ДІН, ДІЛ, ТІЛ ЖӘНЕ «ҚАЗАҚ ХРЕСТОМАТИЯСЫ»
Ыбырай Алтынсарин «Қазақ хрестоматиясын» құрастырғанда мұсылманның қасиетті кітабы Құранға, Мұхаммед пайғамбардың (ғалейһи-ас-салам) хадистеріне, Шығыс, Батыс ұлы ойшылдарының адамгершілік жайындағы ой-тұжырымдарына, қазақтың ғибрат қазынасы – бай ауыз әдебиеті мен әдет-ғұрып, салт-дәстүріне жүгініп, әсіресе, исламдық құндылықтарды басшылыққа алған тәрізді.
Осы ойымызды «Мұсылманшылық тұтқасы» еңбегінің кіріспесіндегі «Бұл кітап ішіндегі бұйрықтар қайсысы аят-хадистен, қайсысы шаһар Петербургке имам жамиғ мулла Ата-алла бен Баязид есімді молланың әр кітаптардан жинап шығарған «Ислам» деген кітабынан һәм мұнан ғайри зор ихтибарлы кітаптардан қаралып, неше-неше рет сана саналып, теңдестіріліп жазылды. Оқығандар хайр дұғаларынан қалдырмағай еді», деген жолдар бекіте түскендей болды.
Автор кітапты оқығандар қайыр дұғаларынан қалдырмауын өтінеді. Бұл құдайдан иман тілеп, Ислам дініне кәміл сенген кісінің сөзі. Сол кезде небәрі 43 жастағы жігіт ағасының бұл сөзі жүрек толқытып, әр түрлі ойға бастайды…
Ыбырай «Мұсылмандық тұтқасын» халқына пайда келтірмек ниетпен, өздерінің дінін өздеріне түсінікті тілмен жеткізу үшін жазғанын айта келіп, мұсылман болу үшін не істеу керектігін, мұсылманның мұсылманшылығы киімін киіп жүру ғана еместігін ескертеді. «Әуелі иманды болып, ол иман деген не екеніне түсініп, түсінген соң сол иман ішіндегі сөздерді шексіз шын көңілмен дұрыс деп білген кісіні мұсылман деп атайды», – деп, сондықтан да Құдай Тағаланың пенделеріне парыз еткені иман, иманнан соң дін ғылымы екенін айтып, дін ғылымы дегенді де түсіндіріп өтеді.
Түп тамырынан ажыраған ағаш көктемейді, тамыры жұлынған шөп қайта шықпайды. Адам да сол сияқты. Ата-бабалар қалдырып кеткен мәдени, рухани мұраларынан ажыраған елдің ертеңі сәулетті, дәулетті болуы екіталай. Осыны түсінген ұлы ұстаз «Қазақ хрестоматиясын» құрастырғанда балаларға руханиятымыздың негіздерінен әңгіме қозғап, тәлім-тәрбиелік мәні зор, үлгі-өнегеге, ғибратқа толы ұлттық құндылықтарымызды санасына сіңіруді ойлағаны анық.
Түркілік дүниетаным – жер, аспан, тау, дала, тас, жұлдыз, ай, күн, аң-құс, мал, орман-тоғай барлық жанды-жансыз біртұтас дүние, біртұтас әлем. Бірінсіз бірінің күні жоқ. Бәрін жаратушы бір Алла. Ыбырай да «Қазақ хрестоматиясында»:
«Жаратты неше алуан жұрт бір Құдайым,
Тең етті бәрімізге күн мен айын.
Адамның адам біткен баласымыз,
Қайсың бөлек тудың деп айырайын?!
Бәріміз бір адамның баласымыз,
Жігіттер, бір-біріңе қарасыңыз!
Өмір деген бес күндік, кетер өтіп,
Атаң барған орынға барарсыңыз!», – дейді.
Осы өлең жолдары да автордың мақсат-міндетін айқындай түседі. Ақынның бұл ойлары кітаптағы «Жаз», «Өзен» өлеңдерінде де қайталанады.
Хадисте «Кімде-кім халықтың қамын жесе Алланың шапағатына ие болады. Алла Тағаланың жер бетіндегі жаратқандарына қайырымдылық жасаңдар, сонда Алла көкте тұрып сендерге мейірім жібереді…», – делінсе, бүкіл түркі халықтарының рухани атасы Қожа Ахмет Иассауи:
«Халқыңа қызмет ет,
Ізгілерге ізет ет,
Жаны жақсы жайсаңдарға құрмет ет».
«Ғаріп, пақыр, жетімдердің басын сипап,
Діні қатты халайықтан қаштым, міне», –
деген ғибрат айтады.
Қара өлең:
«Сояды халық қаласа хан түйесін,
Ойлай жүр қайда жүрсең ұлттың қамын».
Ыбырайдың оқулық жазуына бірінші себеп, әрине, жаңа үлгідегі мектептің ашылуынан, қажеттіліктен туындағаны анық. Оқулық жазу оңай шаруа емес. Сүйенетіндей, үлгі алатындай қазақ тілінде, тіпті бүкіл Азия халықтарында бұрын-соңды ондай кітап шықпаған. Сондықтан «Менің үнемі ұмтылған тілегім – қалай да пайдалы адам болып шығу еді. Ал қазір осыған қолым жетіп отырғанын ойласам, көңілім толық жұбаныш табады», – деп өзі айтқандай, халыққа пайдалы адам болып, қызмет етіп, өзінің ағартушылық және педагогикалық идеяларын жүзеге асыру жолында орыстың классикалық әдебиеті мен ұлы педагогтарына арқа сүйеуіне тура келді. Сонда да тілі, діні, ділі, өскен ортасы, алған тәлім-тәрбиесі басқа Ыбырайдың Алланың ақ жолына қарай ойыса беруі заңды құбылыс.
Имандылық, көңіл тазалығы, тән, жан тазалығы Құранда да, Хадистерде де, қазақтың мақал-мәтелдерінде де жиі сөз болады. Ислам діні «Тазалық – иманның жартысы» деп, ерекше қөңіл бөліп, жан тазалығы мен тән тазалығын үнемі уағыздап отырған.
Ыбырай «Әдеп» деп аталатын әңгімесінде:
« – Тақсыр, осынша жұрттың үстінен қараған әкімсіз, осы бір мұжыққа неге соншама бас ұрасыз? – деп айтты дейді.
Сонда әкім:
– Ешбір ілім-білім үйренбеген мұжық сонша иіліп әдептілігін көрсеткенде мен онан әдепсіз болып қалайын ба? – деді дейді» деп, әкімнің кішіпейілділігін, сыпайылығын балаларға үлгі-өнеге етіп ұсынады. Бұл Әл-и имран сүресіндегі «(Ей, Мұхаммед!) өзіңе Аллаһ берген мейірімге орай сен де адамдарға сыпайы, жұмсақ қарым-қатынас көрсеттің. Егер сен дөрекі, жүрегің қатыгез болғанда, олар сенің маңыңнан безіп кеткен болар еді» деген ғибратты сөзді еске түсіреді.
Ыбырайдың «Қазақ хрестоматиясындағы» «Әділдік», «Петр патшаның тергелгені» әңгімелері мен ел аузынан жинаған «Әділдік көрмегені үшін бір төреге айтылған сөз», «Бір ақынның әділ төреге айтқан сөзі» өлеңдерінде де, аттары айтып тұрғандай, әділдік пен әділетсіздік айтылып, әділеттілік қашан да жеңіске жететіні паш етіледі.
«Жамандыққа жақсылық» әңгімесі Ыбырайдың өзі жинап осы «Қазақ хрестоматиясы» кітабына енгізген «Жақсылыққа жақсылық әр кісінің ісі еді, жамандыққа жақсылық ер кісінің ісі еді» деген мақал негізінде жазылған тәрізді.
Исра сүресінде: «Жер бетінде көкірек керіп жүрме» делінсе, Қисас сүресінде: «Сізге тозақтықтарды айтайын ба? Олар – дөрекі, сараң және өркөкіректер», – делінеді.
Ыбырай «Тәкаппаршылық» әңгімесінде басын жоғары көтерген тәкаппарлардың талайының жолы болмағанын мысалмен дәлелді жеткізіп, өркөкіректіктен сақтандырады.
Ұлы ұстаз «Өсиет өлеңдерінде» де:
«Бұзбаңыз әділдікті бұл, мал үшін,
Жиясыз оныдағы бір жан үшін.
Әзәзіл періштенің бастығы екен,
Не болды тәкаппарлық қылғаны үшін?» –
деп, әділдік жасаған жанның дозақ отына жанбағанын, тәкаппарлық жасаған пенденің азап шеккенін аңыз етеді.
Кітаптың «Әр түрлі өлең-жырлар» атты үшінші бөлімінде балаларды қазақтың ертеден келе жатқан халық өмірі мен тұрмысын бейнелейтін, басқа халықтарда кездесе бермейтін әдебиеттің ерекше бір кең саласы айтыс өнерімен де таныстыруды көздеп «Жанақ пен баланың айтысын» беруі де Ыбырайдың тынымсыз ізденісін, талғампаздығын, көрегендігі мен кең ойлап, кең пішетіндігін аңғартады.
«Дәуіттің адасуы», «Сүлеймен және әйел патша Балегис», «Сүлейменнің парасаты», «Сүлеймен өз әкесінің тахыдында», «Әйуп» («Айұп») деген, т.б. Құран хикаялары кезінде ел ішінде кең тараған. «Құран Кәрімнің» ішіндегі тарихи естелік тәрізді оқиғалы көркем әңгімелер.
«Қазақ хрестоматиясында» «Құдай», «Құдай үшін», «Құдай рахым етер», «Құдайдан тілеп», «Құдайға», «Құдайдық», «Құдай тағала», «Жаббар Құдай», «Құдайға шүкір», «Құдай сүйсе» 46 рет, «Алла», «Аллалап», «Алла разы болсын» 8 рет, «Әділ төре», «Әдепсіздік», «Әдеп», «Әдепшілігін» 6 рет қайталанады екен. Тіпті өзге ел әдебиетінен алынған әңгімелердің өзінде «Құдай-тағала», «Алла жар болсын» деген сөздер бар. Мысалы, орыс әдебиетінен алынған «Мұжық пен жасауыл» әңгімесінде «Алла разы болсын айтып» деген сөздер кездеседі. Бұл да Ыбырайдың әлемді жаратушы бір Құдай, «Құдай жалғыз» деген ислам дінінің қағидасын ұстануынан туындаған жайт деп ойлаймыз.
Ата-аналарымызды бабаларымыз тәрбиелесе, олар сол алған тәлім-тәрбиесі мен өмірден түйген өз тәжірибелерін, көрген-білгенін, ұстанған қағидаларын уақытпен үндестіре түзетіп «Ұлы сөзден – ұлағат» деп, біздің құлағымызға құйды. Бұл сонау ықылым замандардан бері жалғасып, өмірлік тәжірибе жылдар өткен сайын екшеліп, еленіп, сұрыпталып, даналық, шешендік сөздерге, мақал-мәтелдерге, батырлық, ғашықтық жырларға, толғауларға, салтымыз бен дәстүрімізге, халықтың рухани мәдениетіне – педагогикасына айналды. Ұлы ұстаздың ұлағатты сөздері мен ой-пікірлері де әлдеқашан осы қазақтың халық педагогикасына еніп, сіңісіп кеткен.
1879 жылдың 12 желтоқсанында «Оренбургский листок» газеті «Ы.Алтынсарин дарындылық қасиеттерімен көзге түсіп, бүкіл адамдық өмір майданында ақындық қабілеттілік, таза және қуатты ойлардың таусылмас асыл қазынасымен халықтың әдебиетіне негіз болуға мүмкіндігі бар қазақ тілінде бірінші кітап шығарды», – деп жазды. Біз де бұл пікірді қуаттаймыз. «Қазақ хрестоматиясы» адамзатқа тән қасиеттердің барлығын дерлік қамтыған, тілімізді де, дінімізді де, ділімізді де насихаттайтын ақыл-нақыл, өсиетке толы, имандылық жолына бастайтын парасатты кітап.
Серікбай ОСПАНҰЛЫ,
Қостанай мемлекеттік педагогикалық институты
жанындағы «Ы.Алтынсарин мұраларын
зерттеу орталығының» маманы.
Қостанай қаласы.