Қазақстан Жазушылар одағының 1987 жылы «Жазушы» баспасынан шыққан анықтамалық кітабында халқымыздың талантты ақыны Өтежан Нұрғалиевтің Қазақ мемлекеттік университетінің филология факультетін 1964 жылы бітіргені айтылады. Мен де университетке Өтежанмен бір уақытта, яғни 1958 жылы түскен едім. Біз университетті 1963 жылы бітіріп кеттік те, Өтежан бізден бір жыл кейін, 1964 жылы бітіріп шықты. Соның себептерін ақындық, жазушылық өнер жолын қуған жастарымыздың біле жүргені артық болмас деген ой қолыма қалам алдырды.

Әдеттегі жаппай жазылып жататын, оқып шыққан соң есте қалмайтын жай өлең мен шын поэзияның айырмасы неде? Өлеңнің ұйқасы дұрыс, теңеулері қисынды, бәрі орнында сияқты. Бірақ сезімді қозғамайды, ойға да тамызық бола алмайды. Бұл – жай өлең. Оқисың да қоя­сың. Енді бір өлең салған жерден баурап әкете­ді. Сезіміңді селк еткізеді. Жүрек пер­несін дәл басады. Ойға батырады. Көң­іліңде құйын туғызады. Бұл – шын өлең.
Енді аз ғана тарих, өткенге шегініс… Он алты жасымда Жамбыл облысы, Шу ауданындағы қазақ орта мектебін бітіріп, сол кездегі «Лениншіл жас» газеті мен комсомолдың шақыруына үн қосып, жолдамамен Қостанай облысындағы Бүкілодақтық комсомолдық екпінді құрылыс болып жарияланған Соколов-Сарыбай кен байыту комбинатын салысуға аттанғанмын. Рудный қаласы картада ғана емес, өмірде де жоқ еді онда. Ресей, Украина, Кеңес Одағының түкпір-түкпірінен келген әр ұлт өкілдері, Қазақстанның Алматы, Жамбыл сияқты облыстарынан келген қазақ жастары палаталар қалашығында жаттық. Рудныйдағы алғашқы жұмысшы барақтары, әкімшілік ғимараттары, тұрғын үйлер енді-енді салына бастаған. Қай жағыңа қарасаң да қыз-қыз қайнаған құрылыс. Кейінірек Қазақстандағы белгілі журналистердің бірі болып елге танылған Нұрмахан Оразбековпен кездейсоқ сонда танысып, достасып, барақтағы бір бөлмеден орын алғанбыз…
Өндірісте екі жыл еңбек етіп, Алматыға келдім. Қарашаңырақ ҚазМУ-дің филология факультеті, оның құрамын­дағы журналистика бөлімі бәріміздің арманымыз еді. Республиканың түк­пір-түкпірінен, әр облыстан келген жастар көппіз. Орын санаулы, аз еді. Бір орынға төрт адамнан таластық. Сынақтардан жақсы өтіп, «іріктеу» дейтін қатерлі қыл көпірде іркіліп қалмай, оны да аман-есен артқа тастап, бағы жанған ұл-қыздар мәре-сәре болып, қуанышқа кенелдік.
Дәл сол кезде қолыма жаз айында шыққан «Жұлдыз» журналының түсе қалғаны. Қарап жіберсем, бізбен қатар филология факультетіне оқуға түскен Өтежан Нұрғалиевтің өлеңдері жүр екен. Мен журналистика бөліміндемін. Бірақ біраз пәндерден лекцияларды филологтармен бірге тыңдаймыз. Сондықтан Өтежанмен жүзтаныс болып қалған­быз. Өтежанның өлеңдері жоғарыда айтқанымдай, салған жерден көңілімде құйын туғызып, сезім пернелерін дәл басып, тереңіне тартып, баурап әкетті.
Үй сыртында жар бар-ды…
Мен шақырдым, ол барды.
Балауса балдыр құрақ ем,
Жалғыз-ақ тілек сұрап ем,
Бақытымды сынап ем,
Оң жолымды оңғарды.
Осындай жолдарды оқығандағы жасы он сегізге жаңа толған, махаббат, сүйіспеншілік секілді ғажап сезімдер туралы талай-талай ұйқысыз түндерде қиялдағанымен, әлі бастан кешіріп көрмеген, дәмін татпаған, өзі де сөз қуып, өлең жазып, ақын болсам, жазушы болсам деп талаптанатын жас жігіттің, бозбаланың – сол кездегі менің қандай күйге түскенімді білсеңіз. Тұла бойым ду етіп, бойыма белгісіз қызу тарап, жүрегім атқақтап соғып қоя берді. Көктемдегі жайнап шыққан жас жапыраққа, қауы­зын жаңа жарған гүлдерге тырс-тырс там­ған жаңбырдың таза тамшысындай мөл­діреген өлең жолдары өзінен өзге дүниенің бәрін ұмыттырып, ә дегеннен арбап алды.
Өзі де айлы кеш еді,
Әндетіп самал еседі.
Тығылды ай да бұлтқа еніп,
Айналды жар да сырт беріп,
Қосаяқ інге жып беріп,
«Оңаша қалсын» деседі.
Қандай ғажап, сиқырлы сурет! Осындағы айтылғандай, жанға жайлы жаз күн­дерінде, жұлдыздары жымың қаққан, әндетіп самал ескен айлы кеште сымбат­ты, сұлу қызбен оңаша жолығысу туралы қай бозбала қиялдамады дейсіз. Шөлдеп келген адамның таңдайына тиісімен-ақ бойын балқытып, тәбетін аша түсетін бал қымыздай өлең жолдары ынтықтырып, одан сайын өзіне тарта түсті.
Бұлбұл боп едім жырламақ,
Кеткендей самал ұрлап ап.
Ұстадым қолын үн бермей,
Ұсынды ол да үндемей,
Асығыс болып жүрмегей,
Құшуды жаным тұр қалап.
Оңашада кездесіп, жүректері бір ысып, бір суып, бір-бірінің қолдарынан имене ұстаған, махаббат деген киелі әлемнің табалдырығынан енді-енді аттағысы келетін, соған ындыны құрып, аңсары ауған бозбала мен жас қыздың алмағайып, естанды халін ақын қалай дәл жеткізген! Еріксіз құмартып, тәнті боласың. Әрі қарай ынтығып, оқи түсесің.
Өрт болып құшақ қармасты,
Жануым еді алғашқы.
Сілкінді жүрек жай болып,
Бір күлді жұлдыз ай болып,
Топырақ түлеп, май болып,
Еріді, гүлге жармасты.
Апырай, қиялдағы жұмбақ сәт, ғажап сәт шындыққа осылай айналады екен ғой. Құпиясы мол сол бір сәтті, тылсым сәт­ті көңіл күйінің сиқырлы әуеніне бө­леп, ақын қалай сәулелендіріп айта біл­ген. Өзіміз күнде қолданып жүрген қара­пайым сөздерден осындай да кесте тоқу­ға, шындыққа қылдай қиянат жасамастан, атқақтаған, тасыған сезім селін дәл жеткізуге болады екен-ау деген ой санамда жарқ етті. Осыншама шеберлікті, мәттақамдықты ақын қалай меңгерді екен!
Бақытты түндер бермес пе,
Жар тауып едім сол кеште.
Сол түнді жылдар ұрлады,
Киік боп күндер зырлады,
Бұлт басып, ай да тұрмады,
Жоғалды сол жан келмеске.
Өлең өзінің сыршыл қалпын, шына­йы әуенін кемітпестен, жоғалтпастан та­ғы алға жетелейді. Жүрегі лүпіл қаққан бозбалаға шексіз бақыт сыйлаған сол бір түн­нің барған сайын жырақтап, жылдар тасасында қалып кетуі, киік боп зырлаған күндер мен бұлт басып, бір орнында тұрмаған аспандағы ай көңіліңде сағыныш сазын туғызып, санаңды мұңмен қабыздайды.
Қызғаныш болды көлігім,
Көрші үйім тапты келінін…
Самалды «сол!» деп ойлаймын,
Көруді жарды қоймаймын,
Қарауға айға тоймаймын,
Кезерсе де ерінім.
«Сөз патшасы, сөз сарасы» деп Абай анықтама берген өлеңнің, поэзияның құдіреті – адамның көңіл күйіне, сезіміне әсер ету дейтін болсақ, бұл өлең өзінің көздеген нысанасына алқынбай, қапысыз жеткен. Самалды «сол!» деп ойлайтын, еріні кезерсе де үй сыртындағы жарға қарауды қоймайтын, аспандағы айға қарауға тоймайтын бозбала бейнесі сенің көңіліңде ұмытылмастан қалып қояды.
Журналдың небәрі үш бетіне шыққан Өтежан өлеңдерін шын сүйсініп, рақат­та­нып, риза болып, бастан-аяқ бір деммен оқып шықтым. Шөлдеп келіп бір кесе бал қымыз жұтқандай әсерде қалдым. Құма­рым қанбады. Шөлім басылмады. Бұлар­дан басқа тағы не жазды екен деп ойладым. Қазақ әдебиетіне осындай тамаша талант келіп қосылғанына қуандым. Келешекте ол тағы нендей жауһар жырлар тудырар екен деп толғандым. Өтежанның өлеңдеріне берілген шағын аңдатпада мектептен кейін колхозда жұмыс істеп жүрген жас жігіттің Жазушылар одағының шақыруымен Алматыға келіп кеткені, өлеңдері поэзия секциясында талқыланып, жоғары бағаланғаны, оларды тақырып жағынан толықтыра түсіп, баспаға ұсыну туралы қаулы қабылданғаны айтылыпты.
Менің өмірімді Өтежан өлеңдерін оқыған­ға дейінгі және Өтежан өлеңдерін оқығаннан кейінгі деп екіге бөлуге болатын еді. Оның өлеңдері шындығымен, сыршылдығымен баурап алып, жан дүниемді төңкеріп түсті. Егер соған дейін көңілімнің терең түкпірінде өзге де ұмтылыс, талпыныстарыммен бірге «ел таныған ақын болсам» деген арманды да мәпелеп, үкілеп келсем, енді қаншалықты ауыр, қиын болса да сол арманыммен қоштасуға тура келген. Өтежан өлеңдері мені аспаннан жерге түсіріп, «өз жазғандарыңды салыстырып қара, мүмкіндігіңді дұрыс бағалай білсеңші» деп ақыл-кеңес бергендей еді. Мына өлеңдеріне, мына түріне қарағанда ол әлі талай нәрсені айта алады, айтатын шығар, ал мен айта алмаспын деп толғандым. «Ұра берсе Құдай да өледі» дегендей, күшеніп жаза берсем, бір немесе бірнеше өлең жинақтарын да шығарар ма едім, бірақ өлеңді содан кейін жазбай кеткеніме қазір еш өкінбеймін.
Оқу басталғанда журналистика бөлі­мін­дегі қыз-жігіттермен жылдам араласып-құраласып кеткеніммен, филоло­гия факультетінде оқитын Өтежанмен арамызда онша жақындық бола қойған жоқ. «Жұлдыздағы» өлеңдерінің арқасында студенттер арасында Өтежанның беделі бірден биіктеп шыға келген. Өзгелерді айтпағанда, бізден бір курс жоғары оқитын Әбіш Кекілбаев, Мұхтар Мағауиннің де әлі ешқайда таныла қоймаған кезі. Университетте өтетін шығармашылық кештерде Әбіш өзінің:
Кім бар екен жек көрмеген, күлмеген,
Кім бар екен бәлсінуді білмеген,
Тышқан екеш тышқан да мәз өзінше,
Мың есе үлкен екенмін деп бүргеден, – деген сияқты пәлсапалық ой-тұжы­рым­­дарға шүпілдеген өлеңдерін оқығанда одан түбінде елді аузына қаратқан жақсы ақын шығатын болар-ау деп болжамдайтынбыз. Оның қасында үнемі бірге жүретін Мұхтар сырын ішіне бүгіп, көп үндемейтін…

***

Өтежанмен бір жыл бір курста бірге оқыдық. Осы тұста енді Өтежан мінезінің өзінше бір қырларын айтуға тиіспін. Оны айтпас бұрын Ақұштап Бақтыгерееваның шағын естелігінен кішкене үзінді келтірейін. Ақұштап 1983–84 жылдары жазушылардың «Шығармашылық үйі» ашылған ғажайып күндерді былай деп еске алады: «Сол кезде бір люкс бөлмеден Ғабит Мүсірепов тамаққа шықса, әзілқой да сөзге үйір ақын Өтежан Нұрғалиев асханаға бірге баруға және сол кісіге жақын отыруға әуес болатын. Түскі тамақ көңілдірек өтеді, біреу қалжың айтады, біреу оқыған жаңалығын айтады, әйтеуір, бір шәугім шай ішетін уақытта рухани байлыққа кенеліп шығатынбыз.
Бір күні кешкі тамаққа Ғабең өзі ал­ды­рып даярлатқан бұзау етін жеп отырған. Өтежан ақын:
– Ғабеке, денсаулығым болмай тұр, бұзау етін жегім келеді, – десін. Мүсірепов өзіне тән маңғаздықпен даяшы қызды шақырып алып:
– Мына жігітке маған дайындаған бұзау етінен әкеліп бер, шырағым, – деді.
Өтежан етті тез-тез жеп алып, Ғабеңе рақмет айтты да, сөзін жалғады:
– Ғабе, осы сізден тағы бір нәрсе сұрауға бола ма?!
– Иә, – деді Мүсірепов, – сұра.
– Осы анау Жібек деген қыз (Қыз Жібекті айтады) сіздің басыңызды қаты­рып әбден шаршатты. Сол қыз жайлы фильм­нің сценариін жаздыңыз, операның либреттосын жаздыңыз, киносын түсірерде де сізді біраз мазалаған сияқты. Сол бәле, анау шілмиген Төлегенге өліп-өшпей-ақ Бекежанға тие салғанда ештеңе жоқ еді, кинодағы Бекежан (Асанәлі Әшімов ойнаған) кімнен кем жігіт, маған қатты ұнайды, – деді.
Ғабит Мүсірепов асқан ұстамдылықпен мырс етіп күліп жіберді. Сол сәтті күтіп отырған ақын-жазушылар мол күлкі­ге кенеліп қалдық. Келесі күні түскі асқа келген Ғабең:
– Әу, Өтежан, сенің әңгімең көңілді екен, маған жақын отыршы өзің, – деді.
Нұрғалиев жазушыға не айтар екен деп бәріміз күтуліміз. Өтежан:
– Ғабе, – деді, – осы анау мұртты жазғышымыз Максим Горький социалистік реализмді дәлелдеймін деп жүріп, аяқтамай кетіп қалды. Сіз де әзірше толық дәлелдеп үлгермеген сияқтысыз. Ертеңгі күні маған қарап қалса жалғыз өзім не ұқсата алам, соны түсіндіріп берсеңіз қайтеді? – десін.
Мүсірепов бұған да ұстамды қалпы мырс етіп жымиды.
– Сен қанша боласың мұнда? – деп сұрады.
– Ертең кетем, әрі қарай жатар едім, төлейтін ақша болмай тұрғаны, – деді Өтежан.
– Ммм, – деген сабырлы жауаптан кейін Ғабең: «Мен саған тағы бір айыңды төлеп берейін, кетпе, әңгімең қызық», – деп жаймен қозғалып, бөлмесіне беттеді. Ақынның еркін де ерке мінезін тағы бір ай қызықтап, Ғабит Мүсірепов өзіне алдырған бұзау етін бөлісе жеген еді».
Ақұштаптың осы шағын естелігін оқығанда менің де көңілімде бір жыл бірге оқыған Өтежанның кейде әдейі қыңыр сөйлейтін, әзіл-оспақты жақсы көретін қиқарлау мінезі қайта тіріліп жүре берді. Енді сол жайында азырақ әңгімелейін…
Университетті бітірген кезде біздер жоғары білімді дипломды мамандар ғана емес, Кеңес Одағы әскерінің офицерлері болып шығуға да тиіс едік. Сенбі күні өтетін әскери дайындық сабағын бірін­ші курстағы орыс-қазақ топтарының сту­дент­тері ең үлкен аудиторияда бірге отырып тыңдайтынбыз. Сабақ беретін мұғалімдеріміз бір капитаннан басқасының бәрі майор, өздері орыс халқы­ның өкілдері еді. Қазір аты-жөндерін ұмытып қалғандықтан, оларды сол әскери шендерімен атай бермекпін.
Өтежан бір күні таңертең сақал-мұртын алмай келіпті.
– Нургалиев, почему не бритый? – деп сұрады майор.
– Бритва поломался, – деп жауап берді Өтежан.
– Идите в парикмахерскую. Побрейтесь, – деді майор.
– Ест тавариш майор, – деп Өтежан қаздаңдай басып шығып кетті.
Содан ең соңғы алтыншы сабақ аяқталарда ғана есікті қағып келіп тұр.
– Где были так долго? – деген сұраққа:
– Очирет был, тавариш майор, – деп жауап берді Өтежан…
Кей жерде жауыннан кейінгі шалшық жатқан күз күнінде әскери тәртіппен жүріп-тұру сабағын өтіп жаттық. Капитан жеке-жеке қақшитып тұрғызып қойып, бұйрық беріп, ары-бері жүргізіп, үйретіп жатыр. Кезек Өтежанға келгенде ол қиқалақтап, дұрыс жүріп-тұрмады. Содан соң капитан:
– Нургалиев, давай поменяемся местами. Вы – командир, я – солдат. Командуйте и смотрите, как надо выполнять, – деп аузын жиып ала бергенше Өтежан:
– Смир-но-о! – деп айқайлап шыға келді. Содан «кругом», «прәмо», «направо», «налево» деп бұйрықты үсті-үстіне төпелеп беріп, бір кішкене шалшықтың шетіне келгенде «лажис» дегенде капитан жата қалды да:
– Вы и командовать не умеете, Нургалиев, – деп су-су болған үстін қаққыштап, орнынан түрегелді…
Тағы да әскери әзірлік сабағын өтіп жатырмыз. Соғысқа қатысқан майоры­мыз қып-қызыл боп, шабыттанып, қы­зы­нып алған. Әңгіме атақты «Курскі доғасы» шайқасы жөнінде еді. Ол өзінің соған қатысқанын мақтан тұтатын.
– Біз сөйтіп немістердің тас-талқанын шығардық, – деп тоқтап, «вопросы есть?» деп сұрағанда Өтежан қолын көтерді.
– Спрашивайте, товарищ Нургалиев, – деді майор өзіне риза көңілмен.
– Скәжите, пожалыста, ви наступали или бежали? – деп сұрады Өтежан.
– Ну, товарищ Нургалиев, вы что, не слушали, я же целый час рассказывал. К тому же вы историю не знаете. На Курской дуге мы победили. Мы наступали… – дей бергенде Өтежан саусағын безеп, оның сөзін бөліп:
– Не-ет, тавариш майор, ви не наступали, ви бежали. Если наступали бы, пуля вам попала сюда, – деп әуелі маңдайын, – а пуля попала вам сюда, – деп сонан соң желкесін көрсетті.
Сол сәтінде-ақ масаттанып тұрған майордың желкесіндегі оқ тиген тыртығына дейін қып-қызыл болып, қызарып кетті.
– Во-он, из аудитории! – деп айқай салды ол.
– Ест тавариш майор, – деп Өтежан ешнәрсе болмағандай қаздаңдай басып, аудиториядан шығып жүре берді…
Тағы бірде әскери қару-жарақтарды өтіп жатқанбыз. Бізде – автомат, Өтежанның алдында пулемет. Біраз нәрсені түсіндіріп болған соң майор:
– Ал, атыңдар, – дегенде бәріміз оқсыз сатырлатып ата бастадық.
– У меня не стрляет, – деді Өтежан. Майор қасына барып, пулеметтің атқызбай тұрған тежегішін ашты да, дұрыстап түсіндірмек болып:
– Это как называется? – деп затворды саусағымен нұсқай бергенде Өтежан шүріппені басып қалды. Затвор сарт етті де, майордың саусағының терісін алып кетіп, қан сорғалай жөнелді.
– Это сделал Нургалиев! – деді майор саусағын жоғары көтеріп бәрімізге көрсетіп…
«Ойнақтаған бота от басады» деген­дей, бірінші курсты аяқтаған жыл қоры­тындысында Өтежанға әскери дайындық пәнінен «екі» қойылып, екінші курсқа көшпей қалды. Ғабит Мүсіреповтей қайдан болсын, әскери пәннен сабақ бергендер оның «әзіл-қалжыңдарын» түсінбеді.

***

Өтежанның алғашқы жыр жинағының баспадан шығуын тағатсыздана күткендердің бірі мен едім. Екінші курсқа көшкен кезімізден бастап төменгі курста қалып қойған одан көз жазып қалғанмын. Бірақ газет-журналдарға шыққан өлеңдерін қалт жібермеймін. Ақыры бірер жылдан кейін «Менің махаббатым» деген алғашқы өлең кітабы қолыма тиді. Жатақханадағы бөлмеде жігіттер «Ал енді шамды сөндірейік, таңертең сабаққа барамыз, ұйықтайық» дегенше әлгі жинақтан бас алмай, құмарлана оқумен болғаным есімде. «Төгіліп тұрған қандай тамаша, бейнелі тіл, қандай әсем суреттер!» –деймін тамсанып. Қою көкте моншақтаған жұлдыздарды ақын көк күмбезіне мәңгілікке қағылған алтын шегелерге ұқсастырады. Жасыл кілем – майсадағы сүрлеу жолды жолаушының ұмытқан жібек арқанына теңейді. «Көл – ана, ай бөбегін шомылдырып, сызады күміс шеңбер дөңгелетіп» деп кіршіксіз таза, әсем суретті көз алдымызға алып келеді. Ал:
Тереңіне жіберердей батырып,
Қара теңіз жатыр кәрін шақырып.
Жартастардың жағасынан алады
Толқындары жолбарыс боп атылып, – деген жолдарда қаншалықты қимыл-қозғалыс, жанды сурет, экспрессия бар!
Жапырақты жамбы қылып атып алып, қаңбақты қанжығада сүйреткен жел, ақ шәлі бүркенген Алатау, жасаулы келін­­шектей сән құрып тұрған дала, ақ боран­ның тығынын ашып тастап, бұр­қыра­­тып келе жатқан қаңтар, екі көзі шарасына сыймай аруақтанған күйші… қысқасы, «өлеңнен қанат байлап алған» ақын не нәрсеге назар аударса да, соның бәрі қозғалып, жанданып, түрленіп жүре бере­тіндей. Өтежан өлеңдерінің әсері ме, шам­ды сөндіріп жатқан соң, көзім әбден ұйқыға кеткенше, өзім білетін мың-сан сөздердің бәрі тіріліп кетіп, айналамда ақ көбелектердей қанат қағып, қалықтап, ұшып жүргендей әсерде болдым. «Жай сөз жоқ, сөздердің бәрі киелі, қанатты екен-ау, олардың ұша алатынын осы уақытқа дейін қалай білмегенмін» деген тәтті, бақытты сезімнің құшағында тербеліп жатып, көзімнің қалай ілініп кеткенін сезбей қалыппын…
Содан кейінгі жылдарда мен Өтежан­ның «Ақ нөсер», «Нөсерден кейін», «Кем­пірқосақ», «Кәмелет», «Ай астында ақбоз үй», «Айшуақ», «Қайыңды тоғай» сияқты, басқа да қолыма түскен көптеген жинақтарын, өлеңдерін оқыдым. Қайсы­біріне риза болсам, қайсыбіріне риза бола алмай қалып жүрген кездерім болды. Әуелден өзім күткен, дәмеленген, өзім аңсаған Өтежанды бірде тапқандай болсам, бірде қайта таба алмай қалғандай күй кешетінмін.

***

Енді осы жерде өткен ғасырдың екін­ші жартысындағы қоғамымызды денде­ген ауыр дерт – арақтың, сыраның, ішім­діктің адамға тигізген зияны туралы айтпай кете алмаймын. Қайғы-қасырет жайлаған Ұлы Отан соғы­сы жылдарынан кейін қоғамның ағзасына сыздықтай кірген бұл індет келе-келе қалалар ғана емес, алыстағы ауылға дейін бүкіл болмысы­мыз­ды, тіршілігімізді жайлап алды. Халқы­мызға оның әкелген тақсыреті Ұлы Отан соғысынан кем болған жоқ деуге де болар, мүмкін. Ғасырлар бойы сайын дала төсін­де таза ауада экологиялық жағынан таза тамақ жеп, айран-сүт, қымыз-шұбат сияқ­ты тәнге дауа сусындар ішіп, салауат­ты тіршілік кешіп келген, дені (гені) таза жұртымыздың ағзасын улап, ұлт денсаулығының тамырына балта шаба жаздады десек те болар оны. Қан-қасап соғыс жылдарында жақыны не туысы қазаға ұшырап, қара жамылмаған шаңырақ қалмағанындай, өз отбасынан, не ең жақын туыстарынан әлдекім маскүнемдік дертіне шалдығып, жапа шегіп, қасіретке ұшырамаған отбасылар да кемде-кем қалған шығар сол жылдарда. Енді бүгін, тәуелсіздікке жеткенімізге қаншама жылдар өткен қазіргі таңда ғана осы кеселден бірте-бірте айығып, есімізді аз-аздап қайта жиып келе жатқанымыз, қазіргі көптеген жастарымыздың ішімдіктен іргесін аулақ салатыны, той-жиындарымыздың арақ-шарапсыз өте бастағаны көңілге үміт, қуаныш ұялатады. Өткен ғасырдағы бұл құбылыс бүгінге дейін жан-жақты, лайықты зерттеліп, өз бағасын әлі толық ала алған жоқ…
Ішімдіктің зиянды әсерінен ақындарымыз бен өнер адамдары да сырт қала алмады. Өкінішке қарай үміт күттірген кейбір жас бойындағы талантынан айрылып қалды, діттеген межеге жете алмады, қайсыбірі орта жолда өртеніп, жанып кетті. Өтежан өлеңдерінде де арақтың зияны аз айтылмайды.
Шындығына келер болсақ ол бір адам­ға сыбаға боларлықтай ғұмыр кешті, кітап­ты да ешкімнен кем шығарған жоқ. Бірақ өмір жарысына, әдебиет жарысына бойындағы ешкімге ұқсамайтын өзіндік дара үнімен, табиғи талантымен ә дегеннен жарқ етіп, көзге түсіп қосылған Өтежан, әттең, әттең… сол дарынын, сол талантын баптап күтіп, елінің қажетіне, халқының керегіне толығынан жарата алмай, қапыда кетті-ау деп өкінемін. Өмірінің көп кезеңінде арасында жарқыраған жақұты бар, бірақ бірыңғай сыңғырлаған сымбатты келісімдерден ғана тұра бермейтін кедір-бұдырлау өлеңдер жазды. Олары кейде шықса, кейде шықпай сүрленіп жатып қалған уақыты да болғаны анық.
Дегенмен, тым өкініп, таусыла бермейік. Тума талант, дарынды ақын Өте­жан­­ның қазақ поэзиясына қосқан үлесі ұмы­тылмас. «Жырламаймын басын шатып әр күйдің, өзге тілмен, өз бетіммен шалқимын» деп поэзия әлеміне кеудесін кере ұстап, еркін басып, ентелей келген, «жүрген жоқпын басқан ізді қуартып, лирикам бар саған еккен жуан түп» деп еліне, Отанына, халқына сөз арнаған Өтежанның артында сөз танитын, өнер танитын, шын өлеңге қызыққан адамға асылын жасығынан ажыратып алуға болатын көл-көсір, аса бағалы мұра қалды. Әсіресе оның әр жылдарда өмірдің өзінен ойып алып, шындықты шыңғырта жазған балладаларының, «Афина мектебі», «Соғыс­тың соңғы жазы» деген жалпы атпен жарық көрген көптеген жауһар жырларының орны бөлек. Олар туралы айтылар сөз алда… Бұрынырақта «Қазақ әдебиеті» газеті жазғанындай «сұңғыла сөз шеберінің дәлме-дәл деталь­-штрихтары, тіпті шабыт буына елтіп сүйкей салдысының өзі мәтелге айналып кетуге хақы бар қанатты тіркестердей тәнті ететіні, өлеңге өзгеше реңк-бояу беретін әдеби әдіс-тәсілдері қайран қалдыратыны» рас. Оның қазақ поэзиясына кең тыныс, жаңа өріс әкелген шығармалары келешекте де әдебиетімізден өзінің лайықты бағасын, орнын алатыны, кейінгі ұрпақты тәрбиелеуге, поэзияға, халқымызға қызмет ете беретіні күмәнсіз.

 

Болат БОДАУБАЙ,
жазушы, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері,
халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының иегері