(естеліктен)

Ол жылдар қайда барсаң да шырқалған Шәмші Қалдаяқовтың әндері бүкіл қазақ даласын тербетіп тұрды. Жас дәурен кешкендер «Бақыт құшағында» сазымен сырын айтып, көңілді залдардан тарқайтын. Қайырмасындағы Тұманбай Молдағалиев жазған
«Кел, билейік, кетпе менің қасымнан,
Қызғалдағым таң нұрымен ашылған,
Сезім, шіркін, ақ жаңбырға ұқсайды,
Алматыда жаңа жауып басылған» деген жолдар сол кезгі Алматыға жарасатын. Жиі-жиі жаңбырға жуынған қарағай-қайың, гүлді бақ бұл жазда менің Фаризамның көңілін онша көтере қоймады. Күндіз ойға батып, түндерде тамақ ішпеді, жүдеп кетті. Мен түскі тамағын мезгілінде ішуіне себепші болуға тырысып бақтым. Күнара Шевченко көшесіндегі «Пельменный» кафесіне, күнара өз үйіме шақырып тұрдым. Көңілін көтеру үшін үлкен бір тарелкаға салып, ортаға қойып, «Бірге жейік» десем, ол бөлек салып алатын. Іштей мен көңіліне алмасын деп оны құрметтесем, ол көңіліне келмесін деп мені құрметтегені еді. Өйткені, бала кезінде өкпе ауруына шалдығып, мектепке өз қатарластарынан кеш барғанын айтқаны бар. Сол өкпе ауруын ол білдіргісі келмей, мен елемеген болып жүріп жаттық. Кейде менің үйімде «Өзімнің жақсы көретін қасығым қайда?» деп, бөлек қойған қасығымен тамақтанатын еді. Мен оған мән бермеуге тырыс­тым. Сол бала кезде өкпеде қалған дақ кейін өкпе рагына айналды ма, кім білсін?!

---

Ақұштап БАҚТЫГЕРЕЕВА

 

Бұл кезде Фариза Анжела Девис жайлы дастан жазбақшы, соны бастаған еді. Қара нәсіл қыз тағдырына өзіміздің де ор­тақ қасіретіміз сияқты астар беріп жаз­ғысы келіп жүргенін жасырған жоқ. Сая­си нәрселер айтарда маған қызы­ға­тынын да жасырмайтын «Сен, әйтеуір, коммунист емессің ғой» деп.

Ал мен болсам, Махамбет бабамыз ар­қылы жаз деп кеңес бердім. «Ол сенің түсіңе енсін, ойыңды соның аузына сал. Өз атыңнан айта алмайтын нәрселер Махамбет айтса, батылдау шығады. Ал оның өжет шумақтарын жазу сенің сти­ліңе келеді» дейтінмін. Ол басын изеген. Түсінде «Махамбет рухымен сырласу» цик­лі дәл сол кезде жазылды және сәтті шық­ты. Мен «Өз ойымды Мұхит Мер-
ә­лінің  аузымен айтып жүрмін» дейтін­мін. Оған арнауымды жатқа оқып бере­мін:

Келер деп жадырап жаз, келер көктем,

Қыста да қайсар әнші өлеңдеткен.

Заманға әділетсіз не демексің,

Талантты топас биге тәуелді еткен.

Менің бұндай шумақтарым оған қат­ты ұнайтын. Осылай Фариза екеу­міз­дің өлең жазу жайлы әңгімеміз де ол кез­де ортақ болатын.

Кейде жан сырын ашып айта бастаған әңгімесінің соңын үзіп тастайтын еді.

– Сен не байқадың? Мен партшкол бөл­месінде тұрған кезде алғаш келген жы­лы сол жазушы жігіт жиі соғып тұру­шы еді ғой, ол маған бірде «Үйленейік» деп ұсыныс жасаған, білесің бе? – деді. – Әйелі балаларын алып, кетіп қалған екен.

– Жоқ, білмеппін. Бірақ ол жайлы пі­кіріңді күнделігіңе жаздың ғой, сол күн­делік бірде менің үйімде қалған, сон­да жай көзім түскені бар, – дедім.

– Сенің де көрмейтінің жоқ, көзің көк қой, – деп күлді. – Қалам мен еркек­тің кірін жуу – бірікпейтін шаруа. Не ақын болу керек, не қатын болу керек қыз­дарға, – деп бұл әңгімені әрі қарай соз­бады.

Фаризаның ол шешімі кейін мақалға ай­налып жүре берді. Өйткені, ол сөз Әбіш Кекілбаевтың құлағына жеткен еді.

Ол жылдары «Қазақстан пионері» га­зетінде қалам ұстайтын біраз қыз қыз­мет етті. Ырза Қунақова, Сара Ләтиева, Күләш Ахметова, кейін Гүлсім Мұқы­шева қосылды. Ал Мағира Қожахметова басқа редакциядан жиі келіп, араласып тұрды. Ол кезде Фариза десе, ішкен асын жерге қойып табынатын. Талантына басын игені, кей мінезін қызық көргені, жазушы ретінде зерттеп, ақын ретінде сыр­ласып жүргені – шындық.

Жұп жазбай бірге жүргендіктен, мен оның барлық сырына қаныға бастадым. Шындығына келсек, Фаризаның бойында бір сиқыр күш бар еді. Жақын бол­ған адамдар оны жақсы көріп, алыс­тап кете алмай қалатын. Ол өзіне бір жұм­бақпен тартып тұратын. Аралас­қандар жалғыз қалдыруға қимайтын, аяйтын, қайта сөйлесуді қызық көретін. Ол, бәлкім, таланттың күші шығар, әлде бір тылсым мінезі шығар, дөп басып айту қиын. Оған кейде жақын келіп, таныса қою да оңай емес. Өйткені, оның жан-дүниесі күрделі, оп-оңай тіл тап­қызбайды. Бойындағы қайрат, көзіндегі сұс, таланттың қуаты әлсіз, жігерсіз жан­дарды жасқап тастайды. Ал Фариза болса, мен танығалы өзінің сол мінезінен ләззат алып, өзгелерді арбап ұстауға ма­шықтана бастаған еді. Сол сиқыр күшке кейбіреулер бал көрген араша жақын келеді, сол күйді көп адамдар бастан кеш­кенін де мен өте жақсы білемін. Оған өз қарамағындағы біраз адамды тәуелді етіп ұстау қатты ұнайтын.

Фариза әдеби ортада аға да, іні де тап­ты. Сейдахмет Бердіқұловпен газет шығару ісі, редакторлық қызмет жайлы жиі сырласатын. Мұқағали Мақатаевпен алыстан сәлемдесетін. Бір-екі рет машинасымен үйіне жеткізіп тастағаны болмаса, тоқтап сөйлесіп, сырласа қой­ған жоқ. Мұқағали ақын арнау өлеңін кейін қатты ауырғанда жазғаны рас. Бұ­рынғы Комсомол мен Масаншы кө­ше­сінің қиылысындағы «Жедел жәрдем» ауру­ханасының 1-қатарына Мұқағали ақын жиі түсіп қалатын. Бірақ оған қа­лам­дастары хал сұрауға жиі бармағаны – шындық. Ақын қатты жалғызсырап жатып, Фариза да жалғыздықты түсі­не­тінін сезіп, «Фариза, Фаризажан, Фариза қыз» өлеңін сол тұста жазған. Әнін кейін­нен Әбиірбек сәтті шығарды. Мұқа­­ғали жазған екі ақынның мұңы әлі де талай жүректі толғандырады.

Сол кезде қаламгерлер арасынан Фа­ризаның туған інісіндей болған Мереке Құлкенов еді. Жап-жас жазушы жігіт «апа­лап» ізінен еріп жүрді десе болады. Ұзақ жыл сыйласты да. Гурьевтен біреу келсе де, біреу хабар берсе де, бәрімен бай­ланысқа Мереке арқылы шығатын. Тұр­мыс-тірлікте де кейбір шаруасына Ме­рекені жұмсар еді. Бәрін соған сеніп тап­сырған ол да апасының тапсырмасын екі етпей орындап отырды. Сол Мереке «Қазақстан пионері» газетіне кейін қыз­метке келген әңгіме жазатын журна­лист қыз Гүлсім Мұқышеваға үйленіп тынды. Ал Күләш Ахметова кезегі жетіп, пәтерін алған соң жұмыстан арыз беріп шығып кет­ті. «Пәтер алуды күтіп жүр екен ғой» деп Фариза қатты ренжіді, ал Күләш «Алыстан сыйласқан жөн» деп шешкен сияқ­ты. Фариза апасының мінезінен се­кем алды десем, өтірік емес.

1973 жылдары Қазақстан Жазушылар одағының басшысы орысша жазатын Әнуар Әлімжанов болатын. Сол күз­де Азия-Африка жазушыларының кон­ференциясы өтетін болып, қызу дайындық басталды. Одақ үйіне ремонт жүр­ді, Конференция залы жасақталды. Ин­дус жазушысы Д.Пандус Фаризаға бе­кітілді. Ол орысша, біз ағылшынша біл­месек те, ымдасып, өтірік күліп, алып жүрдік. Аудармашы да жетіспеді.

Сол жазда Мұқағали Мақатаевты Мәс­кеуге Әдебиет институтының жо­ғар­ғы курсына оқуға жіберді. Бұл шешім кон­ференцияның тыныш өтуіне ке­піл­дік екенін сезіп, жазушылар ортасы әңгімелейтін.

Мен «Жұлдыздың» поэзия бөліміне оты­ратын болдым. Күзде конференция өт­ті, жаңа жыл қарсаңында ақын Мұ­қа­ға­ли Мақатаев демалысқа келді. «Жұл­дызға» кіріп, өзінің орындығына отырды, қатты сағынғанын айтты, екі-үш өле­ңін оқып берді. Енді кетуге жинал­ған­да:

– Әй, қызталақтар! Әй, бауырлар! Мен өліп қалсам ғой, сендерде естелік су­ретім де жоқ екен-ау. Ал мен сту­дент­пін, суретке түсетін қаржы берсеңдер, сен­дерге естелік тастар едім, – деді.

– Мы­на үстімдегі Мәскеу пальтосын да кө­ріп отырасыңдар ғой, – деп күлді.

Келесі күні қолтаңба қойып, бәрі­міз­ге «Бауырыма естелік» деп жазып, бойымен түгел түскен суретті сыйлаған еді.

Сол жылы қыс бастала Фариза екеу­міз тағы бірге іссапарға шықтық. Бұрын ол болмаған Орал облысына ұштық. Қыс көзі қыраулы болса да, Фариза Нарынды бір көруді армандады. Гурьев жағын білгенмен, Хан орда болған, Жәңгір хан жаңғыртқан орданы көруді аңсап жүреді екен. Сонымен, Оралдан түсіп, аудандарды араламақпыз. Әрі баспасөзге жазылу, әрі Әдебиетті насихаттау Бюросының тапсырмасымен қол ұстасып Оралға келдік. Бізге жергілікті ақын Жанғали Нәбиуллин қосылды. Тасқала ауданының жолында сенімді деп облыстан бекіткен әскери машина тайып, ауып қала жаздағанымыз бар. «Өліп кетсек, мына жер «Қыз қырылған сай» аталғанда Жанғалидың аты жо­ға­латын еді-ау» деп қалжыңдастық. Не ке­рек, әйтеуір, көңілді сапар басталды. Қар қалың қыс еді. Қазталов ауданына аман-есен жеттік. Ол кезде қонақүй де­ген­ді қыста ұстау қиын. Саманнан са­лын­ған жатақхана қыста отын жа­ғатын пеш­ке қайдан жылынсын?! Аудан бас­шы­лары Жанғали Нәбиуллин Нағымов де­ген ақын досының үйіне, біз идеология хатшысының үйіне қонады деп жос­пар­лаған екен. Неге екенін түсінбедім, Фариза бұл шешімді қабылдамады, «Біз қонақүйге қонамыз» деді. Кешкі қо­нақасыдан кейін қонақүйге келдік, бір әйел таңға пеш жақты. Біз суық жерде бүрісіп қонып шықтық. Ертесін аудан­ның Мәдениет үйінде кездесу өтті. Ол кезде оқырман өте көп болатын, келген адам әзер сыйды. Негізгі әңгімеміз аяқ­талғасын мен тағы экспромтпен көңіл­дерін көтеруге көштім. Бізге «Қош кел­дің» деп сөйлеген ақын Нығмет На­­­­­ғымовқа тиісе кеттім:

Ауданда ақын бар деп ойлаған ем,

Ақынға сенімімді жоймаған ем.

Келер деп қос ақын қыз естігенде

Жақтырып қонақүйді қоймаған нең?

Қайтейін айта беріп басқаларын,

Көңілін сындырмайын жақсы ағаның.

Іргеңде «Қазталовка» қой совхозы,

Бір түйір еті жоқ қой асхананың.

Тосын айтысқа ақын ағамыз жауап құрас­тырып, абыржып қалды. Ол кезде ай­тыс өнеріміз бүгінгідей шырқап тұр­ған жоқ еді ғой. Сонымен, көңілді кездесу болды. Біз келесі күні ілгері жылжып кеттік.

Орда бағытындағы ірі совхоздың бірі «Искра» еді. Ұлы көсем Ленин шығарған га­зеттің аты хан жайлаған қазақ дала­сын­да да құрметпен аталған кезең ғой. Ол елді мекеннің ежелгі тұрғындары Тө­релер мен Төлеңгіттер болатын. Құр­ман­ғазы оркестрінің даңқты дирижері Шамғон Қажығалиев сонда дүниеге келген, әнші Әлібек Дінішевтің де ата-бабасының мекені – осы аймақ. Таланттарымен мақтанатын елдің Искра орта мектебінде кездесу өткіздік. Совхоздағы үлкен орын соның спортзалы болса керек. Кездесуді совхоздың директоры Бай­құтты Сапарғалиев ашты.

Сол жылы Қазақстан Орталық партия комитетінің қаулысы насихатталып жатқан. Келер жылғы Қазақстан бойын­ша бүкіл мектеп бітірушілер қой шаруа­шылығына баруы керек. Қазақстанда қой басын елу миллионға жеткіземіз деген ұран тұр. Бір жылғы бір түлек оқуға бар­майды, тек малға! Кездесуде сол әң­гіме басталып кетті. Совхоз партия ко­митетінің хатшысы Әмірхан Әбуға­лиев бұл шешімді мақтанышпен жариялады. Искра мектебінің келесі жылғы түлектері түгелдей елде қой бағуға қалады деді. Сөз кезегі маған тиді. Фариза коммунист ол тақырыпқа бармады. Мен тұ­рып: «Сонда таланттар туған топырақта өнерлі бала болса да, қой бағуға кете бере ме?», – дедім. Бір белсенді орнынан атып тұрды. «Сіз, Бақтыгереева жолдас, партияның саясатына қарсы сөйлеп тұрсыз», – деді. Мен де қызып кеттім, «Мына іргемізде шекарасы тиіп тұрған Ре­сей мектеп бітірушілерін түгелдей шош­қа бағуға жіберетін болып па?», – деп қарсы сұрақ қойдым. «Оқуға түспеген бала онсыз да мал бақпай, қазақ даласында қайда барушы еді?».

Сонымен, айтысып-тартысып жиынды аяқтап, парткомның үйіне шәйға келдік. Дастарқанға қысқы соғымның былқып піскен еті келген бетте терезе жақтан ақ қарды боратып, алай-дүлейін шығарып, ауыл шетіне вертолет (қазіргі тікұшақ) қонды. Бәрі аң-таң. «Ауру-сыр­қау жоқ сияқты еді, санавиация шақырған жоқпыз, бұл неғып жүргендер екен?» деп бәрі қобалжып кетті. Біз де етке енді кіріскенбіз, алаңдап қалдық. Сорпа ішіп үлгерместен, хабаршы жетті. Бір азамат кіріп сәлемдесіп, вертолет жайын түсіндірді. Облыстық партия ко­ми­тетінің идеология хатшысы Тотанов жолдас (ол кезде партия қызметкерін «мырза» демейді) «Ақындар тез арада сол жерден Оралға қайтсын!» деген бұйрық беріпті. Әлгі кездесуде айтылған менің сөзім телефонограммамен барып жеткен екен. Сонымен, шала-шарпы сорпа ауыз тиіп, Оралға ұшуға мәжбүр болдық.

Сол кезгі жаны жайсаң, пейілі кең қарапайым киінген ауыл адамдарының салауат-сауаты ғажап болатын. Бәрі га­зет-журналды жаздырып алатын. «Жұл­дыз» журналының өзі даланың әр үйіне жететін еді-ау. Ал кез келген пионер баласы бар үй міндетті түрде «Қазақстан пионеріне» жазылатын. Дала мейірімнің Ордасы сияқты еді-ау! Тынысың кеңіп, жаның жадырап, жүрегің тазарып, Ал­матыға анадан қайта туғандай болып ора­латын едік ол кезде. Сол шақта «Кін­дігімнің жас қаны тамған жерім – ауылым, Шабытымның асқары, самғау же­рім – ауылым» деп шырқалатын ән әр қа­зақтың жүрегін шымырлататын.