Фельетон

…Өткен жылы аяғын ақсаңдай басып, таяғын тоқылдақтай тоқылдатса, мына мешін жылы тағалы аттай тақылдатып «Ассалаумағалейкөм, Қалжыңқалталықтар! Мешін жылдарың мамыражай болсын!», – деп Мыңбай ағамыз кіріп келді. Қашан да оспағын оңқалатып, мысқылын мөңкітіп жүретін Мәкеңе:
– Әлеукүмассалам, қоржыныңыздың бүйірі қампайып кетіпті ғой…
– Е, қарап жатамын ба, естігенімді есептеп, көргенімді кесектеп қоржыныма тоғыта берген едім, «буаз» болғанын байқап қалып сендерге қарай асықтым. Күлкі-мүлкі туа қалса кіндігін «Қалжыңқалтаға» кестірейін дегенім ғой…
– Жөн, жөн, кәні, төрге шығыңыз, жайланып отырыңыз. Жаңа жылға арнаған сый-сыяпатыңыз бар шығар, суыртпақтай отырыңыз…
– Бар болғанда қандай, – деп сықақшы ағамыз мысқылдай күліп, қоржынынан «тәйт, әрі»-сін суырып алды. Анау-мынау емес, қаламгерлер мен өнерпаздарды өкіндіріп жүрген көкейкесті мәселені кеңінен көсепті.
Кәні, оқырман оқи бастаңыздар!..

---

Түбі түскір, тіл безелтіп, ерін кезерткен те­ке­тірес насырға шауып барады. Сойыл­ды сөздер, қылайланған көздер. Дөдәңді көр» – деп бәсекелесіп алған пә­лелер. Ұланасыр ушығып алған, бәсеңдер түрі жоқ. Сіздің қоғам «анауский», біздікі «мынауский» деп төпеседі. Бір құмалақ бір қарын майды шірітетін се­кілді. Ата Заңымыздың осыдан аттай ал­ты жыл бұрын, дәлірек айтсақ, 2009 жы­лы қабылдаған 46-1 бабы төңірегінде дау-дамай дүрілдеп кетті…
Пісімілләсі кеңестік кезеңде басталып, Са­ғат Әшімбаев іспетті айтулы аза­матымыз бас­шы­лық еткен, Еліміз еге­мендік алғаннан бергі тұста мәрт жазу­шымыз Марал Ысқақбай төра­ға­лығымен жалғасқан ҚазАҚ яғни, Қазақ Авторлар қоғамы көркем әдебиет пен өнер сала­сы қайраткерлері мен өкіл­дері­нің шығармала­рын мәдениет, өнер са­рай­лары мен театр сахналарында, теле­ди­дарлар мен радиода орын­­дау­ла­рынан түскен қаржыларын қанаттыға қақ­тыр­май, тұмсықтыға шоқытпай, қызғыштай қо­рып келген қастерлі орын екені әзел­ден әйгілі.
Ресейдің РАО-сын айтпағанда күллі ТМД елдерінде (тфә-тфә, тіл тимесін) Қаз­АҚ-қа тең келетін мекеме көрсем ба­дырақ көзім ағып түссін. Штаты ша­ғын, кеңсесі қораш демесеңіз «ҚазАҚ» қа­зақстандықтарды айтпағанда әлемнің екі миллионнан астам авторларының құ­қығын қорғайтын сенімді қоғам екі­нін дүн-дүние мойындағалы қашан!
– Әу, қабақ шытардай не болды сонша? Жерден жік шықты ма? – деген сауал қоярсыз, бәлкім.
– Иә, жік шықты, екі құлағы тік шық­ты…
– Неге?..
– Гәп осы «неге» де.
– Ендеше айтарыңды дұрыстап шегеле! – дерсіз.
– Шегелейін…
– Дәлел келтірсеңіз…
– Келтіремін… «Даудың басы Дай­ра­байдың көк сиыры» демекші, қырсық­тың ба­сы әлгінде айтқан Ата Заңы­мыздың 2009 жылы қауырт қабылданған 46-1 ба­бында болып тұр.
Осы бір асығыс бекітілген бап «Қаз­АҚ»-тың көз майын тауысып, төңіректің төрт бұрышынан бал жинаған арадай сы­йақыларын авторлардың алақанына са­латын құқығын қапияда қаптаған «қа­рақшылардың құзырларына ұстата сал­ды. Қаламгерлердің сыйақыға тө­ле­не­тін қар­жы­ла­рын уыстап алып, уыстап ша­шып, өз керектерін күйттегендер кө­бік­тей көпіріп, тарақандай қаптап кет­ті.
Қастерлі ҚазаАҚ-тың қыр-сырынан ха­барсыз, қырсықтарына құрық бойламайтын көлденең көкаттылар да солар.
Гәп мынада. Жоғарыда аталған бап бойынша, аккредациядан өткендер қол­да­рынан келмесе де, қоныштарынан ба­сады. (Қап! Қалай қабылданған бап) – деп саныңды бірден соғасың. Қараңыз­шы: әлгі бап «қырсыққанда қымыран іриді» дегендей, тап сұғанақтар үшін жа­салған секілді. Небәрі оншақты қы­сықкөз қушыкештер қауышып, қолма-қол қоғам құру­ды қалпақпен-ақ ұрып алатын болды. Бітті! Қиыны жоқ тіпті. Әді­лет министрлігінің аккредация комиссиясынан сырғытып өте шығасың да, миықтан күліп, ешкіммен келісім-шарт жа­сас­пастан жер жүзіндегі жаз­ғыш­тардың қала­мақыларын қалт жібер­мей қобырата жинап аласың. Ак­к­редиттеу дегеніңіз – бәз біреудің ақшасын жолын тауып, амалдап алу үшін немесе сауда-сат­тығын сарт-сұрт жүргізуге хұқығы бар өкіл деген сөз. Ал керек болса! Бұл бап сайып келгенде жаһандық һәм Қазақ­станның ішкі заң-зәкөндеріне кереғар кесапат болып шық­қанын қайтерсің.
Көгілдір экраннан жиі көретін пи­рат­тар, яғни теңіз қарақшылары іс­петті бүгінде еліміз­дің жер-жерінде қалам­гер­лердің қалтала­рын қағатын қияңқы қа­рақ­шылар аяқ сүріндіреді.
Тауық тұмауы, шошқа тұмауы, Эбола деген елдерді кезгіш жұқпалы індет се­кілді аккредация күннен-күнге ас­қы­нып барады. Саясаты күн­нен-күнге ушық­қан, ахуалдары әл­сі­реп, «ас­тарынан су шық­­қан» Украинада ав­тор­лардың 21 қоғамы «ше­келері қы­зып» тұр­ған көрі­не­ді.
Айтып-айтпай не ке­рек, соңғы кезде біз­дің республикамызда ав­торлық құқық туралы түсініктен адыра қалған қоғамсымақтар саңы­рау­құлақтай қаптап, мойындарын соза бастаған сыңай­лы.
– ҚазАҚ (Қазақстан автор­лары қоғамына) отандық 2800 автор мүше. Жер шарындағы 150-ге жуық елдің 2 мил­лиондай автор­лар­нының құқығын қорғаумен айналысса; «Абырой» қоға­мына 300-ге де жет­пейтін мүше бар.
САП-та (Союз авторов песен) бар бол­ғаны 15 қазақ авторы…
НСП дейтіннің (Национальный союз правообладателей) аты бар да заты жоқ. 2015 жылдан аккредация куәлігі барлығы болмаса не ішкергі, не тысқар­ғы авторлар қарасын шырақ алсаң да тап­пайсың.
Ол ол ма, бұрын тек орындаушылар құ­қы­ғын қорғап келген «КОУПИ» деген қоғамға да енді авторлар қаламақысын жинауға рұқсат беріліп аккредиттелген.
Әу, Әділет министрлігіндегі құрметті заң­герлер:
– Қоғамның авторлармен байланысы…
– Шетелдік қоғамдармен жасасқан шарт…
Авторлар қаламақысы дер кезінде жиналып, сыйақылары төленді ме?..
Осы секілді сауалдардан сырт айналып, куәліктерін қалай болса солай заң­сыз үлестіре салған. Осыдан кейін: Бұл не? Заң орнындағы заңгерлердің сауат­сыздығы ма, әлде жауап­сыз­дығы ма? – деген зәкөнни сұрақты сорайтуға ту­ра келеді.
Айтпақшы, әлгі саңырауқұлақша сам­саған «қарақшылар» авторлардың мүд­десін аяққа таптап, 41-1 бапты ап, заңды түрде белгіленген сыйақы мөл­ше­рін заңсыз запыран құстыра тө­мен­детіп, қалыптасқан тәжірибенің тұқы­мын тұз­дай құртып отыр.
Әу, ағайындар, авторлар құқығымен ай­налысуға тиіс қоғамдардың сандарына емес, сапасына қарайтын сәт әбден жеткен еді ғой. Қар­таймас жан, өзгермес заң жоқ. Зердемізге залалын тигізетін мұндай заң кімге керек?
…Кеңестік кездің өзінде де қыруар қызмет атқарған авторлардың қоғамын на­пақалы қамқоршыдай санаған қа­ламгерлер есіңе оралады кейде. Әуезов, Мұқанов, Мүсірепов, Әбішев, Құсайы­нов, Ақтановтардан бастап Қалтай Мұхаметжановқа дейін Қоғамнан алған сыйақыларын әспеттей айтушы еді ғой, көңіл­дері де қарындары да тоқ болатын. Жасырып жабары жоқ, құмырсқадай қаптаған кейінгі қоғамдардың кәсіби ақын-жазушылар, драматургтер, әйгілі әншілермен байланыстары да жоқтың қасы. Бұ кезде шөп те өлең, шөңге де өлең болып кетті ғой. Әсіресе, эстра­да­лық шоу­лардан: «Әні де сөзі де пәлен­шеев­тікі», – дегенді жиі естисің. Үстіне әйел көй­легін киіп, сатира деп санайтындар сам­сап барады. Талғам атаулы арзан күл­кі, жалған атаулыға ауысып кеткендей… Оған «әй дейтін әже, қой дейтін қожа» да жоқ.
ҚазАҚ-тың намысын қорғап бұрын­ғы һәм бүгінгі басшыларының бармағын жер, баспаған таулары жоқ:
Республика Парламенті Сенатына;
Республика Парламенті Мәжілісінің Төра­ғасына;
ҚР Әділет министрлігіне;
ҚР Бас прокуратурына.
Өзге де лауазымды орындарға арнайы хаттар нөпірлеткеніне де талай уа­қыт болды.
Амалы не, жылдар жылжып, айлар ағындап жатса да нақты жауап, шындық шешім шы­ға­рыл­май шерменде жүрген кейіпте. О, тоба, жазушылар мен өнер­паз­дардың жанайқайла­рына жоғарғы жақ­тағы лауазымды ағайындар не дер екен?
Оқырман қауым, Сіздер не дей­сіз­дер?
Қысқасы, қоғам құрылғалы бергі қарт мүшесі ретінде тоқетерім: дүң­гір­шекшілер, «әләу­ләйліңді» доғарсаң қай­­теді? Тойтаңда­маң­­дар, тәйт, әрі! Әділ шешімді құзырлы қазы­лар таяуда-ақ айтады. Сендерше қарашаңырақ ҚазАҚ-қа қажеті мазақ па?..

***

Қолына домбырасын алып, қоңыр даусына басып авторлар қоғамының қашаннан бергі аптабына күйіп, аязына тоңғанын сездірмей, қашан да ағынан жарылатын көзіқарақты, білгір де бі­лік­ті майталман Бас басшы Марал Ысқақ­бай мен жігері тасыған жас басшы Бай­ғали Есенәлиев мырзалардың шерлі шумақ­та­рына құлақ түрелік:
Марал ЫСҚАҚБАЙ:
– Ау, бармаған жер, баспаған тау қалған жоқ,
Төре біткен еш көңіл аударған жоқ.
Біз отырмыз бас қатып, балтыр сыздап,
Бар сенімді үмітке аударған боп…

Байғали ЕСЕНҒАЛИЕВ:
Оу, қоғамына автордың
Қажет емес көшірме.
Қырсықты құдай атқырғын.
Қасиетті қария қоғамның
Қарасын, әсте өшірме!

Біздің ұжым ҚазАҚ па?
Қамсыздарға мазақ па?..
Заңсыздықты көргенше
Түскенім жөн тозаққа…
Аллау-акпар!

Авторлардың жанайқайын жеткізген
Қожанасырдың қырқыншы қосшы баласы,
Қазақстан Авторлар қоғамының мүшесі
Мыңбай РӘШ.