Адалдық пен әділдік, ұлтымыздың тарихи сана-сезімін жаңғырту – Жаңа Қазақстанның мазмұны мен моральдық келбетіне айналуы тиіс.
Қазақстан Республикасы Жазушылар одағы Басқар­ма­сының төрағасы, жазушы Мереке Құлкенов пен саясаткер Әміржан Қосановтың газетімізде дәстүрлі түрде жалғасып келе жатқан екеуара емен-жарқын сұхбаты жоғарыдағы жәйт­терді індете қаузайды. Жазушы мен саясаткердің сұхбатында Түркістанда өткен Ұлт­тық Құрылтайдың екінші жиынында Президент Тоқаев күн тәртібіне қойған өзге де мәселелер талқыланады.

Мереке Құлкенов:
Біз әңгімені Президентіміз Қасым-Жомарт Тоқаевтың Ұлт­тық құрылтайдың екінші отырысында сөйлеген сөзіндегі: «Президент әулие емес, халықтан биік тұлға емес. Алайда қоғамымыз Мемлекет басшысына, лауа­зымды қызмет­тегі адамдарға құрметпен қарауы керек, яғни саяси тұрғыдан көзі ашық, жауапкершілігі жоғары азамат­тар ретінде оларға ой-пікірін, ұсыныстарын айтып отыруы қажет. Осылайша, елімізде саяси мәдениет­тің, өркениет­ті қоғамның озық үлгісі қалыптасады. Бүгінгі өтіп жатқан Ұлт­тық құрылтайдың негізгі мақсаты да – осы», – деген аса салиқалы тұжырымынан бастасақ.
Шынында да, саяси мәдениет­ті қалыптастыру – бүгінгі әділет­ті Қазақ­станның басты ұстанымы болуы керек. Президент өз сөзінде, алдымен, қоғамға ең керек қасиет – Адалдық пен Әділдік екенін баса айт­ты. Яғни, Адалдық пен Әділдік жоқ жерде, ұрпақты тәрбиелеу мүмкін емес. Және бұл мәселе бүкіл Қазақстан халқының алдында тұрған күрделі де күрмеулі мәселе.
Шынын айтуымыз керек, Тәуелсіздік алған және бірінші Президент ел басқарған жылдары біздің ең қасиет­ті құндылықтарымыз – Адалдық пен Әділдік қасақана естен шығарылды, әдейі санадан өшірілді. Соның нәтижесінде, қоғамда барлығын ақшамен, байлықпен, билікпен шешемін дейтін өркөкірек, тексіз, тәрбиесіз әлеумет­тік топ пайда болды. Олар сол кездегі Мемлекет басшысының ерекше қамқорлығына бөленіп, қарапайым халықтың пікіріне пысқырмай, ойларына келгенін істеді, мемлекет байлығын талан-таражға салды. Қазіргі әділет­ті Қазақстанда өмір сүріп жатқан қоғамның ең түбегейлі мақсаты – осы көргенсіз де жауапсыз әлеумет­тік топты жауапқа тартып, орнына қою. Осыларды көріп өсіп келе жатқан жас ұрпақтың санасы «бәрін ақша мен шексіз билік» шешеді деген жалған түсінікпен уланды. Ал бұл уланған сананы емдеп, жаңғырту – Сіз бен бізге оңайға түспейтін түрі бар. Сондықтан да, Президентіміздің бәрімізді отанның адал азаматы болуға шақыруы тегіннен-тегін емес деп ойлаймын.

Әміржан Қосанов:
Сөз жоқ, Ұлт­тық құрылтайдың еліміздің қоғамдық-сая­си өмірінде алар орны ерекше. Бірақ Ұлт­тық Құрылтайдың құрамындаЖазушылар одағы басшылығына келген Сіз жоқсыз. Билікке қатысты балама пікір мен сын айтып, өзін мемлекетшіл, ұлтшыл тұлғалар ретінде танытып жүргендер жоқ. Неге? Ойланатын жәйт екен…
Сонымен бірге, осындай қосымша құрылымның пайда болуы елдегі саяси институт­тардың бір кемшін тұсы бар екенін де көрсетіп отыр: егер де бізде елдегі алуан-түрлі, тіпті бір-бірімен қарсылас саяси күштердің бәрі Парламент қатарында болса, бәлкім, мұндай орган керек емес боп та қалар еді. Ол да болашақтың еншісінде деп санайық: келесі парламент­тік сайлауда заң шығарушы органға кіре алмай жүрген саяси күштер, соның ішінде, өзін билік партиясына оппонент санап жүрген күштер де еніп қалар. Бірақ өкінішке қарай, өзін оппозиция санап жүрген күштерге бірлік жетіспейді: олар билікпен күресудің орнына бір-бірін жамандап, өзара ырду-дырду мен талас-тартыстан қолы тимей жүр.
Осы орайда, Мәке, Сізге бір сұрақ қойсам деймін. Жалпы, шығармашылықпен айналысып жүрген адамдар – жазушы, суретші, киногерлер дегендей – саясатпен айналысуы керек пе? Әлде…

Мереке Құлкенов:
Әміржан, кім кімге де Ұлт­тық құрылтайдың ресми мүшесі болу маңызды емес. Мен өз басым былтыр Ұлт­тық Құрылтай құрылған күннен бастап осы ұйымның белсенді мүшесімін деп есептеймін және осы жаңа құрылымның пайда болғанына қуанамын. Бұл дегеніңіз – енді қалыптасып жатқан жаңа Қазақстанның жаңа идеологиясының алтын ұясы. Біз бұған дейін Мемлекет­тің бұрынғы басшылығының ауызынан: «Мемлекет­тік нышандарды жетілдіру қажет, ұлтымыздың тарихи сана-сезімін жаңғырту өте маңызды. Біз мәдени мұрамызды жан-жақты зерт­теуіміз қажет, өскелең ұрпақтың тәрбиесі – өте маңызды мәселе; Ақпарат саясатының тиімділігін арт­тыру, креативтік идеологияны дамыту, Мемлекет­тік саясат­ты талдау, сараптама жасау қызметі саналы жүргізілуге тиіс. Еліміз үшін стратегиялық маңызы бар тағы бір мәселе – шекарада орналасқан аймақтарды дамыту мен қоғамда мемлекет­тің ақпарат­тық жұмысына қатысты біраз ой-пікірлер бар екенін білемін» деген сөзді естіп көрдік пе? Меніңше – жоқ. Ал Мемлекет басшысы ауқымды да мазмұнды сөзінде бірнеше адамның көтерген мәселесіне байланысты ат­тарын атады. Атап айтқанда, Жұлдыз Сүлейменова, Жақсыбек Күлекеев, Ислам Байрамуков, Ерлан Саиров, Азамат Сатыбалдының көтерген мәселелеріне, ой-пікірлеріне әдейі тоқталды. Демек, Президентіміз ең алдымен, халықтың пікірімен санасады.
Меніңше, саясат­ты күнделікті тіршіліктен бөліп алып қарауға болмайды. Сондықтан жазушы, суретші, сазгер, киногерлер де белгілі бір дәрежеде саясатпен айналыса алады. Алайда, шығармашылық саласындағы адамдардың саясаты – олардың шығармаларынан анық көрінуге тиіс қой. Сондықтан қоғамда ерекше орны бар шығармашылық иелерінің жұртпен бірге көшеге шығып, айқай-шуға араласқанын қаламас едім.

Әміржан Қосанов:
Президент өз сөзінде бірқатар маңызды мәселе көтерді деп санаймын. Әсіресе еліміздің рухани өміріне қатысты көтерген мәселелері өте өзекті әрі орынды. Алайда, біздің зиялы қауымның да бір кемшілігі бар. Оны мен интеллигенцияның қоғамдық-саяси енжарлығы деп айтар едім. Мәселен, Жазушылар одағынан басқа шығармашылық ұйымдардың неге дауысы шықпайды? Көпшілік олар туралы тек қана өзара тартыс, кресло үшін күрес, дау-жанжал, бір топтың екінші бір топқа қарсы қимыл-әрекетіне қатысты естіп-біліп отырады. Мына жиында да Президент біраз өзекті проблемаларға қатысты өз ойын білдірді. Бірақ неге шығармашылық қауым тек қана Президент­тің сөзінен кейін белсенділік танытуы тиіс? Керісінше, болуы керек емес пе? Жазушының ұлы ретінде оны Президент­тің өзі де түсінетін секілді…

Мереке Құлкенов:
Әміржан, Ұлт­тық құрылтайда Президентіміз Қасым- Жомарт Тоқаевтың көтерген өзекті сегіз мәселесінің барлығы да халықтың көкейінен шығады деп ойлаймын. Бұл, түптеп келгенде, ұлт­тық идеологиямыздың негізгі концепциялары. Бұл құрылтайдағы сөз, шын мәнінде, рухани өміріміздің қозғаушы күшіне айналып отыр. Осы баяндамадағы сегіз түбегейлі мәселені жүзеге асыру – барша қазақ­стандықтарға сын.
Сен мына мәселеге назар аудардың ба? Президент идеология жұмысындағы басты бағыт­тың бірі – кітап басып шығару ісі деп атап көрсетіп, «Балалар кітапханасы» деген жаңа бағдарламаны қолға алуды тапсырды. Бұл – соңғы 30 жылда тұңғыш рет Мемлекет басшысының назар аударып отырған өзекті мәселесі. Орайы келгенде айта кетейін, өткен айда мен Президент­тің қабылдауында болғанда жазушы, кітап, баспагер, таралым және насихат мәселесін айтып, ой бөліскенбіз. Осы мәселелерге байланысты Президент «Мәдениет туралы» заңға енуі үшін толықтырулар керек екенін айтқан. Құдай қаласа, кешікпей Мәдениет және спорт министрлігімен бірігіп, заңды толықтыратын боламыз.
Осы «Балалар кітапханасы» деген жаңа бағдарламаға байланысты менің нақты ұсынысым бар. Ол мынадай ойлар: жас ұрпақтың мектептегі ұстаздан кейінгі тәрбиешісі болып саналатын жазушылар назардан тыс қалды. Өйткені Президент­тің айтуы бойынша, қазіргі кезде мектеп кітапханаларында 190 миллионнан астам кітап бар. Бірақ ондағы көркем әдебиет­тің үлесі мардымсыз. Шындығында, мүлдем жоқ деуге болады. Алла сәтін салса, жуық маңда мектеп кітапханалары көркем шығармаларға толады. Әрі қарай не істеуіміз қажет?! Қазақстан Жазушылар одағы Оқу-ағарту министрлігімен «Жазушы сабағы» деген бағдарламаны жүзеге асырса деген ұсыныс бар. Жаңа бағдарлама бойынша Қазақстан мектептерінде әдебиет пәнінің апта сайынғы бір қырық бес минут­тық сабағын жазушы өткізуге тиіс. Ұстаз бен жазушы біріккен жерде, көркем әдебиет­ті оқытудың жаңа тынысы ашылады ғой деп ойлаймын. Бұл, сонымен бірге, оқушылардың көркем әдебиетке деген құштарлығын да оятады ғой деп үміт­тенемін.

Әміржан Қосанов:
Ашығын айту керек, бүгінде қазақ қоғамында өз жауабын таба алмай келе жатқан төрт мәселе бар. Олар – Желтоқсан, Жаңаөзен, Қаңтар және ескі Қазақстанға берілер жан-жақты баға. Меніңше, бүгінде Президент төртеуіне де жауап беруге әзір. Бірақ та тұңғыш Президент­тің алдындағы о бастағы уағдаластығы мен міндет­темелері ме, әлде басқарушы элитаға қатысты басқа бір себептер ме, білмеймін, бір нәрсе, бір кілтипан оны әлі де тежеп тұрған сияқты. Сол Рубикон­нан ол кісі бел шешіп, өтуі керек!
Әрине, мемлекет басқару оңай емес, мұнда алуан түрлі жәйт­тер бар, әңгіменің ел тұрақтылығы мен элита­аралық тепе-теңдікке қатысты тұстары да болуы мүмкін. Не дегенмен, Тоқаев Назарбаевтан осындай, кланаралық, керек десеңіз, ру, аймақаралық қарама-қайшылықтары ушығып тұрған мұраны алды. Бүгінде ол сол шарт­тылықтардың құрбаны да болуы мүмкін. Әлемдік әлімжет­тік пен дүниежүзілік дүрдараздықты БҰҰ бас хатшысының орынбасары ретінде шешуге бел буып араласқан кәнігі дипломат қазақ қау­ымының осы басты сырқатын білетін шығар. Өз басым соған сенемін. Айтсын, ашылсын! Темірді қызған кезінде соғу керек!
Президент, меніңше, бір нәрсені мықтап ұғынуы тиіс: кезінде Назарбаевқа ғана жалтақтаған биліктің үш тармағына ұлт болашағы үшін тарихи жауапкершілік тепе-тең бөлініп берілуі шарт. Өз басым түбегейлі мемлекет­тік, ұлт­тық мүдделер мен мақсат­тарды қорғауда тек Президент­тің ғана белсенділік танытқанын түсінбеймін! Басқалар, биліктің басқа тармақтары – парламент пен үкімет, министрлер мен әкімдер, саяси партиялар қайда?! Неге олар ұлт­тық мүддені қорғауда енжарлық, саяси сатқындыққа ұласып кетуі мүмкін саяси қорқақтық танытады?

Мереке Құлкенов:
Желтоқсан, Жаңаөзен және Қаңтар – біздің жан-жарамыз. Бұның ақ-қарасын анықтау өте күрделі әрі қиын. Ең өкініштісі, осындай арагідік болып тұратын оқиғаларда қашан да қарапайым халық кінәлі болып, жазаланып жатады. Азап көретін де, болашағына балта шабылатын да сол қарапайым халық. Менің ойымша, кез келген көтерілістің артында белгілі бір күштер тұрады. Өкінішке қарай, сонау 1986 жылдан бері халықтың қасіретіне айналған ірілі-ұсақты көтеріліске шын мәнінде кінәлілер әлі анықталған жоқ. Бұл дегеніңіз, жүйені өзгерту өте қиын деген сөз. Ал бүгінгі биліктен бұрынғы биліктің арасындағы теке-тіреске әрине, біз араласа алмаймыз. Шыдаммен күту керек шығар. Әрине, саяси белсенді әзірге бір адам болып тұрғаны өкінішті. Бұл, сонымен қатар, Қазақстандағы «саяси күштер» деп аталатын топтардың дәрменсіздігін де көрсетеді.

Әміржан Қосанов:
Мемлекет­тік қызмет­ті түбегейлі жақсарту туралы жақсы ойлар айтылды. Меніңше, кадрлардың біліктілігі мен меморгандардың тиімділігін арт­тыру үшін оларға тиісті материалдық және әлеумет­тік жағдай жасалуы тиіс.
Әйтпесе, коррупцияны жоя алмаймыз. Қазір мемлекет­тік қызметке жастар көп келіп жатыр. Ол жақсы үрдіс, өйткені мемлекет­тік аппарат­ты жасарту (яғни, жақсарту!) керек! Бірақ жалақысы мардымсыз болса ол әкім, оның орынбасары не бөлім бастығы не істемек?! Ауыл-аймақтағы бизнесмендерден қалмайын деп, желөкпе жарысқа түседі, сөйтіп, біреуге күні түседі дегендей.
Жас кадрлардың келуі, әрине, оң үрдіс. Бірақ өз басым тым жас, тәжірибесі аз, өмірді, соның ішінде, қазақ қоғамының іргетасы – ауылды көрмеген, жусан мен жантақтың исі мұрнына бармаған, сол жақта ел басқару мектебінен өтпеген кадрларды республикалық мекеме басшысы етіп қоюды түсіне қоймадым.
Мереке Құлкенов: Мемлекет­тік қызмет­тің әртүрлі деңгейінде біздің өндірдей жастарымыз еңбек етіп жүр. Олардың арасында өз міндетін жақсы білетін қабілет­тілері де, ештеңеден хабары жоқ можантопайлары да жеткілікті. Ең өкініштісі – олардың көпшілігі ана тілінен, мәдениеті мен салт-дәстүрінен мүлдем бейхабар. Әсіресе, «Болашақ» бағдарламасымен оқып келген жас түлектердің іс-қимылынан сол өзі оқыған жат елдің тәрбиесі мен идеологиясының исі аңқып тұрады. Демек, бізде жаңағы жастарды шетелге оқуға жіберуге дейінгі берілетін тәрбие сын көтермейді.
Ал мемлекет қызметіндегі жастардың еңбекақысы әрине, бизнеспен айналысатын немесе шетелдік фирмаларда жұмыс істейтін құрдастарының айлығынан әлдеқайда төмен. Осыдан кейін сыбайлас жемқорлық деген мәселенің пайда болатыны айтпай-ақ түсінікті.

Әміржан Қосанов:
Президент көтерген біраз мәселеден және олардың қоғамда талқылануынан мен бір маңызды идеологиялық жайт аңғардым. Ол – ескі мен жаңаның күресі! Екінші Президент­тің келгеніне төрт жыл болса да, екі формация арасындағы күрес тоқтамай отыр!
Байқайсыз ба, Тоқаевты «назарбаевшыл» ретінде көрсету әрекеті толастамай тұр. Меніңше, Тоқаевтың өзінің дербес, бұрынғы басшыға ешбір қатыссыз саясат бастайтын кезі келді! Тоқаевты аяқтан шалып, тәуелді адам ретінде көрсетуге тырысқан пасық әрі пәтуасыз позиция кімге керек?! Жақсы ма, жаман ба, елде біршама оң өзгерістер басталды. Бір адамның культі доғарылған сияқты. Президентіміз ел қатарлы жүр, бұрынғы елбасизмнің басына су құйылғандай. Кезінде ел басқарған Назарбаев өз имиджі үшін қыруар қаржы жұмсап, ОБСЕ саммитін, әлемдік көрмелер өткізіп, тыраштанып еді ғой. Ұрланған, талан-таражға түсіп, қолды болған бюджетпен ғана жұмыс істеуге мәжбүр, өзі олигарх емес президентке де оңай емесін сезіп отырмыз. Бірақ Президент Тоқаевтың сол адами болмысын маңайындағылар неге айт­пайды?! Бәрі ескі стандартпен келе жатыр.
Меніңше, Президентке Авгийдің атқорасын бір сәт­те тазартатындай ерекше батыл әрі компромиссіз қимыл-әрекет керек-ақ! Бірақ оған оның маңайында ескінің боғына белшесінен батқан, осыған дейін елді билеп келген қылмыстық кландардың шылауынан шыға алмайтын кадрлардың шамасы келе ме? Менің дәл осы мәселеге келгенде үлкен күмәнім бар, Мәке!

Мереке Құлкенов:
Мен бұл мәселені қозғағым келмейді. Бірақ бір ақиқат бар – қазақ баласы үлкенді, ағаны сыйлаған. Ағаның жіберген қателігін, артық қимылдарын көре тұра, «өзі түсініп, мойындай жатар» деп, оның көңіліне қарау – қазақ деген халыққа ғана тән менталитет. Осы тұрғыдан келгенде, мен Қасым-Жомарт Кемелұлын жақсы түсінемін.

Әміржан Қосанов:
Мәке, Президент Тоқаев өз сөзінде «ұлтымыздың тарихи сана-сезімін жаңғырту өте маңызды» екенін баса айт­ты.
Қосыламын! Бірақ қалай ойлайсыз, бізде екі түрлі параллельді сана қалыптасып жатқан жоқ па?
Біріншіден, алыс-жақын тарихымызда болған алуан түрлі, соның ішінде трагедиялық сипаты бар оқиғалар мен тұлғаларға объективті баға беруде саяси конъюктура араласып кететін жағдайлар бар. Содан құтылу – шарт. Әйтпесе, тарихи сананы жаңғыртып, тарихи әділет­тілік орнату деген ескі билікке қарсы шыққан көтерілісшілерді мойындау емес пе? Олай болса, назарбаевшыл режимге кезінде қарсы шыққандарды, біз сияқты пақырларды ақтайтын уақыт келген жоқ па?
Екіншіден, ертеңгі тарих бүгін жазылып жатыр емес пе? Билікте шешім қабылдап жүрген кез келген тұлға – ауыл әкімінен бастап Президентке дейін – соны түсінетіндей моральдық-психологиялық ахуал туғызу шарт. Сол кезде әр шенеунік, әр қайраткер тарих алдындағы өз жауапкершілігін сезіне бастайды. Оны мен ескі Қазақстанның бар қылмысы, былық-шылығы үшін бар жауап­кершілікті бір адамға – Назарбаевқа ғана ысырып тастау әдетіне қатысты айтып отырмын. Теріс шешімдер қабылдануына мұрындық болған басқа да жауапты тұлғалар болды емес пе?! Неге солардың атын атап, түсін түстемейміз?! Ондай үрдіс – бүгінгі және ертеңгі барлық басшыларға сабақ болар еді!

Мереке Құлкенов:
Біздің Президентіміздің бұрынғы басшылықтан айрықша ерекшелігі де осында. Қасым-Жомарт Кемелұлының Адалдық пен Әділдікті ең бірінші орынға қоюы да бекерден-бекер емес. Анығын айт­қанда, Адалдық пен Әділдіктің қайтып оралатын уақыты жақын. Президент­тің «Ұлтымыздың тарихи сана-сезімін жаңғырту өте маңызды» деген сөзді екпін бере айтуына жайбарақат қарауға әсте болмайды. Өйткені ұлтымыздың тарихи сана-сезімін әсіре жалғандық пен даңғой дақпырт­тық жайлап алған. Осы жақтарын қалпына келтіру жолында Президентке жан-жақты көмектесу – Сіз бен біздің қасиет­ті борышымыз.