1970 жылдардың басында жарық көрген тұңғыш кітабынан бастап Француз әдебиетіне жаңа серпін, тың сүрлеу салған Анни Эрно былтыр, 2022 жылы Нобель сыйлығының иегері атанды. Аталмыш сыйлықты алуына себеп болған – «Жылдар» ат­ты автобиографиялық романы. Жазушы осынау сұхбат­ты Францияның «L`Express» деген апталық журналына берген екен. «Жылдар» романы туралы, Аннидің жазушылық жолы мен әдебиет жайындағы риясыз сұхбат­ты түрік тілінен тәржімалаған жас әдебиетші, аудармашы – Естемес Шакіржан. 

«Жылдармен» қоштасу оңайға соқпады

– Сұхбатымызды «Жылдар» романы­ның жазылу тарихынан бастайық. Романның тақырыбы, өзегі туралы алғаш 1985 жылы ойланған екенсіз. Бұл идея нақты қалай туып еді?
– Бастапқы әсер өмірдің өзінен туындады. Ол кезде 45 жастамын. Ғұмырымның жартысы өт­ті, әлем мейлінше өзгерді, мен де өзгердім деп ұзақ ойландым. Оның үстіне күйеуімнен ажырасқанмын. Сол күні Парижге баратын пойызда едім. Жанымда бір бала отырды. Өзі пойызға бірінші рет мініп отырғаны анық: анасынан әрнені қайта-қайта сұрап жат­ты. Өз балаларымның да есейіп қалғаны есіме түсіп, соларды ойладым. Вагон терезесінен сыртқа көз жүгіртіп, ұзақ ойға шомдым. Біз кейінгіге не қалдырамыз, не қалады? Уақыт керуені өз шеңберінде зымырап жатыр, заман сәт сайын өзгеріп жатыр. «Жас» деген сөз кенет санамды сан-саққа бөліп, өзіндік мағына үстеп шыға келді. Мен – соғысты, түсік жасатуға тыйым салуды, жүкті болудан қорқуды бастан кешірген, 70-жылдардың жетістіктерін көзімен көрген ұрпақтың бірімін. Осының бәрі мені 1958 жылы «Қыз естелігі» (Mémoire de fille, 2016) ат­ты кітабымды жазғаннан бері үнемі толғандырып келеді. Сол кітапта «18 жастан бастап мойныңызға әйел болу дейтін ауыр міндет жүктеледі» деп жазғаным бар.

– Баяндау тәсілін таңдау көп уақытыңызды алды ма?
– Әуелгіде, «Жылдарды» алабөтен әдеби шығарма болады деп еш ойлаған жоқпын. «Жылдар» Француз қоғамындағы ұжым туралы мәтін болуы керек еді. Бірақ бұлай жазсам, тарихи романға ұқсап кете ме деп алаңдадым. Көз алдыма келген алғашқы бейне – 1945 жылы Нормандия жағажайындағы кішкене қыздың суреті. Баяндайтын әр кезең үшін бірден фотосурет таңдадым. Ары қарай форма, уақиғалар тізбегі өздігінен дами берді. Содан соң отбасылық тағамдарға баса назар аудардым. Жалпы негізгі құрылым өте қарапайым: алдымен, бесжылдық кезеңде не болғаны, негізгі оқиғалар және олардың диалогтағы көрінісі, не жеп, не ішкені, соңында барлығын қорытындылайтын отбасылық түскі ас сурет­теледі. Сонымен қатар кейіпкердің (әйелдің) естеліктері, болашақ туралы болжамдары фотосурет­тер арқылы баяндалып отырады. Осындай тұрақты жүйемен кете берді. Бәрі жазу үстінде өз сүрлеуін тапты. Мен үшін, жазу дегеніміз – жадыдағы ұмытылмас жайт­тарды қайта жаңғырту.

– Жылдардың ағысын, уақыт бедерін өзгеше көрсету үшін әр кезеңді отбасылық түскі аспен түйіндеп отырдыңыз ба?
– Негізі бәрі осылай басталды деп ойлаймын… Өткен күннің естеліктері Рождестводағы қонағасы арқылы есімде қалыпты. 1940 жылғы соғыс туралы естеліктер де маған жат емес. Сосын отбасылық естеліктер: ас соңындағы желінген балгүлше, отырыста арқа-жарқа айтылған әндер – балалық шағымдағы осы бір дастарқан басындағы сәт­тер жадымда жат­талып қалыпты. Осы жалт еткен мезет ішінде талай нәрсе болған секілді. Уақыт тоқтап, оқиғалар жұтылғандай. Үстелден, дастарқан басынан тұрып кеткенде тұтас бір әлемнен, дәуірден айырылатындайсыз. Бірнеше минут­тан кейін үстелге оралғандағы әңгіме де бұрынғыдай болмайды.
– Кітапты неліктен 2006 жылғы рождестволық кешкі аспен аяқтадыңыз?
– Қалай түйіндейтімді білмей көп толғандым. Фотосуретке байланысты оқиғамен түйіндесем бе дедім. Кейін, шығарманы аяқтауға алты ай қалғанда, естелік бейнебаянды (видеоны) бейнелеп, нүктесін қоямын деп шештім.

– Шығарманың тақырыбын неге тура осылай қойдыңыз?
– Романымның тақырыбын қоя алмай ұзақ жүрдім. Сын есім іздедім. Кейін «Дүниедегі күндер» немесе «Жылдардың жарығы», болмаса «Жексенбінің нұры» деп те атағым келді. Кенет бір саңылау тапқандай болдым.
Соңғы сөйлемге келсек… бұл жазу барысында тілге оралғаны. Кітап пейзаж сияқты көз алдыңыздан біртіндеп сырғи береді. Негізі кітапты түйіндеп, оның әлемімен қоштасу оңайға соқпады.

– Сіз үшін не маңызды: романның жазылып біткені ме, әлде мәтіннің аяқталғаны ма?
– Бастан-аяқ кітаптың әр бөлімінде, оқиғаның, сол кезеңнің ішінде жүргендей болдым. «Өткеннің бәрі сүйкімді» дейді Пушкин. Әркім үшін өткен өмірі қымбат, естеліктерімен аяулы.

Тәуелді сезіну – өзіңді жоғалту

– 1940 жылы екінші дүниежүзілік соғыс кезінде дүниеге келдіңіз. Бұл сіздің өміріңізге қалай әсер ет­ті?
– Иә, басымыздан адам сенгісіз аласапыран заман өт­ті ғой. Әрине, жанымызға салған үрейі де кісі шошырлық. Бомбадан қорғану үшін әкемнің кафедегі бильярд үстелінің астына жасырынып, ажал сағатын күтіп дірілдеп отырғанымыз көз алдымда. Иветотқа келгенде қала орталығының бомбадан тұтастай қирағанын көрдім. Нормандияда 1956 жылға дейін қайта құру, жөндеу жұмыстары жүргізілді. Ол кезде 16 жаста едім. Соғыстың соңы. Дүние қирандыға айналып, халықтың жаны күйзелген ауыр кезең болатын.
Маған өзгеше әсер еткен жайт – кафеде есейгенім. Біздің жеке өміріміз болған жоқ. Қашан көрсеңіз де, кафеден кісі қарасы үзілмейтін. Олардың дені – ер-әйелі аралас қарапайым жұмысшы халық. Мен Францияның төменгі табы саналған осы жұмысшы халықтың ортасында өстім. Иветотада аса белсенді әлеумет­тік иерархия болды. Қала орталығы қайта қалпына келтірілгеннен кейін буржуазия орнады. Баяғыдай жаңарып-жаңғыру соларда жүрді. Біз ескі Иветотада жасай бердік. Былайша айтқанда, өмір бойы осы екі әлемнің, екі таптың арасында өмір сүрдім.

– Сонда өзіңізді екі әлемнің ортасында қалғандай сезінесіз бе?
– Жоқ. Ешқайсысына да тәуелді сезінбеймін. Өзіңді біреуге, бір жерге тәуелді сезіну – өзіңді жоғалту сияқты әсер береді. Әдеби ортадан алшақ жүргенім де содан болар. Сонымен бірге тіршілік дағдысы тұрғысынан да өзім шыққан әлеумет­тік тапқа жатамын дей алмаймын.

– Бірде Пруст туралы сөз қозғадыңыз. Сіз уақыт пен жадыны қалай байланыстырдыңыз?
– Уақыт­ты жылдардың ағысы бойын­ша ретімен бергім келді. Өйткені мұны жаныммен сезініп, түрлі кезеңнің психологиялық аурасын дәл сипат­тай алатыныма сендім. Дегенмен әлемді Прустша (Марсел Пруст «Жоғалған уақыт­ты іздеу» ат­ты жеті томдық романында уақыт пен жады мәселелерін көтереді. Анни Эрно соны меңзеп отыр – аудармашы) қабылдайтынбыз. Ал жазу стилім жаңаша қалыптасты. Әуелі, бойымды уақыт толқынының билеуіне жол бермей, кезең-кезеңімен баяндауға машықтандым. Жадыға келсек, қашанда айналамдағы дүниемен, оқиғалармен біте қайнасып, солардың ішінде өмір сүруге, ішіне енуге тырыстым. Мені солар биледі. Мен тек қабылдап, сақтап отырдым, құдды бір магнитофон сияқты.

– Романыңызда бейнелеу тәсілі ре­тін­де метафораны, салыстыруды қол­дан­байсыз. Бұл догманың бір түрі ме?
– Жоқ, догма емес. Бірақ «Әкем» ат­ты романымда жаңа бір саңылау тауып, көркем бейнелеу түрінен бас тарт­тым. Әкемнің өмірін жазу барысында кейбір белгісіз қырларын дәстүрлі үлгіде баяндап көрдім. Алайда жазуым ойдағыдай шықпай қойды. Әкем туралы бар білгенім, оның өз аузынан естігеніммен шектелді. Сосын белгісіз тұстарын қойып, білгенімді жазуға тырыстым. Егер, әдемі сөйлем мен дұрыс сөйлемнің бірін таңдау керек болса, мен әрқашан түсінікті, дұрыс сөйлемді таңдаймын.

Күнделік – қағазға төгілген жүрек сөзі

– Француз әдебиетінің дамуына өзіндік үлес қосып жатқаныңызды өзіңіз сезесіз бе?
– Иә, белгілі дәрежеде ықпалым болды деп ойлаймын. Романның жанр ретінде заманауилануына, іргеленуіне өз үлесімді қостым. Дәстүрлі әдеби бейнелеудің өзгеруіне өзіндік ықпал жасаған болуым керек. Кезінде, тіпті супермаркет туралы да мәтін жаздым. «Journal du dehors» («Тыстағы журнал») ат­ты кітабым қатал сынға ұшырады. Себебі қала маңындағы пойыздар туралы да баяндадым.

– Кітабыңыздың соңғы парағында «Жылдарды» жазбаларыңыздан, күнделігіңізден (жасөспірім кезіңізден-ақ күнделік жазыпсыз) және өміріңіздің түрлі кезеңдерінде түскен фотосурет­терден алынып жазылған «Өмірбаяндық роман» дедіңіз. Осының бәрін қалай рет­теп, қалай қиюын келтірдіңіз?
– Күнделік – дайын материал, қағазға төгілген жүрегіңнің сөзі. Күнделікке әр күні не істеп, не қойғанымды емес, маңызды сәт­терді, ерекше оқиғаларды жаздым. Ештеңе жазбаған кездерде сол күйі қалды. Мен үшін жазбалардың маңызы ерекше, бөлменің іші, қабырға, терезенің жақтауы – бәрі-бәрі жазба-мәтінге толы. Одан қалса, файл-құжат. Осылардың арқасында жоспарлаған дүниемді кедергісіз жаза алдым.

– Сонда бұларда не жазылған?
– Әлеумет­тік жағдай, ондағы өзгерістер туралы, негізінен жеке басыма қатыссыз дүниелер. Есте сақтау қабілетім өте жақсы. Бірақ жалпы оқиға туралы болмаса, кей қысқа жазбаларды оқыған сәт­те ары қарай тұтас кезең жанданып, табиғи түрде есіме түсіп отырады. Кітабымды негізінен осы жазбалар мен фотосурет­терді негізге алып жазамын. Мысалы, бес жасымда бадамша безімен ауырып, операцияға кірген кезім әлі көз алдымда. Аурухана, ондағы дәрігерлер, дәлізде күбірлескен қыз-жігіт­тер, бетін басып жылаған жандар – бәрі есімде. Бұлар – мен үшін тек жеке басымның естелік кешуі ғана емес, белгілі кезеңге бастайтын сүрлеу, көз алдымнан үлкен айдын ашатын саңылау сияқты. Мені «естеліктер қоймасына» бастайтын да осындай бейнелер.
– Көптеген өнім атауларын, брендтер мен жарнама түрлерін де қосып жазыпсыз. Бұл жадыны оятудың жолы ма?
– Әкем басқаратын дәмхананың алдында анам ашқан азық-түлік дүкені болған. Бәлкім, азық-түлік сатушының қызы болғандығымнан шығар, бренд, өнім атауларына мән беріп, жат­тап жүретінмін. Көбі сол кезде есте қалған атаулар.

– Жордж Перектің тізімі секілді…
– Перекті оқыға­нымда оның тізімі ма­ған онша ұнамады. Өйткені онда заман ағымы, тарихи өлшем жоқ еді. Дюркгеймнің: «Бейсаналық – өз алдына тарих» дейтіні бар.

– Жазу барысында үйреншікті әдетіңіз, ұстанатын ережелеріңіз бар ма?
– Негізі таңертеңнен түске дейін жазамын. Тек үйде отырып қана жаза аламын, үстелімнің қарсысындағы терезеден қатар-қатар тізілген ағаштар мен айнадай жарқыраған Сержи көлі көрініп тұрады. Бір жақ қабырғада кітап сөресі мен фотосурет­тер бар. Кедергісіз, ұзақ отырып жазғанды жақсы көремін. Тіпті түскі ас ішпей, телефонға жауап бермей жазатын кезім жиі болады.

– Өзіңізге жақын тартып, жақсы көретін жазушыларыңыз кімдер?
– Флобер мен Вирджиния Вулфқа қайранмын. Әсіресе В.Вулфтың «Толқындарын» жақсы көремін. Вулф баяндау желісін жаңартып, әлеуметке ортақ кітаптар жазды. Мен үшін Джордж Перектің де орны ерекше. Сосын, әрине, кемелдікке ұмтылған әйел заты ретінде Симон де Бовуарды құрмет тұтамын. Сартрдың «Айнуын» ерекше бағалаймын. Ал қазіргі жазушылардан Вирджини Депентес пен Эдуард Луиді жақсы көремін…

Қашып құтыла
алмайты­нымды түсіндім де, біржола жазуға отырдым

– 2000 жылдан бері оқытушылықты тастап, зейнетке шықтыңыз. Есесі­не, жазуға көбірек уақыт бөле баста­дыңыз. «Зейнет­ті» қалай қабыл­дадыңыз, сізге тосын сезілмеді ме?
– Бұлай болатынына сенбедім. Сабақ беріп жүрген кезімде жұмыс пен жазушылықтың арасында белгілі тәртіп, өзіндік принцип бар сияқты көрінетін. Ендігіде бірден жазуға отыру, жұмыссыз тіршілікке бой үйрету шынымен қиын тиді. Ақыры қашып құтыла алмайтынымды түсіндім де, біржола жазуға отырамын деп шешім қабылдадым: уақыты келген болуы керек, «Жылдарды» жазуым керек еді.

– Жазу барысында үнемі көз жүгіртіп, қатар оқып отырған, жазуға көмегі тиген кітап немесе әлдебір автор болды ма?
– Он бес жыл бойы есімнен шықпаған, Британияның белгілі әлеумет­танушысы Дерек Парфит­тің: «Ұлы өмірді ешқандай жеке тұлғасыз-ақ сипат­тауға болады» деген сөзі бар. Мен бұл тақырыпта көп ойландым. Содан тарихтың баянын да, өз өмірімді де емес, басқалардың, көпшіліктің көкейіндегі естелігін айтуым керек деген шешімге келдім. Кішкентай кезімде оқып, өзіме қат­ты әсер еткен, үнемі айтып жүретін «Жел тәрізді зулап өт­ті» деген кітап бар.

– Бұларды кейін қайта оқыдыңыз ба?
– Иә, 1995 жылы оқыдым. Романда оңтүстіктегілер мен қара нәсілділер туралы сорақы пікірлер болса да, ондағы әйелдің бейнесін, шытырман хикаясын жақсы қабылдадым. Скарлет­т О‘Хара ешқашан өзін босаңсытпай, батыл таңдау жасай біледі. Оның өз ісіне деген сүйіспеншілігі, елдің қиян-кескі тарихымен біте қайнасқан ауыр, азапты өмірі мені қайран қалдырды. Есіңізде шығар, менің хикаямның пердесі де қиын-қысталаң кезеңмен ашылады. Мен де 1940 жылы соғыс пен сүргіннен көз ашпаған Нормандияда дүниеге келдім. Тағы өзіме қат­ты әсер еткен Эт­торе Сколаның «Бал» ат­ты фильмі бар. Сколаның фильмде көрсеткен эмоциялық бейнелерін жазумен жеткізіп көргім келді. Сонымен бірге Доротея Тотынингтің Макс Эрнстпен кездесуінен кейін салынған «Туған күн картинасы» бар. Осы сурет туралы романымда да айтылады. Картинада жартылай жалаңаш әйел мен артқы фонда шексіздік әлеміне ашылған есіктер бейнелеген. «Сюрреализмдегі әйел және махаббат» тақырыбындағы дипломдық жұмысымды жазып жүргенде көрген осы картина есімнен шықпай қойды. Ол кезде мен Бретонды, Бовуарды да, тіпті Бурдьені де білмейтінмін.

– Заманымыздың аса білгір ғалымдарының бірі, өзіңіз есімін жиі айтатын Пьер Бурдьемен жүздесіп көрдіңіз бе?
– Өкінішке қарай, жолыға алмадым. Бәлкім, бұған өзім кінәлі шығармын. Бірде Бурдье мырза туралы ғылыми симпозиум өт­ті. Мен шақырылған сессия ертерек өт­ті де, оның сессиясы мен кездесуі кешке өтетін болды. Сөйтіп, кезіге алмай қалдым. Кетіп қалмай, күтуім керек еді.

Күрес жолын жаңа тәсіл, жаңа сарынмен жалғастырдым 

 

– «Жылдар» романының соңында кітапты күрес құралы ретінде көретініңізді айтыпсыз. Не үшін және не нәрсеге қарсы құрал деп есептейсіз?
– Әлеумет­тік теңсіздіктерге қарсы және әйелдер үшін (меніңше, екеуі бір-бірімен байланысты)… Жалпылай айтқанда, әділетсіздікке қарсы. Бұл менің қатаң саяси көзқарастарыма байланысты болса керек. Бурдьенің бір сөзін айтсам, таңғалуыңыз мүмкін. Бурдье әдебиетке мынадай анықтама береді: әдебиет – әдеби майдан мен феминистік габитустың (Габитус – Бурдьенің әлеумет­танудағы негізгі концепцияларының бірі) ұшырасуы дейді. Қолыма қалам алып бастаған 20 жасымда әдебиет төңірегінде ғана ойланатынмын. Бұл – әлі өз жолымды таппаған кезім. Кейін, 1960 жылдары, «жаңа роман» қозғалысының ықпалында болдық. 1970 жылдары әйелдерге сөз еркіндігі беріле бастады (кезінде бұл – аса маңызды оқиғалардың бірі еді). Мен де осы мүмкіндікті пайдаланып, түсік туралы айтқым келді, алайда әдебиет­те күн тәртібіне қойылмаған «әлеумет­тік жіктелу» сияқты өзекті мәселелер бар еді. Сосын, төменгі сыныптан келіп, жоғары білім алу. Осындай нәрселерді әуелгіде ашумен, кіжіне тілге тиек ет­тім. Себебі мен де осы күрестің ішіндегі біреу­мін, анығырақ айтқанда, мен де зорлық көріп отырған көптің бірімін. Соңынан күресімді жалғастырдым, бірақ әуелгі сарынмен емес, жаңа тәсіл, жаңа жолмен. Осындай өзгерістің бірі өзім туралы жазуды доғарып, әкем туралы, «Әкемді» жазғанымда іске асты. Өйткені ашу-ыза бірден популистік, аяныш сезімін тудырады, кекшілдікті өршітеді.

– Өскен ортаңыздың, өмір жолыңыздың қиын болғанын айт­тыңыз. Ішіңізде өкпе мен ашудан басқа не бар?
– Әлі күнге дейін дөрекімін. Есікті тарс жауып, аяқ-табақты ақтарып тастап жүремін. Анамнан көргенімді қайталаймын. Өмірде күнделікті қолданылатын кей сөздерді де тастай алмадым. Анамның жиі айтатын сөздері: «Қазанның түбі тесілді», «Жетер! Артық!», «Құдай атқыр», т.б.
Анам – әдебиетке, кітапқа құмар, көңілі ашық ерекше жан еді. Анам «Бос шкафтарда» (Les Armoires Vites) өзі туралы қорқынышты нәрселер жазғанымда үндемеді. Бірақ соңынан ренжітіп, көңіліне қаяу салдым ба деп көп уайымдадым. Сол үшін де әлі күнге дейін өзімді кінәлі сезінемін. Жазу барысында талай нәрсені бүлдіріп, талай адамды ренжіткенімді білемін. Алайда өзімді тежей алмадым…

– Сіздің ойыңызша, «Жылдарды» сая­си мазмұны қою кітап деп санау­ға бола ма?
– Иә, солай деуге болатын шығар. Әрине, оқиғаларға байланысты саяси конфессиялар да бар. Дегенмен онда әлдеқандай саяси ұстаным көрсетілмеген.

– Сіз 2016 жылы, «Me Too» қозғалысы басталардан бір жыл бұрын, 18 жасыңызда басыңыздан өткен азапты тәжірибені баяндайтын «Қыз естелігін» (Mémoire de fille) жаздыңыз, жыныстық қарым-қатынастағы «келісім» мәселесі төңірегіндегі «күңгірт аймақты», яғни, бұрын ашық айтыла бермейтін бұлыңғыр, бейтаныс тақырыпты ашық айт­тыңыз. Кинодан басталып, мәдениет­тің басқа салаларына кеңінен тараған осы әрекет­ті өзіңіз қалай қабылдадыңыз?
– «MeToo» қозғалысы маған үлкен таңданыс тудырды. Ұзақ уақыт бойы әсері қаншалықты күшті болса да феминизмді ештеңеге қол жеткізе қоймас деп ойлайтынмын. «Me Too» үміт шырағын тұтат­ты. «Мүмкіндік бар екен, жасауға болады екен» деп ойладым іштей. Осы оқиға 1970 жылдарда феминизмді оят­ты. 1990 жылдар барлық салада регрессия (құлдырау) кезеңі белең алды. Иә, «Me Too» қозғалысының да жаңылыс тұстары болуы мүмкін. Бірақ ойлап қараңызшы, ылғи езілгендерден, құқығы тапталғандардан қандай кемелдік күтесіз? Ешқашан қателеспеуін, мінсіз болуын қалай талап ете аласыз? «Сары жилет­терде» де дәл солай… қылт еткен кемшілікті көре қалса: «Олар – антисемит­тік!», «Олар – исламофобтар!»… деп сарнап қоя береді. Қай жерде де ерлердің үстемдігі басым еді. Бірақ кейінгі уақыт­та, мысалы, «генксизм» ұғымы пайда болды. Мұны жеңіс деп санауымыз ләзім. Сөздерден қорықпау керек. (Әлемге қозғалыс тудырған, өзгеріс әкелген терминдерді меңзеп отыр. – Аудармашы).

– Сіздің Эммануэль Макронға жазған ашық хатыңыз «Франция Интер» радиосы арқылы тарады. Хатыңызда Ковид-19 дағдарысын шешудегі экономикалық принциптерге қарсы екеніңізді білдірдіңіз. Бүкіл әлем тұйықталып, үйге қамалып қалған қиын күндерде сіз не ойладыңыз, өзіңізді қалай сезіндіңіз?
– Бірнеше ай бойы мен де жауап­кершілікке, шарасыздыққа еріксіз мойынсындым. Қашан қалыпты тіршілігімізге көшетінімізді білмей, дал болдым. Бүкіл қоғам қат­ты күйзеліске түсті. Індет­тен, ауру жұқтырудан, күтпеген келеңсіздіктерден секем алып, уайым ішінде өмір сүрдік. Уақыт­ты тоқтатар шама, жүргізер әмір қайда! Вирустың екінші толқынына да әзірленіп, алдын ала алмадық. Тіршілік, жұмыс атаулы ырғағынан айрылды, екпет­теген экономиканы оңалту үшін, баяғы қара халық табанынан тозып жұмыс істеуге мәжбүр, ал бай-манаптар көпке қол ұшын беруге еш пейілді емес. Біз қазір виртуалды әлемде өмір сүріп жатқандаймыз.

Естемес Шакіржан 1995 жылы ақпанның бірі күні Шығыс Түркістанның Іле аймағында дүниеге келген. Ол – Халықаралық Қазақ-Түрік университетінің түлегі, Л. Гумилев атындағы Еуразия Ұлт­тық университет­тің Түркология мамандығы бойынша магистрі. Әдебиетші, аудармашы. Тәржімалары мерзімді баспасөз бет­терінде жарияланып тұрады. Естемес қазіргі таңда Түркия Республикасындағы Ұлыдағ университетінде докторантура оқып жатыр.