«ҚАЗАҚ ТІЛІ ҒЫЛЫМҒА КЕЛГЕНДЕ ДЕ ҚҰНАРЛЫ, ӘМБЕБАП»

12.02.2016

1901

Бүгінгі оқырманды жаңа басылыммен таңдандыру қиындау. Әсіресе, саржағал басылымды жиі парақтағысы келіп тұратын оқырман көбейген заманда байыпты сұхбаттар, ғылыми мақала мен қоршаған ортаны қорғау бағытындағы басылымның көпшілікті сүйсінтері анық. «Қазақ баспасөзіне жаңа леппен қосылған «National Geographic Қазақстан» ғалымдар мен зиялы қауым, жалпы оқырман үшін несімен тартымды болмақ? Қоршаған ортаны қорғау, табиғатқа жақындау, жалпы экологиялық тақырыптарды оқырманға ұсыну жоспары қандай?» деген сауалдар төңірегінде журналдың жауапты редакторы Мақсат ЯСЫЛБАЙҰЛЫН сөзге тартқан едік…

– Білуімізше, «National Geographic Қазақстан» Орталық Азия бойынша жалғыз Қазақстанда жарық көрмек. Шетелдіктердің таңдауы Қазақстанға түсуінің себебі неде? Бұл таңдау оқырман санына байланысты ма, әлде территориялық ауқымдылығымызға орай жасалған болар?

– Дұрыс айтасыз, «National Geographic» журналы Орталық Азия аймағында алғаш рет біздің елімізде жарық көріп отыр. Бірақ бұл жерде нақтылай кететін бір нәрсе – шетелдіктердің таңдауы бізге емес, керісінше, біздің таңдауымыз «National Geographic»-ке түсіп отырғанын айтуымыз керек. Ал енді біз неге дәл осы басылымға қызықтық дегенге келер болсақ, біріншіден, «National Geographic» – ғылым-білімге негізделген, танымдық әрі өте қызғылықты басылым. Ол жай ғана қатардағы журнал емес, бастауын ХІХ ғасырдан алатын бүкіл әлемге белгілі, беделді қауымдастық. Мақалалары шынайы әрі түбегейлі ғылыми зерттеулерге негізделген. Олардың тартымдылығы да сонда.

Екіншіден, саясаттан тыс басылым. Яғни журнал қандай да бір елдің белгілі бір саяси ұстанымы, билік пен оппозиция арасындағы текетіресі, болмаса басқа да бір қайшылықтардан бойын аулақ ұстауға тырысады. Негізгі мақсаты – күн сайын ушығып бара жатқан экологиялық проблемаларға адамзат назарын аударту. Жүрген, өмір сүрген ортаны қорғауға, сыйлауға үндеу. Бұл жағынан келгенде қазақтың «көкті жұлма», «ағын суды лайлама» деген өмірлік қағидасымен дәлме-дәл сәйкеседі. Оның бүкіләлемдік беделі де осы ұстанымның арқасында келген шығар деп ойлаймын. Сондықтан «National Geographic»-ті түрлі топтар өз мүддесіне қарай пайдаланғысы келеді. Бірақ ол мүмкін емес. Бір жарым ғасырға жуық уақытта әлемнің ең мықты білімдарлары тер төккен бренд өз қауіпсіздігінің барлық механизмдерін қалыптастырып қойған.

Үшіншіден, бір кезде кеме борттарында кеткен жер жүзінің интеллектуалдық қуаты араға ғасыр салып, ІТ форматында әлемге қайтып жатыр. Бәзбіреулер насихаттап жүргендей, мұхиттың арғы бетінен тек озбырлық, басқыншылық келмейді. Бүгінгі Америка білім мен жоғарғы технологиялардың елі екендігін мойындауымыз керек. Бір кезде Кеңес Одағы да сондай ақыл-ой қуатына ие еді. Бірақ сексенінші жылдардың соңынан кейін ол сол биігіне қайтып көтеріле алмады. Ендігі кезек Қытай мен Батысқа келді. Ендеше осынау білім мұхитына қарадомалақ ауыл баласы неге өз қабілетінше сүңгіп, өз ана тілінде тануға мүмкіндік ала алмауы керек?

Журналдың алғашқы саны 1888 жылы жарық көрген болатын. Бұған дейін әлемнің 37 тілде сөйлеген басылымның лицензиясын 38-ші болып біз алдық. Осылайша қазақ тілі 80-нен астам елге таралатын танымал басылымның 38-ші ресми тілі болды. Бұл қазақ тілінің халықаралық аренадағы үлкен беделін көрсетеді. Шынын айтқанда, «National Geographic»-ті Қазақстанға әкелу идеясы көп адамның басында жүрген де болуы мүмкін, бірақ оны ешкім нақты жүзеге асыра алмады. Журналдың құрылтайшысы – еліміздің медиа кеңістігінде танылып келе жатқан отандық компания «KAZMEDIA HOLDING» ЖШС. Осы компанияның директоры, белгілі кәсіпкер, «Қазақстан жас кәсіпкерлері қауымдастығының» теңтөрағасы, досым Еркін Жақыпов былтыр аталмыш журналды шығаруға маған ұсыныс білдірді. Мен бірден келістім. Себебі, бұл қызықты да, қажетті идея еді. Бұған дейін бірде-бір шетелдік басылым 100 пайыз қазақ тілінде шыққан жоқ. Сол тұрғыдан бұл жобаны «алғашқы қарлығаш» деуімізге болады. Осылайша редакция жасақтап, «National Geographic» журналының бас кеңсесі орналасқан Вашингтон қаласына аттанып кеттік. Қажетті келіссөздер жүргізіп, біздің мамандар журнал жасау тәжірибесі бойынша арнайы семинар-тренингтен өтті. Батыс журналистикасы мен біздікінің айырмашылығы «жер мен көктей» деп өтірік айтудың қажеті жоқ. Бірақ белгілі бір ерекшеліктері бар. Ұйымдастырушылық, жоспарлау, пиар мен маркетинг жағынан үйренетін тұстарымыз баршылық, әрине. Әрқайсысы бір-бір тарих секілденетін таңғажайып суреттері бір төбе. Вашингтонға барған сапарымызда фоторедакторлардың 10 000 суреттен алты-жетеуін ғана іріктеп алып отырғандарын көріп, шынымен де қайран қалдық. Журналда тек фотолардан ғана тұратын мақалалар бар. Біз оны өз оқырмандарымызға «Көзтартар» деген айдармен ұсынып отырмыз. Он екіде бір нұсқасы болмаған дүниені идеядан өнімге айналдыруға аямай күш жұмсалды. Реті келгенде айта кеткім келеді, белгілі әдеби аудармашы, ақын Дәурен Берікқажыұлы, аудармашы Бағлан Мизамхан, Оразалы Кәрімбай, Арай Ізбаев, Әлия Ескендірова, Қанат Тоқабай, Марал Ахметова, т.б. азаматтар бұл журналдың жарыққа шығуына зор еңбек сіңіріп келеді.

– «National Geographic» журналы осы уақытқа дейін өз басылымдарында қазақтың тұрмыс-тіршілігі туралы материалдар ұсынды ма? Моңғол қазақтарының өмірінен сыр шертетін бірнеше сериялы суреттердің барын білеміз. Ол суреттерге, журнал өкілі ретінде қандай баға берер едіңіз?

– Вашингтон сапарында біз «National Geographic»-тің бірнеше миллиондаған фото сақтаулы тұрған әлемдегі ең бай мұрағатын аралап көрдік. Ол жер астында, бірнеше темір есікпен құрсалған мұқият қорғалатын аймақ екен. Осы қорда Қазақстанға қатысты тың фотодеректер сақтаулы тұрғанын өз көзімізбен көрдік. Көпшілігі ХХ ғасырдың алғашқы ширегіне тән суреттер. Қазақтар туралы жарияланымдар қатарына 1937 жылы шыққан «Күн тұтылу» атты мақаланы атауға болады. Онда қазақ даласына келген америкалық журналистердің біз туралы байқаған, түйген ойлары жарияланған. Біз бұл мақаланы қазақ тіліне аударып, алдағы уақытта өз оқырмандарымызға ұсынсақ деп отырмыз. Сондай-ақ, Арал теңізі, Астана қаласы туралы зерттеу мақалалар бар.

Ал енді моңғол қазақтары туралы жарияланымға келсек, өз басым ол жерден бәлендей сөкеттік көріп тұрған жоқпын. Әрине, «итті қонақ сүйкімсіз», бірақ бұл салып ашулануға негіз емес. Жалпы, менің бір байқағаным, біз өзімізге ұнамаған нәрсенің бәрінен дұшпандық іздейді екенбіз. Жуырда әлеуметтік желілерде Тұрсынбек Қабатовты кінәлаған пост жарияланды. «Қазақты сынады, өйтті-бүйтті» деп шаужайына жатып кеп жабысып жатыр. Сынаса не бопты? Әрбірден соң рас қой сол айтылғандар. Меніңше, кемшілігімізді айтқан адамды жек көрмеуіміз керек. Қайта содан сабақ алған дұрыс.

– Журнал ағылшын тілінен тікелей қазақ тіліне аударылады дегенді естіп жатырмыз. Ағылшын және қазақ тілін жетік меңгерген мамандар табу қиын болмады ма? Бұлай дейтініміз, кейде аударма мәтінді оқығанда оның түпнұсқасынан соншалықты алшақ екенін байқаймыз. Журнал шығару ісінде аудармадан қиындық тумай ма?

– Бәлендей қиындық бар деп айта алмаймын. Біз мақалаларды орысшадан емес, тікелей ағылшын тілінен қазақшаға аударамыз. Тісқақты аудармашыларымыз жеткілікті. Сосын мәтінді ғалымдарға, салалық мамандарға беріп сараптама жасатамыз. Редакцияда жасақталған зерттеу тобының бірнеше қайтара тексеруінен өтеді. Бір қызығы, ағылшын тілінен қазақ тіліне аударылған мәтін көлемі әдетте 25-30 пайызға ұзағырақ болып шығады да, дизайн жұмыстарында қиындық туғызады. Жапондық әріптестеріміз, керісінше, мәтіннің қысқарып қалатынын айтады. Бұл қолданыстағы әліпбидің «ептілігі» мен «ебедейсіздігіне» байланысты болса керек. Осы жобаны бастар алдында кейбір кісілер бізге: «Қазақша журналды қазір кім оқиды, оның үстіне қазақ тілі ғылым тілі емес, аударуға да қиын, одан да орысша шығармайсыңдар ма? Болашақта жарнамадан да қысылмайсыңдар», – деген еді. Бұндай сөздер, әрине, ескекке жабысқан балдырдай есіл еңбегіңді еш қылып, жүйкеңе жүк салары рас. Ол сөздердің экспрессивтік қуаты күшті болғаны сондай, тіпті кейде «Шынымен де неменеге тыраштанып жатырмыз осы» деп күмәнданған да кездеріміз болды. Бірақ солай екен деп отыра береміз бе? Ақырында «қазақша шығарамыз!» деп ең әуелі өз күмәніміздің алдында табандадық. Мен сізге қолымды жүрегіме қоып тұрып айтайын, шын мәнінде қазақ тілі ғылымға келгенде де соншалықты құнарлы, соншалықты әмбебап екен. Бізге жанашыр адамдар – ғалымдар, блогерлер, фотографтар, қарапайым оқырмандар, ұстаздар мен оқушылар көп хабарласады. Бір күні Зоология институтынан Алтай Жатқанбаев есімді ғалым кісі телефон шалды. Ақ жарқын тілегін ақтара, шабыттана сөйлеп жатыр. Дауысынан жанашыр адамның шын қуанышы сезіледі. «Бүгінде құмай тұқымдас құстардың атауы дұрыс аталмай жүр. Орыстардың «бородавочник» дегенін біреу «сақалтай» деп аударып қойыпты. Қазақ оны атам заманнан «балтажұтар» деген. Осындай терминдерді қалпына келтіруіміз керек. Мен сіздерге ақы-пұлсыз-ақ көмегімді аямаймын», – деді Алтекең. Сөйтіп, уақытының қауырттығына қарамастан, алғашқы нөмірімізде шыққан «Қанқұмар құстар» атты мақалаға сараптама жасап берді. Бұндай мысалдар жетерлік. Бір нәрсе анық: ғылыми атаулар қазақ тілінде бұрыннан бар, тек олар сирек қолданыста болғандықтан бірте-бірте ұмытылып бара жатыр. Қуаты азайған сол сананы жаңғыртып жіберсе, ғылым моторы дүрілдей жөнелетін секілді көрінеді маған.

Аудару дегеннен шығады, «Euronews», «Reuters»,«France-Presse», «Эн Эйч Кей», «Синхуа» агенттіктерін тікелей тәржімалайтын, ағылшын, қытай, жапон тілдерін еркін меңгерген мамандар бізде жоқ па? Әрине бар. Тіптен, көп. Ақпаратты орта жолдағы бірнеше аударма арқылы қабылдағаннан гөрі, тікелей алған қай жағынан да тиімді емес пе? Уақыттан да, экономикалық жағынан да, ең бастысы, ақпараттық шынайылық тұрғысынан оқырман, көрермен, тыңдарман ұтады ғой. Әрі-беріден кейін қаншама журналистке жұмыс орны ашылар еді. Тек қорықпай бастау керек. Осыны істесем екен деген ерік-жігер керек. Мейлі кем-кетігі болар, мейлі көңіліңізден 100 пайыз шықпай тұрар, сонда да бастаңыз! Бар кінәні билікке артып қойып отыра беру – қате. Кез келген мемлекет өз халқының білімді, мәдениетті, көзі ашық, саяси сауатты болғанын қалайды. Біздің «National Geographic» журналын қазақша шығарғалы жатқанымызды естіп, билікте жүрген бірқатар беделді азаматтар ризашылықтарын білдіріп, кездесулерге шақырды. Жан-жақты қолдау білдірді. Тіпті, Елбасымыздың өзі арнайы құттықтау хатын жолдады. Сол хатта: «Әлемдік басылымның қазақ тілінде шығуы – ана тіліміздің халықаралық деңгейдегі тағы бір жеңісі!», – делінген. Жоғарыда айтқан сөзімнің дәлелі осы.

– Құдайға шүкір, Қазақстан – табиғаты сұлу өңір. Оның бары мен жоғын фотосуреттер арқылы көрсетуде қандай фототілшілермен жұмыс істеп жатырсыздар? Оларға қойылар талап қандай? Жан-жануарлар дүниесінде де Қазақстанның көрсетері мол. Дала кезген ақбөкен, арабтар қатты қызығатын сұңқар, қар барысы… Айта беруге болар, әрине. Бұлардың суреттерін де жинап, қаттап қойған боларсыздар?

– Бүгінде қолына камера ұстағанның бәрі фотограф секілді көрінеді. Бірақ қазақстандық фотожурналистикада қалыптасқан екі мектеп бар. Соның бірі – алматылық мектеп. Ол түсінікті де, елдің ұзақ жыл бойы астанасы болған қалада талантты суретшілердің бірнеше буыны қалыптасқан. Осы ерекшеліктерді ескере отырып, біз белгілі фотопублицист Асылхан Әбдірайымұлы басқаратын «Фотоөнер» қоғамдық бірлестігіне әріптестік меморандум жасасу жөнінде ұсыныс білдірдік. Нәтижесінде сандаған жылдық жеке мұрағаты бар тәжірибелі мамандар жобаларымызға атсалысатын болды. Алдағы уақытта «National Geographic Қазақстан» оқырмандары журнал беттерінен қазақ фотографтарының да жұмыстарын тамашалай алмақ. Алла қаласа, мамыр айында «National Geographic Қазақстан» журналының тұсаукесерін өткізсек деп жоспарлап отырмыз. Салтанатты шараға қазақстандық және америкалық бірқатар ресми тұлғалар, іскерлік қауым, БАҚ және елшілік өкілдері қатысады деп күтілуде. Сол шараға шетелдік фотографтар да шақырылып отыр. Бұл отандық фотошеберлеріміз үшін таптырмас диалог алаңы болады деп сенеміз. Осы орайда бүкіл әлемді жеті жыл бойы жаяу аралауды мақсат етіп келе жатқан журналист, фотограф Пол Салопектің елімізге келіп жеткенін айта кету керек. П.Салопек Маңғыстау жерінен бастап, жеті ай бойы Қазақстанның оңтүстік өңірімен жүріп өтпек. Бұл еліміздің туризм саласына керемет жарнама жасап бере алатын, оқырманы өте көп адам.

– Журналдың таралымы қандай? Көпшілік оқырман оны қалай жаздырып алуына болады?

– Журналды еліміздегі бірқатар газет дүңгіршектерінен, ірі супермаркеттер мен жанар май құю бекеттерінен сатып алуға болады. Сондай-ақ, «Қазпошта» мекемелерінен 74886 индексі бойынша жазылым жүруде.

– «National Geographic Қазақстан» журналының негізгі бағыты қандай? Авторларды тарту мәселесі кездесті ме? Бұлай сұрап отырған себебіміз, ғылыми-танымдық мақалаларды зерттеп жазу, оны фотосуреттермен байытуда қиыншылықтар бар ма?

– Журналдың негізгі мақсаты – Қазақстанның қайталанбас сұлу табиғатын, өсімдіктер, жан-жануарлар дүниесінің алуандығын насихаттау. Сондай-ақ, қазақстандық ғалымдардың ғылыми жаңалықтары мен елең еткізер еңбектеріне әлем назарын аударту. Осының бәрін қызықты фотосуреттер мен тартымды мақалалар түрінде оқырмандар назарына ұсынбақпыз. Алдағы уақыттарда еліміз бойынша зерттеу экспедицияларын ұйымдастыру да жоспарымызда бар. Журналдың белгілі бір бөлігін әлемдік контенттен аударып, қалғанын жергілікті материалдармен толтырып отырамыз. Қазір бірнеше тақырып бойынша зерттеу мақалаларымызды бастап кеттік. Назар аудартарлық ғылыми жаңалығы бар кез келген зерттеуші бізге автор бола алады.

– Жұмыстарыңызда сырт көз біле бермейтін басқа да қиындықтар бар ма?

– Негізінен, ғылым түрлі қайшылықтардан барып нақтылыққа жетеді ғой. Бүгінде ең бір дау тудырып отырған салалардың бірі – картография. Мысалы, әлемде аннексияланған, заңдастырылмаған даулы аймақтар бар. Оларды картада қалай белгілейміз? Мысалы, Қырым қай елдің территориясы? Осы секілді көптеген сұрақтарға байыптылықпен қарау керек. Бір елдің көзқарасымен, ақпараттық һәм идеологиялық ықпалымен өмір сүру дегеніміз мәдени мәңгүрттену деген сөз. Бұл – өте қауіпті құбылыс. Ата-бабамыз қанымен қорғап, бізге аманаттап кеткен қасиетті қазақ жерін байырғы тарихи атымен атап, сол жердің жан-жануары мен өсімдік әлемін мәдениетсіздіктен қорғау бүгінгі ұрпақтың айнымас парызы болуы керек. Сөзімнің соңын Алаштың арқалы ақыны Жәркен Бөдештің мына бір өлеңімен аяқтағым келеді:

«Туған жердің бұлағы,
Толқыныңмен ат мені!
Туған жердің жыланы,
Шырылдатып шақ мені.

Туған жердің қасқыры,
Кемір ақын сүйегін.
Туған жердің тас-құмы,
Сені осылай сүйемін!»

– Әңгімеңізге рахмет!

Сұхбаттасқан
Қарагөз СІМӘДІЛ.