердің өзара хат алысуына тыйым салынған. Жұмекеннің алғашқы хатын өз қолынан алсам да, қалған хаттарын біреу арқылы беретін. Өзімен бір бөлмеде жататын Бекжанов Нәбидолла деген досы болды. Сол арқылы береді, Нәбидолла хаттарды менің жан досым Бақытқа табыстайды.
Жұмекен Әжіғалиев Идаят дейтін досы екеуі ылғи да бірге жүретін. Мектеп пен жатақхананың арасы жүз метрдей жер. Бір мезгілде оқитын болғандықтан бір-бірімізді күнде көреміз. Өзі тез-тез жүретін. Сабақты жақсы оқыды. Жұмекен мен Идаятты мектеп оқушылары түгел сыйлайтынбыз. Идаят мектепте комсорг, Жұмекен учком болды. Асханаға барғанда да ылғи екеуі ең соңынан келетін. Асханадағы ұзын столдың тамақ беретін шетіне екеуі қарама-қарсы жайғасады. Ол орынға «Жұмекен мен Идаяттың орны» деп ешкім отырмайды. Ұзақ асықпай отырып, тамақ ішеді, ауыздары әңгімеден босамайды. Асханада күнде екі оқушы кезекшілік міндетін атқарады. Аспазшы Кашипа апай да, кезекші болған оқушылар да оларды асықтырмайды. Кейде кезекшілер оларға асхананың кілтін беріп кете беретін еді.
Кейін білдік, екеуі оңаша отырып, оқыған кітаптары, әдебиет, тарих жайлы сыр шертеді екен ғой. Ең соңынан келген адам тамақтанып болғанша кезекшілер күтеді, олардың ыдысын жинастырып біржола шығады асханадан. Біз кезекші болған осындай кездері Жұмекен мен Идаяттың әңгімесіне құлақ түреміз. Кейде олар бізді байқамайды, біз әңгімелерін тыңдаймыз.
Жұмекеннің кітапқұмарлығына байланысты екеуміздің жазысқан хаттарымыздағы мынадай бір деректі әңгімені, әңгіме емес-ау, сол хаттың өзін келтірейін.
9-шы хат.
«Ғашығым! Сен дегенде жан басқа кеудедегі, Араласым таба алман жер бедерін. Мектептегі тоғыз жыл өмірімде, Бір жанға бір ауыз «сөз» демеп едім.
Сүйіктім! Сенің жұмбағыңның екіншісін мен, тіпті көргенім жоқ (бұл жерде – ден қойып үлгермедім дегені болса керек деп ойлаймын). Себебі: Қарауым өте асығыс болды. Онан басқа, пікірді өте батыл айтатын ежелгі дағдым бойынша өзімше бір батыл шешім айтатыным сөзсіз еді. Бұл жөнінде маған кінә артсаңыз да көтере алатын етіп артарсың.
Серігім! Мен саған аздап сұрауың бойынша пікір айтқалы отырмын, қабыл аларсың!
Алдымен сен тіл байлық – кітапты көп оқу, аз оқуға байланысты депсің. Мұның әбден орынды. Бірақ оқуда да тоқу бар. Мен әдеби кітапты біршама сүйіп оқимын. Сонда да Жүсіптің оқыған кітабының маңы түгіл шаңын да көрмейді. (Жүсіп өзімен қатар класта оқитын кітапқұмар жігіт кітапханаға қашан барсақ та Жүсіпті кездестіреміз). Мен әдеби кітапқа сондайын құмармын, тіпті құмарлығым сонша, мен оны оқығанда, басқа сабақты көргім келмейді (тек өзімді өзім зорлаймын). Сырты әсем, әдемі тыныс белгілерімен «киінген» сөйлемді тілбайлықтың жақсылығынан, ойдың алғырлығынан, ақылдың көптігінен деп қарау жеткіліксіз. Сондықтан көбіне сөйлемнің ішкі сырын аңғару шарт. Яғни сөз жазушы (не айтушы) адам өзінің айтайын деген ойын толық меңгеріп, айта алып тұр ма? Жоқ па? Сол жағына көбірек назар аудару керек. Ол үшін ойлап сөйлеу керек. Ойлап сөйлеп, не жазу үшін ақылдың кеңдігі мен ұшқырлығы аса маңызды. Сонда ескеріңіз, бұл сияқты жазба сөз бен ауызша сөздің әсерлілік қасиетін сақтайтын орны бар. Кез келген ортада (көпшілік, жолдастар арасында) шебер, сыпайы сөйлеймін деп талпыну – келекеге ұрындыруы да ғажап емес (адам түрлі ғой). Сондықтан сөз танымайтын, кісіні бағалай білмейтін (шын мәнісінде) тоңмойын, іші тар топастарға сөз айтып қажеті аз.
Көркем әдебиетті оқығанда мазмұнынан бұрын жазушының айтайын деген ойын білдірудегі тіл шеберлік жақтарына көбірек көңіл аудару керек. Сонымен қатар идеялық мазмұнын жақсы меңгере білу керек. Олай істемесең көп оқығаннан пайда табу қиын. Яғни дүниеге көзқарасың өспейді деген сөз. (Дүние болғанда сыртқы дүние, былайша айтқанда қоғамдық көзқарас). Қорыта келгенде, әдеби кітап оқу – адамды адамгершілікке тәрбиелеудің бірден-бір күшті құралы.
Әзірше осыдан басқа айтарым көп болғанмен уақытым (оңаша) жоқ болып отыр. Менде Н-адан басқа сырымды білетін адам жоқ.
Жауап күтемін! 7/V 53 жыл».
Жұмекеннің хаттарында жазған өлеңдері керемет. Жай ғана ұйқас емес, парасатты ойлар, адамгершілік туралы, тәрбиелік мәні мол өсиет сипатты. Төселген ақынның өлеңдеріндей. Маған деген көңілін, сағынышын көбіне өлеңмен жеткізеді. Мен де өлеңмен жауап қайтарғым келеді. Жаза алмай қатты қиналамын. Мен болсам ондай ойлы өлең құрастыра алмаймын. Көбіне хатына жауап бере алмай жүремін. Сонда ойлаймын, жауап жазбай-ақ қояйын, мұндай мықты адамға мен жар бола алмаймын ғой, теңі емеспін ғой деп, көп ойланатынмын. Сол кездегі бойындағы құдіреттілігіне таң қаламын.
Он сегіз жасар жас өрен Жұмекеннің сол кезде-ақ осындай салмақты ой-тұжырыммен жазған сырға толы әрі ғашық жүректің іңкәр сезіміне толы хаттары менің өмірге деген таным-дүниемді кеңейте түскені сөзсіз еді. Әлде, сол уақыттың жастары ерте есейдік пе, кім білсін, әйтеуір бізді толғандырар мәселенің қай-қайсысы да адам жанын тебірентерлік ой ұшқындары еді. Біздің рухани үндестігіміз, бір-бірімізге деген сүйіспеншілігіміз албырт жастықтың алаулаған жалынынан ғана құралмағанын Жұмекен екеуміз де сезінетін едік… Оған алпыс жылға жуық сақталса да сиясы да, мәні де көмескі тартпаған, қағазы ғана сарғайған хаттар куә.
***
Бұл хаттар – Жұмекен екеуміздің сырсандығымыз, баға жетпес асыл қазынамыз ғой. Жеке архивінде сақтаулы әлгі хаттармен жиі-жиі сырласамын. Жұмекен екеуміздің жұп өміріміз бастау алған қайнар бұлақтың басына осылайша ойша жиі оралып, Жұмекенімнің жүрек жылуына бөленетін кездерім аз емес. Біз жай ғана жұп емес, рухымыз бір тінге айналып кеткен ажырамас жұп едік!
***
Ол жылдары мектеп бағдарламасы бойынша таңертеңгілік денешынықтыру жаттығуын жасайтынбыз. 16 түрлі жаттығу 15 минутқа созылады, оқушылардың түгел қатысуы қадағаланады. Ер балалардың жаттығуына ұлдардың «физругі» Сатай деген бала, қыздар тобына «физрук» болып Жұмекен жетекшілік етеді. Жұмекен біздің алдымызға шығып, өзі әппақ, шашы қап-қара «щетка» прическасы өзіне жарасып, екі жұдырығын түйіп, алдымызға шығып, 16 жаттығуды жасайды, біз оны қайталаймыз.
Мектептің алдында Шарон өзенінің бір саласы ағып жататын. Жазғытұрым өзен суы жайылып, табиғаттың көз тартарлық көркемдігін айтып жеткізуге тіл керек. Жаттығу жасап болғаннан кейін қыздар иығымызға сүлгі орамалымызды жамылып, өзен жағалауына барып жуынамыз. Кейін Жұмекен сол күндер жайында әңгімелеп отырғанымызда «сенің кәрзеңке сияқты өріп қойған шашыңа қызығып, көзімді алмайтын едім» деп отыратын.
Жатақхана өмірі балалардың өмірге, ортаға икемделіп өсуіне көмектеседі. Ұстаздар да балалар бойындағы өнер-білімге бейімділігін байқап, оларды еңбекке баулиды. Ол кезде ауылда шаштараз болмайды. Ер балалар бірінің шашын бірі қияды. Ал мұғалімдер шаштарын ең жақсы шаш қия білетін балаға ғана қидырады. Жұмекеннің «Ақ шағыл» романындағы «щетка шаш қара бала» деп отырғаны өзі ғой. Жұмекен мектеп бітіргенше сол щетка прическамен жүрді.
«ИРЕК ӨТКЕЛДЕГІ ЕРЕКШЕ КЕЗДЕСУ»
Тағы бір есте сақталған хикая – іңкәр жүректің шынайы тілеуіне тікелей қатысты Ирек өткел хикаясы болатын.
Біз Бақыт Құмарова екеуміз тұратын «Жаңа жол» колхозы аудан орталығына аттылы кісіге екі сағаттай жол. Ал Жұмекен тұратын Қошалақ құмынан атпен таңсәріде шыққан адам кешке әрең жететін. Бір советке қарасты бес колхоздың ара қашықтығы әжептәуір шалғай жер. Шаруашылық қыр, арал деп екіге бөлінеді. Аралы біз тұратын теңіз жағалауы – аудан орталығына жақын колхоздар. Қыры – Жұмекендердің ауылы. Қырлықта орналасқан колхоздарға Қошалақ құмы, Ақжонас, Қаңбақты, Айдана деген және т.б. жерлер жатады.
…Ол жылдары колхозда жұмыс қолы жетіспейді, жазғы каникулда мектеп оқушыларын пішен жинауға көмекке шақырады. Бақыт екеуміздің істейтін жұмысымыз пішен тиеу. Колхозда төрт тегершікті үлкен ағаш арба болады. Ағаш арбаға екі өгізді жегіп, пішен үйіп тиеледі. Бұл менің 9-класқа, Жұмекеннің 10 класқа көшкен жылы еді. Жазғы үш ай каникулда Бақыт екеуміз Жұмекенді еске алмай айтатын әңгімеміз сирек, өйткені сағынатынбыз. Дәлірек айтсам, әркім Жұмекенді өзінше сағынады. Оны сағынбау мүмкін емес еді. Жазғы демалыс уақытында біздің кездесуімізге сылтау болмайды. Оқу кезіндегідей хат алысып-берісу мүмкіндігі де жоқ. Жұмекеннің мына, 10-шы хаты соның дәлелі.
10-шы хат.
«Жасымнан Сіздей жанға болдым ғашық,
Махаббат жас жүректе тұрды от шашып.
Бір-бірін шексіз сүйген адал жүрек,
Қосылар күн болар ма бақыты артып?!
Сүйіктім! Мені осы кезде жүрек қайғысы (басқа қайғы емес) басуда. Себебі: Сіз… Сізден бөлінемін. Жазғы демалыс басталғалы тұр. Ауыл арасы шалғай, екі ортамыз алшақ жатыр. Өзіңіз айтқан мен Сіздің аз уақыт жатақханада болмағаныңызға да ренішті жүремін. Былайша айтқанда, көргенше шыдамым кетеді. (Өзімше дардай сабыр иесімін деп ойлаушы едім. Бірақ жүрек сабырдан күшті екен).
Бүгін Сіз мен барғанда байқамап едім, кері шығарда көзіңізден аздап реніштік белгі байқадым. Біртүрлі біреудің алдында кінәлі болған адамдай, өте жүдеу отырдыңыз. Хатты ашқанша ауыл жағынан көңілсіз келді ме екен деп ойлап едім. Олай болмады. Әлде ойыңыз түрлі саққа жүгіріп, бір нәрсені қайғылағандай, болмаса ой-қорытындыңызға қанағаттанбай отырғаныңыз ба! (Адамның кейде өзіне-өзі не бір ойлаған мақсаты, ойы жеткіліксіз сияқты көрінетіні болады).
Адамның ішкі сырының айнасы – көз болатын болса, мен ұйықтап кетпесем Сіз маған солай көріндіңіз.
Хош… Жауап күтемін. Сақ бол!
Асығыс жазылды. Түсінерсіз. 10.5.53.».
Каникулға шыққалы Бақыт екеуміздің қолымыз қалт етсе болды, күнделікті әңгімеміз Жұмекен жайында болатын. Досы Идаят екеуінің білімділігі, көп оқитыны, жүріс-тұрысы…т.б. осындай ерекшелік қасиеттерін бір біз емес, мектептес үлкен-кіші бәрі үлгі тұтады, ауыздарынан тастамайтыны шындық еді… Сол жазғы каникулда, Бақыт екеуміз бір күні бригадирден оқу жылының басталуына 3-4 күн қалғанда Қанышкенге оқулық алуға барамыз деп сұрандық. Ол кезде оқушыларды ертең сабақ деген күні босатады. Ал қырдың балалары оқулық алуға 3-4 күн бұрын келеді. Оқулықтарымызды бұрын алып қойғанбыз. Оқулық алуға барамыз деуіміз жәй сылтау еді.
Сөйтіп, тамыз айының 27-сі күні Бақыт екеуміз екі атпен Қанышкенге келдік. Қанышкеннің құбыла жақ бетінде бір-біріне қарама-қарсы салынған ұзынша ескі киоскілер болатын. Онда ет, шұбат, нан, т.б. азық-түлік сатылады. Атымызды сол киоскілер тұрған алаңдағы соқаларға байлап, киоскілерге қарай келе жатып: «Дәл қазір алдымыздан Жұмекен мен Нәбидолла шыға келсе ғой» дедік.
Дәл бір ертегідегідей, киоскіні айнала бергенімізде, үстінде жеңін түріп алған ақ жейдесі бар, өзі де әппақ Жұмекен, қасында Нәбидолла бар, екеуі қарсы алдымыздан шыға келгені… Осы құдыретке әлі күнге таң қаламын. Ол заман ұялы байланыс түгілі, жай телефонның өзі елде болса біреу ғана, аудан басшыларында болу керек деп ойлаймын осы күні. Біз Бақыт екеуміз кітап дүкенін сылтауратып келгенімізде көкейімізді тескен кездесу сұрағанға тілегендей болды. Жұмекен де осы кездесуді аңсап келгеніне күмәнім жоқ. Мұндай кездейсоқтық болмайды деп ойлаймын. Бұл періштедей пәк таза жүректердің ізгі әрі шынайы тілектерінің тоғысуы.
Ол кезде қыз бен жігіт көшеде ұзақ әңгімелесіп қатарласып жүру деген жоқ. Ол ерсі қылық болып саналады. Ондай қылықпен көзге түстің дегенше сөзге іліктің дей бер.
Базардағы шұбат сатушылардан шұбат алып іштік те, шаруамен жүрген үлкен адамдарға ұқсап, Қанышкеннің сырт жағындағы Ирек өткелде жолығатын болып тарастық. Сазтөбеде егістік басында қарауыл болып тұратын Мүлік деген апасының үйіне Жұмекен бізді қонаққа шақырды. Мүлік апай мені де, Бақытты да таниды. Әрі менің көкемнің жақсы көретін балдызы. Елге ісмерлік өнерімен сыйлы адам. Ол кісінің бөтен ой ойламайтынын, бізді сөкпейтінін жақсы білемін. Сол себепті қонақ болуға келісім бердім.
Ирек өткел деп аталуының сыры Қанышкен мен Сазтөбенің аралығында ағып жатқан өзеннен төтелеп өтуге болмайды. Шүңейт-шұңқырын білмейтін адам көлік-мөлігімен суға кетеді. Сол су астындағы ой-шұңқырды айналып өтетіндіктен Ирек өткел аталған.
Бақыт Ирек өткелдің сырын жақсы білетінін, жылқышы Уәлиолла ағасымен бұл өткелді талай рет өткенін айтты. Сондықтан өткелді есіне жақсы сақтап қалған. Жастық шақтың бір ерекшелігі – қауіп-қатердің аса қорқыныш тудырмайтыны болса керек. Жақсы білем дегеннің өзінде күнде өтіп жүрген адам емес, Бақыт қателесіп кетсе, суға кету деген сол емес пе. Ондай қорқыныш бізде болған жоқ. Өткелден өтіп келе жатқанның өзінде Жұмекен Жұмекендігін көрсетіп, әзіл-қалжыңнан аузы босамай келеді, бізді күлдірумен болды. «Бақыт-ау, мына өзенді өзің арнасын қазып, өзің ағызып қойғандай, қай жерде қандай шұңқыр барын қайдан білесің. Әдейілеп жол салып қойғансың ба?» деген сияқты әзілдерінен күле-күле шегіміз ауырды.
Ирек өткелден өтіп, Сазтөбені бетке алып төрт аттылы келе жатырмыз. Ол кезде шұбырып жатқан машина, қазіргідей айқырып жатқан айдау жол жоқ. Асып кетсе арбажол. Бір кезде алдымызда жол бойымен ағараңдап кетіп бара жатқан ақ қалпақты көзім шалды. Қасымдағыларға «анау қалпақ па, ана қараңдар, дөңестен төмен қарай қалпақ кетіп барады» дедім. «Қайдағы қалпақ айдаладағы, көзіңе не көрініп келеді» деп, өзімді мазақ етті олар. Ат үстінде келе жатқан бізге жиегі көлемді әппақ күнқалпақты киген адамның бар-жоқтығы көрінбейді. Жақындап келгенде қалпақ иесі жас жарымдағы кішкентай сәби екенін көрдік. «Жұмагелді ғой мынау» деп Жұмекен таң қалды. Үйге келген соң Мүлік апайға Жұмекен «баланы неғып жалғыз жібересіңдер, жылан шағып алса, сиыр сүзсе қайтесің» деп сөйледі. «Бала шығып кеткен екен ғой, байқамай қалыппыз», – деп ақталғандай болды апасы.
Ол уақытта шешелеріміз күнқалпақты қолдан тігіп, жас балалардың жаз бойы басынан тастатпайтын. Құстаңдай деп аталатын қалыңдау матадан бірнеше қабаттап іс машинамен сырып тігеді. Сол «ақ қалпақ» киген бала бүгінгі қазақтың қасиетті қара домбырасының тарихын зерттеумен айналысып жүрген Жұмагелді Нәжімеденов еді. Бір жарым жасында ақ қалпағын басынан тастамай, туған жердің қасиетті құмында зыр жүгіріп, «болар бала бесігінен» дегізіп жүрген кезі екен…
***
Жұмекеннің жиендері, менің бауырларым, ағайындарымыздың балалары бізге ат басын тіреп түседі, үйде айлап жатады. Жұмекенге арқа сүйеп келген балалардан оқуға түсе алмай кеткені болмапты. Жұмекен оларды жетектеп жүрмейді, ешкімге түсір деп шаруа салмайды, ондай әдетінде жоқ.
Қазір ойлап отырсам, солардың көбі өте жақсы оқыған балалар еді. Әлде жолдары болғыш іші адал тектен шыққан балалар ма, әйтеуір аман-есен оқуларын бітіріп шығады. Солардың бірі – жиені Жұмагелді Нәжімеденов еді. Өнер мен әдебиетке түсуге келген балалардың Жұмекен сынынан өтпей тапсырғаны жоқ. Бәрін де ұзақ дайындайтын.
Жұмагелді Жұмекен еңбегін ақтады. Өзі де өте еңбекқор бала еді. Консерваторияны үздік бітіріп, Атырау, Алматы қалаларында өзінің қалаған жұмыстарында істеді. Кандидаттық, докторлық диссертацияларын қорғады, бірнеше кітаптың авторы. Қазақтың қара домбырасын шетелдіктерге үйретіп, оларды сахнада ойнатты.
Жұмекен ол балаға күй тартқызып отырып былай деп айтқаны есімде қалды: «Сен орындаушылықты қой, сен қазақтың қоңыр домбырасын зертте. Ғылым жолына түс, кәзір домбыраның үнін байқап жүрсің бе, бұрынғы қой ішегін байлаған домбыраның даусын естідің бе, есіңде бар ма, техника жылдан-жылға дамып бара жатыр, қойдың аш шегінен қалай домбыраның шегін жасайтынын халыққа түсіндір, технологиясын апам (Жұмагелдінің анасы Мүлік апасы) айтып береді, сол туралы жаз. Кейінгі ұрпаққа домбыраның табиғи қоңыр дауысын жеткізу керек. Леска таққан домбырадан қоңыр дауыс шықпайды», – деп еді.
Жұмекеннің сол тілегін орындағысы келіп көп еңбек етті. Тиісті мекемелерге хат та жазды. Бірақ қазақ музыкасына аз да болса еңбек етем деп армандап, күні-түні ізденіп еңбек етіп жүрген Жұмагелді 2012 жылдың 21 қазанында дүниеден озды…