Қазақ кино өнері үшін   өткен ғасырдың 70-ші жылдарының басы ерекше   болды. «Қыз Жібек» /реж.С.Қожықов/, «Атаманның ақыры» /реж. Ш.Айманов/, «Шоқ пен Шер» /реж. Қ.Қасымбеков/ тәрізді сәтті туындылар топырлап дүниеге келді. Қазақ көрермендерінің еңсесі көтерілді. Кино өнеріне деген ықылас артты. «Қыз Жібектің»  экранда қайта тууына Республика басшысы Д.Қонаевтан бастап, қазақ зиялы қауымының Ғ.Мүсірепов, Н.Тілендиев, О.Сүлейменов, А.Сүлейменов, К.Смаилов  тәрізді саңлақтары түгел атсалысты. Бұлай жұмылуға себеп – «тарихың жоқ», «мәдениетің жоқ» деп  күнде қақылдаған қызыл идеологияға деген іштей қарсылық еді. Сол кездегі қазақ көңіл-күйі  Екінші Дүниежүзілік соғыстан жеңіліп шыққан жапон көңіл-күйіндей еді. Естуімізше  сол жапондардың түскен еңсесін  бір оқиға көтеріпті; 1951 жылы «Оскарды» Куросаваның «Расемон» фильмінің алуы көтеріпті.

---

 

Смағұл ЕЛУБАЕВ

Жетпісінші жылдар басында топырлап «Қыз Жібек», «Атаманның ақыры», «Шоқ пен Шердің» экранға шығуы да дәл сондай ұлт еңсесін көтерген рухани оқиға бол­ды. Асанәлі, Құман, Меруерттер ку­мирға айналды. Біз бұл жерде кинодан бас­қа өнерде серпіліс болмады деуден ау­лақпыз. Әрине, әдебиет әлімсақтан ұлт­тың рухани тірегі. Қазақ атын әлемге ал­дымен Жамбыл паш етті. Ол эстафетаны «Абай жолы», «Қан мен тер» іліп әке­ті. Өт­кен ғасыр әдебиетіміздің «алтын ға­сы­ры­на» айналды. Алайда, көп ұзамай өткен ға­сырдың екінші жартысында жұрт кино өне­ріне шұғыл бет бұрды. Оған себеп: ки­но ұлттық құндылықтарды насихаттау­да алдына жан салмайтын шапшаңдығын мойындата бастаған еді. Әдебиеттің ең мық­т­ы деген өкілдері, қазақ ки­носын көте­руге тартылды. Мысалы: Қал­тай, Олжас, Әбіш, Әкім, Камал, Қа­лихан, Асқар, Дулат, Төлен, Алтыншаштар секілді. Олардың ізін ала киноға жас жазу­шы Сатыбалды Нарымбетов келді. Жәй келген жоқ. Дүбірлетіп келді. Созақ­тан шыққан Сатыбалды  Алматыға Мәскеу арқылы ВГИК-ті бітіріп келді. Жәй келген жоқ. Шоқпардай «Шоқ пен Шермен» келді. Мәскеуде шығатын «Искусство кино» журналында «Шоқ пен Шер» жарқ ет­ті. Бұл бүкілодақтық элита­лық жур­нал­ға шығып тұрған тұңғыш қазақ кинод­ра­матургі еді. Сценарий қазақ киносына ұлт­тық бояуы қанық талантты қалам­гер­дің келгенін паш етті. Сценарий бірден өн­діріске кетті. Оны Қаныбек Қасымбеков тү­сірді. «Шоқ пен Шер» Монте-Карло фес­тивалінде «Күміс нимфа» алды. Сол жы­лы біз, 1972 жылы, КазГУ-ды күні кеше ға­на бітірген бала, Қазақстан Кинематография комитетінің Бас редакторы Қалтай Мұхамеджановтың қол астына келгенбіз, жәй қарапайым редактор болып. Кино әлеміне бас сұққан күннен бас­тап біз талантты әңгімелері арқылы сырт­тай білетін Сатыбалдымен сырласып кет­тік. Мәскеу көрген Сатыбал­дының даң­қы жер жарып тұр. Киім киісі де бө­лек, шашақты свитер киеді үндістер кө­семін елестетіп. Шылым шегісі де бө­лек, сыр­баз, сөз саптасы да бөлек. Тіптен, аяқ басысына дейін өзгеше. Асқарша басады. Жүз г­рамды Ғабитше сыздықтатады. Орыс­шасы оңай емес. Орыстың өзін жаңыл­дырады. Біз шала орысшамызбен шаңына ілесе алмаймыз. Соныңмен Са­ты­балды біз үшін – мэтр. Мәскеу көрген. Әде­би талғамы тіптен шатақ. Әдебиетке со­нау Кобо Абе, Фолкнер биігінен қа­рай­ды осқырынып. Атақты деп жүрген ав­то­ритеттерімізді оп-оңай шаңға ауната салады. Біз шошып «Астапыралла!» дейміз. Мәс­кеу көрген адамға қарсы шығу қиын. Жас үлкендігі және бар. Қарсы шықсаң, жүз грамдатып отырған мэтріміз шатынай са­лады, «Эй, песчаный человек!» деп. Біз­дің Қарақұмнан келгенімізді еске салып.Асқар-мінез. Асау. Алдынан келсең тіс­тей­ді, артынан келсең тебеді.

Сатыбалды «Күміс нимфаны» алға­ны­на қарамастан «Шоқ пен Шерге» көңілі тол­мады. «Сценарийдегі көп нәрсе жоғал­ды» деп жүрді. «Тоқсан толғатып жазған сценарийіңді режиссерге беру, үкідей үкі­леген қызыңды біреуге бергенмен бір­дей» дейді. Ол режиссураға ауысуға бір­жола бет бұрды. «Құрманғазы» атты де­рек­ті фильм түсірді. Осы тыр­на­қалдысының өзінде Сатыбалдының суреткерлік қол­таң­басы көрінді. Қырғызстанда түсіріліп жат­қан «Қараш-қараш» кинотобырына ба­рып режиссер Болот Шамшиев кө­мек­ші­сі болды, тәжірибе жинады. «Қа­зақ­филь­мге» оралып Орталық Телеви­де­ние­нің тапсырысымен қырық минуттік «Таң­ғажайып» /«Очарование»/ атты киновелла түсірді. Сайын Мұратбековтың «Қылау» әңгімесі бойынша. Сайынға тән мөл­дір гуманизм, адамға деген таңғы шық­тай таза махаббат экрандық баламасын тапты. Кішкентай телефильмді әлем­нің 40 елінің телеканалы сатып алды. Бірнеше фестивальдың бәйгесін алды. Сөй­тіп, өмірге режиссер Сатыбалды кел­ді. Бі­рақ кинорежиссура қиын мамандық еді. Сатыбалдыға мықты мектеп керек болды. Мәскеуге тағы тартып отырды. Екі жылдық режиссерлік Жоғарғы курсқа, Георгий Данелия шеберханасына түсті. «Мимино», «Афоня» тәрізді атышулы фи­льмдерімен күллі КСРО-ға даңқты Да­нелия совет киносында қайталанбас өз мек­тебі бар, өз қолтаңбасы бар авторлық кино мэтрі болатын. Осынау үлкен ұстаз­дың киномектебі сөз жоқ, Сатыбалдының режиссерлік дүниетанымының, стилінің қалыптасуына зор ықпал етті. Сатыбалды ол кезде Данелия дегенде ішкен асын жерге қоятын. Және оның ұстазына деген құрметі әлі күнге ерекше. Бір күні Са­ты­бал­ды досыма «Ойсылқара» атты тілдей тұң­ғышымды ұсындым. Сатыбалды ос­қы­рынып «осындай да тақырып бола ма?» деп кітапты түкке алғысыз ете  салды. Бә­се, дедім, Мәскеу көрген, Кобо Абе, Фолк­нер биігінде жүрген адамға қалай ұнасын біздің балдыр-батпағымыз. Қой, оқымай болмас. Сатыбалды оқыған Мәс­кеуге біз­дің де кеткіміз келді. Ойымды Сатыбал­ды­ға естіртіп едім, ол қос қолын көтере құп­тады. «Ойланбастан, тарт!» деді. 1973 жыл. Үйленгеніме бір жыл бол­ған. Тұң­ғы­­шымыз өмірге келген. Бірақ баста баспана жоқ. Соған қарамастан әйел, бала-ша­ғаны бір Құдайға тапсырып Мәскеу қай­дасың деп біз де тартып отыр­дық. Екі жыл­дық режиссерлер мен сценаристер дайындайтын Курсқа түстік. Сөйтіп, Са­тыбалды ықпалымен кино әлеміне біз де алғашқы қадам жасадық. Сол сапарымыз мінеки, әлі күнге жал­ға­сып келеді. Желіп отырып жетпіске ке­ліп­піз. Сатыбалды он­шақты фильм тү­сіріпті. Мен оншақты фильмге сценарий жазыппын. Жас ке­зін­де Сатыбалды «Бұл кино деген бір шатақ нәрсе, бас сұқтың екен, қайта айналып шыға алмайсың, басың айналып, әдебиет – бәйбішең  бол­ғанда, кино – тоқалыңдай» деп кү­летін. Сол айтқаны келді. Қарап отыр­сақ, күллі ғұмырымыз сабылып осы екі өнер арасында өтіпті.

1979 жылы жазушы Сатыбалды ғұ­мыр­намалық «Ассалаумағалейкум, Атлантида!» атты хикаят жазды. Бұл, сөз жоқ, Созақтан шыққан Сатыбалдының ба­лалық шағы еді. Өйткені, біздің кейіп­ке­ріміз Сатыбалды болса, хикаят кейіп­кері – Тілепалды. Екеуі де – Созақтан. Екеуі де – Ащысайдан. Екеуі де – ак­кор­дио­нист. Ендеше, Тілепалдымыз Сатыбалды болмағанда кім?! Осы хикаяттағы Тілепалды тіпті сүйкімді бала. Ауыл жас­та­рының би алаңында аңыратып аккордион тартады да отырады. Сондай бір күні би алаңына бұл ауылға бейтаныс бір қыз келеді. Жігіттердің көзі сол қызда. Тіптен бала Тілепалдының да көзі сол қызда. Өйт­кені, қыз ерекше киінген. Ерекше сүй­­кімді. Қызға ә дегеннен ауылдың әпер­­бақан атаманы Ыдырыс жабыса кетеді. Бірақ қыз-қырсық оның ауызын пәнкитіп матроспен билеп кетеді. Аккордионист Тілепалды екеуіне де жақ емес. Әдемі қызды ешкіммен бөліскісі жоқ, іштей өзі иемденіп отыр. Қызды ол да аң­диды. Түн болса қыз тұрған үй сыр­тын­дағы алма ағаш бұтағына шығып жа­палақша жарбиып қарап отырады, бой­жет­кен қыз ұйқыға кеткенше. Әліне қарамай ол да ғашық. Хикаят ауыл балдарына тән осындай табиғи эпизодтарға тұнып тұр. Осынау өмірбаяндық хикаятты режиссер Сатыбалды көп ұзамай «Көзімнің қарасы» / «Жизнеописание юно­го аккордиониста»/ атты фильмге ар­қау етті. Фильм 1994 жылы Ресейдің «Ки­ношок» ХКФ-ның, Францияның «Премьер-Планс» ХКФ-ның және 1996 жы­лы  Француз киноакадемиясының аса бе­делді  Жорж Садуль сыйлығын иеленді.Нарымбетов есімі Париждегі осы Ки­но-а­кадемияның даңқ баспалдағына бадырайтып жазылды. Осылайша бір филь­мі­мен Парижді бағындырған қазақ ре­­­жис­сері Нарымбетов бірауыздан француз киноэлитасының «Жан Вига» клубына қабылданды. Француз сыншылары Са­тыбалдының «Көзімнің қарасын» Фел­линидің «Амаркордына» теңеп жатты.Дұрыс теңеу. «Амаркорд» әйгілі режиссер­дің өз балалық шағына деген сағыныш сая­хаты. Шебердің қолымен шедеврге ай­налған туынды. Сатыбалдының «Көзімнің қарасы да» балалық шақ туралы сол шедевр деңгейіндегі жүрек шымырлатар кино-сағыныш. Сондықтан да «Көзімнің қарасы» әлем киносының үздік фильмдері қатарында Европа мен Америка киномектептері, клубтарында әлі күнге көрсетіліп отырады. Фильм қазақ кино­сының «Алтын қорына» қосылды. Және осы фильм қазақ киносындағы артхауз яғни авторлық кино дегеннің қар­лы­ға­шындай болды. «Көзімнің қа­расы» үшін Сатыбалды Нарымбетовке ҚР Мемле­кет­тік сыйлығы берілді. Осы фильм­нен кейін қазақ киносында артхауз­шылар жаңбыр­дан кейінгі саңырауқұлақтай дүрк кө­те­рілді.

Жазушы Нарымбетов кинода жүрсе де қо­лынан қаламы түспеген жазушы. Қала­мы қатайған тұста «Фантом-дерт» атты кексе хикаят жазды. Қаны сорғалаған Со­зақ көтерілісі тақырыбын қозғады. Автор елге бір келгенде отызыншы жылдары НКВД қызметкері болған Ақатай атты на­­ғашы атасының қағаздарына көзі тү­се­ді. Қолына алады. Оны оқи келе тіп­тен «қы­зыққа» батады. Шала сауатты нағашы ата­сы көрген-білгенін әл-қада­рын­ша қа­ғазға түсірген екен. Назар салайық:

Ақатайға берілген мінездемеден үзін­ді:

«Жиырма сегіз, жиырма тоғызыншы жыл­дары Созақта болған бүліншілікті басу­да жан аямай шайқасты. Атақты бандит Салықбай мерген Торланнан үш ай бойы асу бермей тұрғанда қару-жарақсыз барып, үгіттеп, айламен қолға түсірген жан­кешті қызметкер. Сол үшін «Боевой Красная Знамя» орденімен наградталған. Именной мылтық, қылыш, маузер сый­лықтарына ие болған».

«Елде, әрине, аштық бар. Оның себебі осы елдің дер кезінде бір жеңнен қол, бір жа­ғадан бас шығарып колхозға кірмеуінен. Да! Ел әлі сауатсыз! Әрине, жаңа өмір құрбандықсыз келмейді».

«Шайықұлы Сіргелі және Үсейіннің үл­кен ұлы Махмұт екеуі де партияда бар жә­не «Безбожниктер қоғамының» бел­сен­ді мүшелері бола тұра балаларын жасырын сүндетке отырғызып жатқан жері­нен үстінен түстік. Менің жыным келгені, қандай атсталый адамдар!».

«Бүгін марттың жиырма үші. Мейрамшылдарын. «Безбожниктер қоғамының дыр­дай-дырдай мүшелері өздері. Наурыз көже ішіп отыр. Пазор! Пазор!».

«Соңғы кездері бізді орталыққа шұғыл жи­налысқа шақыру жиілеп кетті. Жолдас Голощекиннің баяндамаларын, сөйлеген сөздерін қайта-қайта шұқшия зерттеп оқып іске асыру керек деп жатыр. Жедел түр­де. Қазақстанды колхоздастыру ке­шеуіл қалып жатыр, енді малый Октябрь жасау керек! Бізде ұйқы жоқ. Бастық­тары­мызда маза жоқ».

Автор чекист атасының архивінен та­былған тағы бір хатқа кезігеді. Бұл бір топ кедейдің атынан Казкрайкомның бірінші хатшысы Ф.И.Голощекин атына жазылған хат екен. Адресатына жетпей қалған хат.

«Жолдас Голощекин, біз осы Алғабас кол­хозында туып-өскен жергілікті адам­­­дармыз. Мал бер деді. Мал бердік ел­ден жинап. Бес қойы барды бай дедік.Жыл­қы­сы барды құлақ дедік. Сол малдар­дың бәрін пойызға салып жібердік. Бірақ со­лардың қайда кеткенін білмейміз. Ұзын­құлақтан естуімізше, тіптен көзбен көр­­гендер бар, сол елден жиналған мал­дар­дың бәрін апарып Келіншектауда арам өлтіріп өртепті дейді. Ел аш кезде бұндай саясат бола ма, жолдас Голощекин? Бұндай сорақылық тек біздің ауылда ғана болса бір сәрі ғой, мына көрші ауылдарда да болып жатыр! Жолдас Голощекин! Ел азып-тозып бітті. Көмек сұрап арызданып Түркістанға, Шымкентке бар­дық. Бірақ қолұшын берер адам кездестіре алмадық. Ел тозып бітті. Түгел аш. Қалаға ба­рып жұ­мысқа тұрайық десек, оған да жі­бер­мей­ді, алдымыздан мылтық атып.Енді қай­теміз, жолдас Голощекин?! Сіз­ден жәр­дем күтеміз!». Хатқа бір топ ауыл қазақтары қол қойған.

Автордың чекист нағашы атасы Нау­рыз­баев Ақатайдың Қазақстан Орталық Комитетінің Бірінші Секретары Ж.Шаях­метов жолдасқа жазған хатына көз жү­гіртіңіз:

«Тап жаулары, халық жауларымен шай­­қаста жан аяған жоқпын. Отызыншы жыл­­дары Созақ өңірінде болған бүлін­ші­лікте күн-түн демей шапқыладық, ба­ла-шаға барын, семья барын ұмытып. Совет өкіметі үшін бел шешпей айқастық. Партия қайда бар десе, сонда бардық».

«Фантом- дерт» десе дегендей. Шағын ғана хикаят зіл батпан шындықтың шетін шығарып тұр. Бейне айсбергтің шекесін­дей Қазақстан тарихының қанмен жа­зыл­ған тарихынан хабар беріп тұр. Со­зақ кө­терілісі. Ашаршылық алқымнан алған­да… ажал аузындағы қойдай қоңыр ха­лықтың тұяқ серпісі. Большевиктік ба­уыз­­­дауға қарсы бұлқынысы. Бірақ қару­лы «безбожниктер» қанға бөктірген бұл­қыныс. Ең сорақысы, бейкүнә халықты қанға бөктірген жау сырттан келмепті. Өз ішімізден, қазақтың өз арасынан шығып­ты. Большевиктер Ақатай тәрізді шолақ белсенділердің бір қолына – мандат, бір қо­лына қару ұстатыпты. «Ат!» деп ағайын­ға айдап салыпты. Алматы төрінде Сәкен­нің мұртын жұлған да сондай бір арамыздан шыққан сатқын дейді ғой! Сойқанды сондайлардың қолымен жасаған ста­лин­дік саясат неткен сайқал!

Отызыншы жылдар тарихына көз сал­дыңыз екен осылайша жан-жүйкеңіз сыз­дай бастайды. Қуара бастайсыз. Отызын­шы жылдар ойраны. Шыннан да, ұлттың ұмытылмас фантом-дерті. Хикаят осындай ойларға жетелейді. Хикаят қаламгер­дің қазақ тарихының күрделі тақырыбы – айтылмаған «ақтаңдақтарға» бет бұрға­нын көрсетті. Жазушы дүние­танымында азаматтық әуен алға шыға бастайды. Осы­нау суреткер болмысындағы сапалы азаматтық бетбұрыс оны тура Семей по­ли­гоны тақырыбына алып келеді. 2001 жы­лы кинорежиссер Нарымбетов ядро­лық полигонға айналған ел мен жер қасі­ретін қозғаған «Қыз жылаған» фильмін түсірді, жазушы Роза Мұқанова хикаяты бойынша. Фильм прокатқа «Молитва Лейлы» деген атпен шықты.  Фильмді көр­ген ұстазы Г.Данелия: «Нарымбетов сөз жоқ, талантты, жоғары дең­гей­дегі кәсіби ки­норежиссер. Фильм­де жаныңды шың­ғыр­татын адам қасіреті бар. Кәусар бұлақ­тай таза лирикалық нота бар. Фильмге мен ең жоғары баға берер едім» деп жазды «Кинофорум» жур­налында. «Қыз жыла­ған» қазақ жеріндегі ядролық сынақ қасі­реті туралы тұңғыш түсірілген көркем­су­ретті полотно болды. Ол қазақ киносының «Алтын қорына» қосылды.

Кинорежиссер Нарымбетов осы ке­зең­нен бастап біржола қазақ тарихындағы күрмеуі қиын күрделі «ақтаңдақтар» та­қырыбына құлаш ұрды. Советтік кезеңдегі ең қайшылықты да саяси даулы тұлға Мұстафа Шоқай тұлғасы болатын. Өйт­кені, Мұстафа Шоқай советтік ком­мунис­тік режимнің қас жауы болды. Өле-өл­ген­ше осы режимге қарсы күресті. Сондықтан да КСРО құламай Шоқай туралы әңгіме қозғау мүмкін емес-ті. Қозғала қалса, Шо­­қай­ды тек «№1 жау» ретінде ғана қара­лауға рұқсат етілетін. КСРО құлап, Қазақ­стан өз тәуелсіздігін жарияласымен Мұс­тафа Шо­қай тұлғасы күн тәртібіне қайта шық­ты. Шоқай туралы 70 жылға созылған бір­жақты кеңестік қаралау доғарылып, алыптың  Отанында Алаш­тың азаттығы үшін алыста жүріп алысқан арыстан тұлға туралы ақиқат айтыла бас­тады. Шоқай туралы шындықты үлкен экран арқылы айту қажеттілігі туды. Жазу­шы-драма­тург­тер Әкім Тарази, Ермек Тұрсынов сце­нарийге отырды. Фильмді түсіру режиссер Нарымбетовке жүктелді. 2008 жылы «Мұстафа Шоқай» көрерменге жол тартты. Халқымыз үшін Мұстафа Шоқай тұлғасының үлкен эк­ран­ға шығуы Алаш үшін алыста жүріп алысып арманда кеткен алыптың араға 90 жыл салып елге қайта оралуындай еді. Мұстафа тіріліп кел­гендей болды. Алып­тың аруағы хал­қымен қайта қауышты. Кино өнерінің құдіреті осы. Тарихты көз алдымызда іңір­де пері көшкендей сыңсы­тып тіріл­туін­де. Аруақтарға «жан бітіріп» көз алдымызда сөйлетуінде. Экран өнерінің осы бір ерек қасиетін әлемнің алдыңғы қатарлы елдері ерте байқапты. Ешқандай тарих оқулығы жетпейтін құрлықтар мен ендіктерге, ұлттар мен ұлыстарға экран­ның жұрттан бұрын жететін ерекшелігін байқапты. Сон­дықтан қал­талы елдер өз тарихын /яғни өз иделогиясын/ экран арқылы наси­хат­тауға қо­мақты қаржы салыпты. Нәти­жесінде бү­гін біз / яғни бүкіл халқымыз/ шетелдік сериалдарды таңдай қағып тамашалап отырмыз. Өзгенің өмір салтын, тарихын та­машалап отырмыз. Ешкімнің тарихынан кем соқпайтын даңқты Ұлы Дала та­рихын экрандап үлгере алмай жатырмыз. Құдайға шүкір, бүгінгі қазақ қо­ғамында осы олқылықтардың орнын толтыруға деген үлкен ұмтылыс бар. Та­рихи-патриоттық  фильмдерге деген үл­кен ұлттық сұраныс бар. Бұл біздің, біздің ғана емес, ата-бабамыз Алаштың «Мәңгі ел» болуға деген мәңгілік арманынан туса керек. Бұл ұлттық түлеуге деген ұмтылыс. Бұл үдеріс бүгінде басталып кетті. Қазақ хандығы туралы телесериал түсіруге Елбасы берген пәрменнен басталды. Тарихи-патриоттық санасы жетіліп үлгерген зиялы қауым бұл бастаманы іліп әкетті. Сол қауымның кинорежиссурадағы жетекші өкілі Сатыбалды Нарымбетов болса, осы­нау тарихи-патриоттық тақырып теңізіне құлаш ұрып ол да жүзіп кетті. «Жығылсаң нардан жығыл» деп тура Кенесары тақы­ры­бын көтерді. Немесе сталинизм тұсын­да сол тақырыпты қозғаймын деп 25 жылға сотталған тарихшы Ермұхан Бекмаханов тақырыбын көтерді. Тарлан тарихшы Бекмаханов сталинизмнің қы­лы­шынан қан тамып тұрған кезде Кене­сары тарихын жазған болатын. Азуын айға білеген болатын. Кеңес заманының Кене­сарысы болған еді. Осы екі алыптың екеуі де империялық қиянат құрбаны. Ұзақ толғатып Сатыбалды сценарийді өзі жазды. Азаттық үшін күрес – желбіретіп ту бай­лап, желкілдетіп ат сайлаған Кене­сары­дан қалған аманат. Сол аманатқа тарихшы Бекмаханов адал болды. Сол адалдығы үшін де сайқал саясаттың құр­баны болды. Сол аяулы тұлғалар аруа­ғына Сатыбалды да адал қызмет етті. Өткен жылы өмірге «Аманат» атты фильм-трагедия келді. Төл тарихына шөліркеп отырған жұрт «Аманатты» құшақ жая қарсы алды. Өйткені, «Аманат» бұрын экранда ашылмаған репрессия жыл­дарының шиқанды шындығын қанын сорғалатып көз алдымызға жайып салған еді. Әсіресе, Хан Кене аруағын қорғаған Ермұхан тәрізді арысты Ғылым акаде­миясындағы сол талқылауда шибө­рі­лердің шуылдап талауы адамның төбе шашын тік тұрғызатын көрініс еді. Көз алдымызда коммунистік сайқал саясатқа құл болған «Қазақ қасіреті» атты спектакль жүріп жатады. Сатыбалдының сұң­­ғыла суреткерлігі арқасында сол дә­уір­­дің сорақы шындығы көз алдымызда көлбеңдеп тіріліп сала берді. Көрермен сол саяси сорақылық шындығына сүңгіп шығады. КГБ жендеттері қинап жатқанда Ермұхан /актер Берік Айтжанов/ естен танады. Сол кезде Хан Кене аруағы келеді. Алаштың құлаған туын тіктеймін деп аласұрған қазақтың соңғы ханы! Ат белі­нен түспеген арыстан тұлға! /оны да Берік Айтжанов орындайды/ Хан Кене жорық­тары фильмде тамаша көрініс тапқан. Ұлы Даланың қарғыбауға көнбеген еркін көкжалы дерсің.  Айға шауып мерт болған арыстаны дерсің.

Тарлан режиссер осылайша ұлт тари­хының сыздауықты тақырыбын алды­мызға тартады. Ұлы Даланы дүбірлетіп өткен алып тұлға тарихын тірілтеді. Экран алдында отырған көрермен осынау екі сағаттық дәріс барысында өзінің де алыптанып, іріленіп бара жатқанын байқайды. Осындай үлкен идеялар үшін күрескен кешегі ірі қазақтар ұрпағының бүгінде ұсақтауға хақы жоқ екенін ұға бастайды. Фильм өнегесі осы. Тарихи-пат­риоттық  тәрбие. Фильмде Хан Кене­нің каһармандық тарихы, кешегі ста­лин­дік сайтани саясатпен қоса өріледі. Бір адам тағдыры ұлт тағдырына ұласады. «Аманат» – Сатыбалды талантының то­лыс­қан шағында бұрқ ете түскен отшашудай. Қа­лам мен камераны қатар ұстаған суреткер ұлт алдындағы аманатын абыройлы ат­қарған. Осы фильм бір ой қоз­ғайды. Сананы соншалықты сілкіген осынау күш-қуатты режиссер қайдан алып жатыр деген. Сондықтан да фильм біткеннен кейін режиссерді көргісі келіп мойын созғандар аз болмады. Көрермен экранда арыстандай арпалысқан алыптарды сомдаған режиссердің өзі де оңай болмас деп күтсе керек. Сөйтсе, көрермен көзі түскен режиссер – бір қатпа қара арық «ағашка». Кепкасы өзінен үлкен. Темекі тарта-тарта бойында бір шайнам ет қал­маған. Қалса ысталып қақталып қал­ған. Еңсе көтермейді. Еңкеңдеп жүреді. Бой жасырған шын жүйріктерше. Осы – Сатыбалды. Экран арқылы дүниені дүбірлеткен Созақтан шыққан Сатыбалды. Ал көрер­мен болса мойынын созып әлі қарап тұр. «Ойбай-ау, сонда манадан бері мына экранды дүбірлеткен жастық жігер, жолбарыс жалын, арыстан айбат, мына «ағаш­каның» қай жерінен шықты екен?» деп қарап тұр. Көрермен солай ойлайды. Бі­рақ біз олай ойламаймыз. Өйткені, біз­ жастық  жалыны сөнбегендер санатындамыз. Бірақ жылжып өткен жылдар ізі ойда да, бойда да сайрап тұр. Ел ағасы жасқа келген Сатыбалды өмір жолында мына дүрбелең дүниеден бөлек, өз қия­лындағы бір оқшау сәулелі өнер әлемінде келеді. Анық басып асықпай, аптықпай келеді. Бағытынан жаңылған емес. Алыс-жұлыс арпалыстардан аулақ келеді. Өз ойымен өзі. Оңаша. Өзге дү­ниеде не болып жатыр? Онда шаруасы жоқ. Темекісін сорып қойып оқшау ой қанатында келеді.Пендешілік дегендерден арылған, тазар­ған. Аруақтай жеп-жеңіл, тақуа болмыс кейіп­те. Адам баласына қиянаты жоқ.Тіп­тен, адам атына ауыр сөз айтуға жоқ. Осын­дай тақуа тазалыққа күндіз-түні Хақ­қа құлшылық еткен сұпылар ғана же­теді деуші еді. Ал мына қасымызда жер басып жүрген Саты­балды қалай жеткен бұл халге?! Белгісіз. Намаз оқып та жат­қан жоқ. Жүз грамға да кетары емес. Сонда бұл осынау сирек рухани, ұждани пәктік сыры неде?! Жұмбақ. Сатыбалды жұмбағы. Оны шешпек болсаңыз бұл сұ­рақ сізді жетелеп тектілік тамырына, яғ­ни оның туған топы­рағына алып келеді. Туған жері – мына жағы – Яссауи, ана жағы – Арыстан баб, ана жерде Баба түкті шаш­ты Әзиз, мына жерде Қарабура әулие жат­қан, Ысқақ баб, Үкаш ата жатқан, қа­зақтың ұлы хандары мен билерінің жамбасы тиген киелі топырақ. Әрбір тарихи кино­жобаға бармастан бұрын Сатыбалды сол аруақтар басына барып, мал шалып, Құран оқытып, жолын ашуды Жарату­шы­дан сұрап жүретін. Мүмкін, сол тілек­терін Жаратқан Иесі қабыл еткен болар… Танымал таланттың, осылайша, ғұмыр сапарында өнерімен қатар, өмір үлгісімен де төңірегіне өнеге нұрын таратып жүргені қандай ғанибет!