Өз заманының мықты адамына шәкірт болып, ұстаз айтқан сөзді бар махаббат-мархабатымен қабылдап, ынта-шынтасымен орындау ең бір ізгілікті, жемісті іс екенін Қайым өміріне қарап түсінесің. Және сондай тұрақты ізденімпаз болудың қиындығын сезесің. Алға қойған мақсаты, істеуге тиіс қызметі елге ауадай қажет уақытта жолындағы кедергілерге қарамастан, қазақтың сертіне берік серкесі сияқты тек алға ұмтылған халық перзентінің туғанына жүз жыл. Сөзі мен ісі бір, тілі мен жүрегі бір, сырты мен іші бір дегдар адамның еңбегі бағаланбай жүр деп зар жылай беруіміз қаншалықты дұрыс. Ең әділ уақыт-ағзам оны бізсіз-ақ өз биігіне көтеріп әкетеді. Абай сөзінің сәулесі көкейіне қонған, Мұхтар алақаны маңдайын сипаған Қайым Мұхамедханұлының ғалымдық қажыры, азаматтық болмысы еш әлсіремей, көз алдымызда жарқырап тұр.

---

Бағашар ТҰРСЫНБАЙҰЛЫ

Туған ел – алтын бесік, ұшқан ұям,
Көз жұмылмай тұрғанда қайтіп қиям?
Тарта гөр, Семейімнің топырағы,
Төстіктей жеріңе мен еркін сиям.
                                                 Қайым. Карлаг, 1952 ж.

***

«Ызалы жүрек, долы қол,
Улы сия, ащы тіл.
Не жазып кетсе, жайы сол,
Жек көрсеңдер, өзің біл».
«Қиянатшыл өмірден жүрегі қырық жамау болған» ақын осы өлеңді тек өзінің ба­сындағы хәлді ойлап, өз жанын ғана ай­тты десе сенбес едім. Дүние тіршілігінің бар құбылысын жүрегімен сезген да­ныш­пан­ның тура сол сәттегі көңіл-күйін өлең­нен аңғару қиын да емес. «Адамзаттан досы жоқ, жалғыз-ақ қаламына сырын айтар» пенде баласы Абайдың көңіл-күйіне тап келгенде, осы сөзді айтқысы келетінін білгендей. Бұл өлең Абайды үлгі көрген жиыр­масыншы ғасырдың басындағы оқы­ған қазақтардың өмірінің соңғы сәттерінде ақырғы рет ойларына алған жыр жолдары емес пе екен?.. Әлде елуінші жылдардың ішінде қайта қуғынға ұшыраған аза­мат­тар­дың жүрек сөзі ме?.. Өлшеулі ғұмырын әділет жолына, қазақ ғылымы мен білімінің өркендеуіне, әлемнің саяси картасында қазақ деген ұлттың бар екендігін мойын­дату­ға арнаған қайран ерлер жазықсыз жапа шегіп, құрбан болып бара жатқанда ауыздарына кәлимадан басқа қандай сөз, ойларына өлімнен басқа не келгені анық белгілі болмаса да, қалдырған мол мұрала­рына қарап, осылай өзіңше топшылайсың. Сол күйге Абай ситуациясымен тап келгенде ғана айтар сөз емес. Басқа бір мағына­лық реңкпен түсінуге талпынсақ, алаштық­тар­дың да «жүрегі ызалы, қолы долы, сия­­сы улы, тілі ащы». Кеңес үкіметі үшін! Кей­де соларға қарата: «жек көрсеңдер өзің біл, мен ұлт алдындағы қызметімнен танбаймын» деп тұрған Абайдағы бірбет­кейлік сезіледі.
Абайдың өмір сүру салты, мінезі, сөзі тірі кезінде-ақ кейінгілерге үлгі бола бас­тады. Ақын шәкірттері де, оның ішінде ба­ла­лары да бар, айналасына ерекше үлгілі жандар болды. Абайдың сөзін әң­гі­месіне тұздық етпейтін жан Семейде бол­маушы еді. Бәлкім, Абай туған қасиетті топырақ болғаннан кейін де бұл қала алаш­­тықтардың астанасы болған шығар… Кө­пестердің, жер аударылған орыс де­мократтарының дені сол қалада тұрды. Ғылым, өнер ордасына айналды. Тұңғыш қазақ газет-журналдары шықты. Әлихан, Ахмет, Міржақыптар Алашорда үкіметінің жиындарын өткізді. Олар Семейге келген сайын тоқтайтын бір үй бар еді. Ол – Мұха­мед­хан Сейітқұлов шаңырағы. Оның кітап­ха­насында әлем классикалары, сирек қолжазбалар мен сол кездегі «Тәржіман», «Айқап», «Шора», «Абай», «Уақыт», «Дала уәлая­ты», «Қазақ», «Патша географиялық қоға­мының жазбалары» сияқты мерзімді басылымдар, Абай мен Шәкәрімнің тұңғыш жинақтары, дін, философия кітаптары бол­ған. Мұхтар Әуезовтің де Семейге келген сайын соқпай кетпейтін бір қастерлі ме­кені еді. «Қарагөз», «Еңлік-Кебек» пьесала­ры­ның алғашқы дайындықтары Мұхамед­хан ақсақалдың үйінде өткен. Сол кездері Әуезов Семейдегі мұғалімдер училище­сінде оқитын. Қайым бес-алты жастағы бала. Күллі ғұмырына жететін тапсырма бе­ріп, азаматтық, ғалымдық жолдың бағ­дарын көрсеткен ұстазын алғаш рет сол кез­дері көрген. «Абай» журналы, «Сары­арқа» газеті­нің шығуына демеушілік жа­саған Мұхамед­хан Сейітқұлов 1937 жылы «халық жауы» ретінде атылып кетеді.
Әуезовтің «Еңлік-Кебегіне» дайындық ке­зін Қайым ұстазы туралы мақаласында еске алады. Қайымның анасы Мақыпжа­мал­ға Мұхтар: «Сізде қазақ әйелі мен қы­зы­ның киімдері бар? Болса, келініңіз екеуі­ңіз киіп көрсетсеңіздер», – деп өтініш айтады. Қазір бізге жеткен Мақыпжамал, Фархинұр аналарымыздың ұлттық киім­мен түскен суреттері қойылымның сурет­шісіне көрсету үшін түсірілген еді.
Оқымысты әкеден тәрбие көрген, Алаш қайраткерлерінің қызмет жолын бала кезден көріп өскен Қайымның ғалымдық жолы Әуезов берген үш тапсырмамен басталған. Үш тапсырма: Абай өлеңдерінің текстологиясын, Абайдың ақындық мек­тебін зерттеу және Абай музейін ашу.

***

«Сөзі аз, мағынасы көп, терең» (Ахмет Бай­тұрсынов) ақын сөзі қаншама зерттеу еңбектерге негіз болды. Мәңгілік екі том­дықты түсіндіру үшін, талдау үшін жа­зыл­ған қыруар кітаптың саны нешеу болса, әр­кім­нің өз тануындағы Абайы сонша. Ақындық­тан асып, философ, ойшыл, тіпті экономикадан хабардар Абайдың рухани дидары сол екі томдықтан жарқырай көрінеді. Сол еңбектердің бәрінің айнасы болған Абай өлеңдері мен қара сөздерінің әр сөзін, әр әріпін жанұшыра қорғаған Қайым да сол зерттеулерге қызмет қыл­ғандай. Ол әуелі Абайға қызмет етті. Қайым­ның идеалы – Абай. Бірақ ол ақынға еліктеп, сөз айтуға құш­тар емес. Ақын өлеңінің мән-мағына­сын ашып, қара сөзінің түп-төркінін де түсін­дірмейді. Бар қызметі: идеалының шы­ғармаларын қорғайды. Бір үтірі, әрпі, сөзі өзгеруіне жол бермейді. Егер біз бүгін ақын өлеңдерін ғылыми түсінігімен қоса түпнұсқа­дағы­дай оқып жүрген болсақ, ол сөз­сіз Қайым­ның еңбегі. Бұл жолда оның алдындағы үлгі тұтары – Мұхтар Әуезов. 1933 жылы Әуезов құрастырған Абай жи­на­ғында ұста­зы ғылыми түсінікті қалай жаз­са, шәкірт-Қайым сол жолдан бір танбайды. Тек өлең­нің жазылған уақытына мән беріп қана қоймай, сол кездегі Абай басын­дағы хәлді, елдегі саяси ахуалды, өлең­нің жазылуына әсер еткен жәйтті тү­гел талдап тар­қатады. Абай туралы естелік­тер­дің бәрін өте дәл қолданады. Көкбайдың: «Сорлы Көкбай жылайды, жылайды да жырлайды» – дегенді мен қылып қойып, өзін айтып еді» деген сөзін келтіреді. Сол Көкбай есте­лі­гінде 1880-1886 жылдар аралығында Абай өлеңдерін Көкбай атынан жариялап келгенін, 1886 жылы «Жаз өлеңін» кейін ақын өз өлеңдерін өзі со­ғым­ға «сатып алған­дығын» аса бір ілтипат­пен жазады. «Жаз» өлеңіндегі ауылы Абай­дың өз ауылы, Абайдың астындағы аяң­шы­лы, Абайдың Әбдірахметтен алған аяң­шыл Күреңтөбел аты. Айқайшы шалы сол жылы өз ауылымен көрші болып отыр­ған Әнет Бармақ деген шал. Құс алып жүр­ген жас жігітіттер өзінің балалары – Ақыл­бай, Әбдірахман болатын…» деген шәкірт естелігіне қоса Бармақ деген кісінің қан­дай адам болған­дығын архив материалдарымен дәлелдеп көрсетеді.
Ғалым еңбегінен пенде-Қайымды мүл­де көрмейсіз. Бар ынта-ықыласымен, жан жүрегімен беріле жазатын еңбегінде кісі атау­лыны күстәналамайтын салмақты мінезі, бір адам туралы оғаш пікір айтпайтын ұстамды мәдениеті, тек дәлел мен дәйекке сүйенетін ғалымдық болмысы тұтас бітімімен ерекше. Кімнің үстінен кім арыз жазғанын жатқа білсе де, пенде баласына оларды жамандап сыр ашпаған беріктігі мен кісі артынан өсек айтпайтын қасиеті жазуынан-ақ байқалады. Сірә, мұндай кеңдік шын білімдар адамдарда ғана кездесетін сирек құбылыс болса керек. Тұрағұлдың естелігінде өзінің кеңіге­­ніне шүкірлік айтатын Абайды, арыз­қой­лар­ға «түсіністікпен» қараған Мұхтарды ес­ке алсақ, бұл тұрғыдан Қайым да өз иде­а­лы мен ұстазына адал. Гетеше айтқанда, Қайым ғұмырының фактілері шындығымен қоса мәнділігімен мағыналы. Ол шынайы ғалымның, зерттеушінің үздік нұсқасын көрсетіп кеткендей. Ондай ғалымдыққа ілуде біреудің жететіндігіне Қайым өмірі дәлел. Профессор Айгүл Ісмақова «Қазақ­с­тан» арнасы түсірген Қайым туралы «Жар­қын бейне» бағдарламасында: «2009 жылы Қайым Мұхамедхановтың текстоло­гиялық зерттеулерін отбасылық архивтегі түпнұсқамен және 1995 жылы шыққан Абайдың екі томдығына жазылған ғылыми түсініктермен салыстырып, алғысөзін қайта жазуға мәжбүр болдым. Себебі, 1995 жылғы екі томдықтағытүсініктер Қай­ым еңбегі негізінде болса да, өзгер­ту­лер енгізіліп, бірнеше автордың аты атал­ған. Соны Қайым қолжазбасымен салыс­тыр­­ғанда, 99 пайызы Қайым Мұха­мед­хан­ұлының еңбегі екенін көргенде, мен жа­нын­дағы авторларға жанашырлықпен қарадым», – дейді. «Күріштің арқасында күрмек су ішеді» деген сөздің айқын мысалы Қайым еңбегін пайдаланғандар. Хә­кім­нің 150 жылдық мерейтойында Қайымды қалап сұрап алып, бар шаруаларын бітір­генде кәрі адамға ешкімнің қайырыл­май қоюы, қазір ойласақ, ақылға оғаш сияқты. Бірақ тек өмір емес, қайшылыққа толы адам жаны да қиянатшыл. Өмір бойы зерттеп келе жатқан Абайының 150 жылдық мерейтойына шақырылмай қал­ған кездегі көңіл-күйін, жанына батқан әділетсіздікті, Қайымға деген немқұрайлы­лық­ты қазір қалай түсіндіруге болатынын білмейсің. Сол жасында Қайым ақсақал өмірдегі қиянаттардың бәрін көрген дана қарт. Өзінің шақырылмағандығы көңіліне ауыр келсе де, оған кеңдікпен қарағандай әсер етеді. Бірақ сол тойда Қайым шә­кірттері төрде «абайтанушы» ретінде қалай дәті шыдап отырды екен. Тіпті, қарт Қайым тө­сек тартып жатқанда шәкірттерінің кейбірі хәлін сұрауға жарамапты. Күнде­лік­ті күнкөрісі мен денсаулығы қиындаған соң, туған жері – Семейіне қайтуды дұрыс көріп, сондағы ағайындардан жаттық көрмеймін деген ойының да ақталмағанын Тұрсын Жұртбайдың естелігінен оқып едік. 1952 жылы Карлагта жазған: «Тарта гөр, Семейімнің топырағы, Төстіктей жеріңе мен еркін сиям» деген өлең-дұғасымен осы оқиғаның арасынан әлдеқандай байланыс іздеп, әлек боласың…
Аттай қалап шақырып алып, Семейге жалғыз өзі шығарып салып тұрған шәкірті (Т.Жұртбай) кейін Семейге барып, ұс­тазы­мен сөйлескенде де келіп-кетіп жатқан кісінің жоқтығын айтқан ғалымның жан қайғысына ортақтасады. Қайым тағы да идеалы – Абайына жүгінеді. Ешкімнің артынан жаман сөз айтпай, ренішін ішінде ғана сақтап, әлсіздіктерін кешіреді.
Жан қысылса, жай таңдап,
Жанды еріткен жайдары-ау.
Жан жай тапса, сен неге
Жат мінезсің жабырқау?
Құдай ғана еңбекті жемейді. Қайымның еңбегіне ортақтасқандарға бізге де жана­шырлықпен қараудан басқа амал қал­май­ды тағы. «Әрбір қораш «Меннің» өзінен зор кө­­гірегі бар» (Т. Шапай) екен. Оны мойын­дау­­ға ешкімнің дәті де шыдамай­тыны а­нық.
Текстология мен ғылыми түсінікке қоса Абай өлеңдері мен қара сөздеріндегі араб-парсы сөздерін теріп, Абай шығармала­рының сөздігін жасады. Біз оқып жүрген Абайдың екі томдығына Әуезовтен кейін ерекше еңбек сіңірген адам – Қайым. Жә­не осы екі ғалым адамға бұл салада тең­де­сер біреу бар ма екен…
Әдебиет пен өнер әлемінде де – шым­қай саясат. Жылап туып, кейіп өлу арасын­дағы сапарында Қайымның жеке басына да, шығармашылығына да төнген қауіп қа­зір біріміздің басымызда жоқ. Сол қиын­­дыққа қарамастан, Абай, Шәкәрім, Махамбет шығармаларын шала зерттеу­шілерден туған қауіптен қорғаумен жүріп-ақ, бар ғұ­мырын сарп етті. Қайымның ақындық, драматургтік қабілеті көркем­діктің ең жоғары деңгейіне жете алған жоқ. Онымен айналысуға уақыты да тапшы болды. 1951 жылы «Абайдың ақындық мектебі» диссер­тациялық жұмысын қорғат­пай ғана қойған жоқ. Кеңес елінде «Ленин, Маркс мектебі ғана болуы мүмкін. Басқа мектеп жоқ…» деп қарсы шыққан ағайын­дар­дың дауы ушығып, Қайымның өзі 25 жыл бас бос­тан­дығынан айырылды. Үйін­дегі бар құжаты тәркіленіп, кейбіреуі өр­телді. Қорғағалы жатқан жұмысынының кей беттерін КГБ-ның адамдары жыртып тастаған. Түрме­ден шыққаннан кейін де өз бағытынан тай­ған жоқ. Ыстық камера, суық камера, тырнақтың көбесіне ине тығу сияқты азап­тар­дың бәрін көріп шыққаннан кейін де, Мұхтар Әуезовке: «Мұха, мен жалғыз адамдық камерада жаттым. Менікі люкс қой» деп күле еске алуы да өткенге қарай­ла­май, тек прогреске ұмтылған шығарма­шы­лық қажыр болса керек. Өзінің қандай қиындық көргенін көп айтпайтын, кісіні әбден танып алғанша сыр ашпайтын Қайым түрмеден шыққанда Әуезов күтіп алыпты. Ол кезде Әуезов өзінің «қателік­терін» мойындап, мақала жазған екен. Қарсы алып тұрған ұстазына тік қарап: «Сіз де сенімсіз екенсіз ғой» депті. «Әй, Қайым, сен нені түсінесің? Түрме саған ештеңе үйретпеді ме? Олардың аңдығаны сендер емес, менмін ғой. Мен өзім үшін емес, сендер үшін осындай әре­кетке бардым. Сендерді сөйтіп қорғадым. Егер мен қаса­рыса берсем, сендерді қысады. Мен жұмсарсам – сендерге де жұмсарады. Мұны тактика дейді», – деп ұстазы сырын ашыпты. Бұл кезде Қайым ұстазының әу баста берген үш тапсырмасын орындаған, сүйікті шәкірт еді. Әуезов басымен вокзалға барып, қарсы алған­дығының өзі мойындау, құрметтеу еді.

***

Қазаққа өнер-білімнің есігі енді ашылып, жазу мен оқуды жаппай меңгере қоймаған кезде өтірік пен шынның арасын ашып беретін адамның туғаны керек еді. Әсіресе, Абай, Шәкәрім өлеңдері әдеби ай­налымға ене бастаған уақытта әр түрлі қолжазбалардағы шығармаларды бірімен-бірін салыстырып, дұрысын халыққа ұсыну міндеті тұрды. Қайым Абай өлеңдерінің қолжазбаларын, оған қатысты шыққан әр материалды тасада қалдырмаған. Кей ғалымсымақтар орта жолдан абайтануға кірісіп кеткенде, олардың ашқан «жаңалық­тарын» әлдеқайда бұрын зерттеп қойғанын да нақты дәлелдермен айғақтайды. Белгілі абайтанушы-ғалым Зәки Ахметовтің қате­лі­гін дәлелдеп, жазған мақаласынан Қайымның Абайды, оның ақын шәкірттерін ең жақсы білетін адам екендігі көрінеді.
Абай өлеңдеріндегі болыс, ұлық, сот дегендердің әрқайсысын әр түрлі мағынада қолданғанын, сол сөздерді пайдаланғанда Абай нені айтқысы келгенін тәптіштей жазады. «Патшалық системаның әкімшілік орындарын кейде «ояз», кейде «орыс» деп (бұнда орыс халқын айтпай, қазақ ортасын­дағы сол кездегі әдет бойынша ұлықты орыс деп атаған) шенейді» деуінде Абай за­манындағы тіл қолданысының қандай болғандығын да түсіндіреді.
Абай өлеңдерінің ең жақсы қолжаз­ба­сы Мүрсейіт Бікіұлынікі. Бікі Ысқақпен көрші болған, туыстай араласқан адам екен. Мүрсейіттің жазуы әдемі анық бол­ған соң, Кәкітай арнайы тапсырма беріп, ақысын төлеп жаздырған. Абай өлеңдерін басып шығаруда Тұрағұл мен Кәкітайдың еңбегін айрықша атап, олар туралы жеке мақала жазған Қайымнан кейін бұл тақы­рыпқа барған адам жоқ сияқты… Мүрсейіт­тен басқа Самарбай, Дайырбай сияқты адамдар да Абай өлеңдерін көшіріп жаз­ған. Сол кездерде ұзатылған қыздың жасауына Абай өлеңдерін қосып беру әдеті болыпты. Уәсилә, Әсия, Рахилә сияқты тағы бес-алты қыздың жасауына арнайы көшіріліп, қосылған қолжазбалардың барлығы Абай өлеңдерінің қолжазбасы ретінде пайдала­ныл­ған. 1886 жылы Ма­ғауия, Кәкітайлар­дың ұсынысымен Абай­дың көзі тірі кезінде өлеңдері жинала бастағанын да жазады. Алайда, көп өлең­дері қағазға түспеген. Ел ішінде жатталып қалған, бірақ жинақта­рына кірмей жүрген өлеңдерді жатқа біле­тін адамдар арнайы хат жазып, Қайымға жіберіп отырған. «Абайдың жаңа табылған сегіз өлеңі», «Абай­дың жаңа екі өлеңі» сияқ­ты хаттар Қайымға жиі келетін болған. Тіпті, кейбіреуі ақын өлеңдеріне теліп, бас­қа біреудің де өлеңдерін жіберетін. Солар­дың бәрін Абай­дікі қайсы, басқанікі қайсы, зерттеп жазу қаншалықты күш-жігерді қажет ететінін ғалымдықпен айналысып жүрген адамдар бізден гөрі жақсы түсінер. Мақсат Абайдың жаңа өлеңін табу емес, сол арқы­лы өздерінің атын шығарғысы келе­тіндер­дің де барын ескеріп, Әуезовке өтініп, арнайы мақала жаздырған. Мұхтар сол мақаласында: «Тегінде Абай шығар­ма­ла­­ры­ның аздығынан кенде болып жүр­гені­міз жоқ. Барын барша бажайлап барғыза алмаудан, зерттей алмаудан кендеміз» деп жазған болатын.
Қайым жинаған естеліктердің бәрінде Абай әділ, тура адам. Сол әділдік, туралық­тан өзі де айнымайды. Мұздыбай Бейсенбаев деген кісінің «Абай және оның заманы» кітабының қолжазбасына жазған ұзақ пікірі әдебиет, ар, Абай алдындағы Қайым­ның адалдығын аңғартады. Әлдеқашан бел­гілі мәселелер мен жарыққа шығып қой­ған құжаттарды өзі тапқандай жазатын авторды ұятсыздығы үшін жазғырады. Дәлелді, дәлдікті, тек қана құжатқа сүйен­ген­ді жақсы көретін Мұхамедханұлы жөн-жосықсыз жорамалдарға бармайды. Және кез келген мәселеде Әуезовтен аттап кет­пей­ді. Кім қай пікірді бұрын айтса, кім қай құ­жатты бұрын тапса, солардың бәрін сіл­те­месімен береді. Өзгелерден де соны талап етеді.
Қайым құдды бір қателіктерді түзеу үшін туған жан сияқты. Бұқар жырау, Махамбет, Шоқан, Абай, Шәкәрім шығарма­ла­ры мен өміріне қатысты жазған текстоло­гия­лық және зерттеу еңбектері архив ма­­териалдарымен, естеліктермен салыс­тырып, әбден сүзгіден өткізіп барып жа­зыл­ған дүниелер. Қайым ондайда ішкі сезіміне берілмей, салқынқанды жазады. 1977 жылы шыққан Абайдың екі томды­ғына байланысты жазған мақаласында да құрастырушыларды аямайды. Ондағы хро­нологиялық тәртіптің бұзылғандығын, ғы­лыми түсініктердегі қателіктер мен өлең­деріндегі қате жазылған сөздерді соған дейінгі жинақтармен, қолжазбалар­мен түгел салыстырады. Шәкәрімнің 1988 жылы «Жазушы» баспасынан жарық көр­ген жинағы мен 1912 жылы Шәкәрімнің өз редакторлығымен Семей қаласында «Ярдам» деген татар баспасынан шыққан «Қа­зақ айнасы» жинағын салыстырып, көп­­те­ген қателіктерді ашына жазады. Жи­нақ­­та­ғы «Құдай» сөзін қайта-қайта басқа сөз­­дер­мен ауыстырып жазғанын дәлел­дейді. 1988 жылғы Шәкәрім жинағының редакторы И.Сапарбай, құрастырғандар М.Жармұхамедов, С.Дәуітов, редакция алқасы З.Ахметов, Ш.Елеукенов, М.Қара­та­ев сияқты қазір аты белгілі ақын-жазу­шы, ғалымдар. 1988 жылғы жинаққа дін ту­ралы өлеңдері мүлде енбеген. Осындай «өзгертулерді» Қайым қатты жек көрген.
Шәкәрім Қайымның ең жақсы білген, қатты құрметтеген адамдарының бірі. Абайдың ақын шәкірттері туралы жазғанда ешкімге бұра тартпайтын Қайым көңілі Шәкәрімге келгенде жұмсарып сала береді. Абайдың:
«Сөз айттым «Әзірет Әлі», «айдаһарсыз»,
Мұнда жоқ «алтын иек, сары-ала қыз».
Кәрілікті жамандап, өлім тілеп,
Болсын деген жерім жоқ жігіт арсыз», – деген өлеңінде Көкбай, Әріп, Шәкәрім бар. Бі­рақ Қайым Әріп пен Көкбайды айтып, Шәкәрімнің атын атамайды. Бұл Шәкәрім­нің ақындығына пәлендей нұқсан келтір­мей­тінін де біледі. Бірақ көңілі қаламайды. Ақылбай туралы жазғанда да оның жас кезінде қатты сауықшыл болғанын айтып келіп, кейін Абайдың ақылына тоқтағанын жазады.
Қайымды оқып отырып, Абай заманына барасыз, ақын шәкірттерімен етене жа­қындасасыз. Ғалымның мақалаларымен таныссаңыз Шәкәрімді, Ақылбайды, Ма­ғауияны, Тұрағұлды, Әріпті, Көкбайды, Әсет­ті, Әубәкірді, Уәйісті, Төлеуді оқығандай бо­ла­сыз. Қайым олардың не жазғандарын ға­на айтып қоймай, кімнен үйренгендігін, оған Абай қандай пікір айтқанын келтіріп, шығармаларын түгел мазмұндап береді. Мұқа мен Әлмағамбеттің әнін тыңдап, Бай­ма­­ғамбеттің әңгімесінен әсерлене бере­сіз.

***

Қайым білмейтін кітап, оқымаған газет, ақтармаған архив материалы жоқ сияқ­ты. Тек өлең-жырларға байланысты құжаттарды ғана емес, шежірені де жан-жақты індеткен адам. Шәкәрім шежіресіне байланысты барлық материалды сүзгіден өткізген. Бізге қызық болған бір дерегін кел­тірейін. Оны Қайым Шәкәрімнің «Қал­қаман – Мамыр» дастанындағы:
«Кішік деген – бабаңның өз атасы,
Мәмбетей – ол Кішіктің бір ағасы.
Мәмбет сопы, Кішіктің шешесі бір –
Қатаған Тұрсын ханның ханышасы»
деген шумақты тарқатып айтқанда сөз қы­лады. Осы жердегі«ханышасы» деген сөз «қызы» деген мағынада екен. Осы Тұрсын ханның ханышасына байланысты Шәкәрім шежіресінде: «Атамыз Сарымен бір туысқан Әлі деген інісі бір сартта қызметкер болып жүгенде, Есім хан қатаған елінің ханы Тұр­сынды өлтіріп, Ташкентті қайта алыпты деп хабар келіпті. Мұны естіген соң, Әлі сарт­тың жемге байлаған екі атын мініп, елге қарай қашыпты. Жолда келе жатып, әкесі­нің өлгенінен бұрын сейілге шығып жүрген Тұрсын ханның қыздарына жолығып, оларға сырын айтпай, елге келіп, елден кісі алып барып, Айбике, Нұрбике, Қоңырбике деген Тұрсын ханның қыздарын, қан­ша нөкер қыз һәм жасау, жолдастарыммен алып келген соң, Әліге көріп-бастап бар­ған жүлдесіне Қоңырбикені барша киім, ша­тыр-сайманымен берген соң, жасау, киімдерін өзі алып, Қоңырбикені ағасы Сарыға беріпті. Сол Қоңырбикеден біздің сегізінші атамыз – Кішік мен Мәмбет сопы туыпты» дейді. Қайым осы шежіредегі Айбике, Нұрбикенің тарихын айтады. Ар­ғын­дағы Шаншар деген кісі Айбике мен Нұр­бикені алыпты (Шәкә­рім арғын шежіресін де жазған). Шаншар­дың Айбикеден туған төрт баласының бірі – Келдібек. Келді­бектің алты баласының бірі – Қазыбек би. Абайдың бәйбішесі Ділдә Қазыбек бидің ұрпағы екені баршаға мәлім. Енді Нұр­би­кеден туған үш бала­сы­ның бірі – Бертіс. «…Оның үш баласының бірі – Бектемір. Бектемірдің баласы – Мешеке. Мешекенің балалары: Қазанғап, Битен, Шитен. Қазан­ғап­тың баласы – атақ­ты күйші, домбырашы Тәттімбет. Би­тен­нің балалары: Тонтай, Қонтай. Тонтайдан – Тұрпан. Тұрпанның қызы Ұлжан – Құнанбайдың әйелі». Абай әулеті ата, ана жағынан да кіл қаракөктің тұқымы екен. Құнанбай балалары мен не­мерелеріне қыз айттырғанда да осы үрдісті қатты сақ­та­ған. Абайға Ділдәні, Тәкежан­ның әйелі Қаражан да бидің ұрпағы. (Ол туралы Қайым Абайдың «Анасы өлген ба­лаға жоқ­тау» өлеңіне жазған ғылыми тү­сіні­гінде толық айтады. Тәкежанның Мақұлбай деген баласы ерте өлгенде Абай жоқтаған екен. Ол баласы ерекше зерек, ақылды болыпты. Көп деректерде Мақұл­бай мен Абайдың Ысқақ асырап алған баласы Әкімбайдың атын шатастырып, сол өлеңді Әкімбай өлгенде айтылған жоқтау деп ша­тастырып жүріпті. Оны Қайым Ға­бит­­ханның Халиоллоға жазған хатын келтіріп, екеуінің екі бөлек бала екенін дәлелдейді. Мақұл­бай мен Әкімбай қатар туған балалар екен. Екеуі де жас шағында дүниеден озған). Ысқақтың әйелі мұрын руындағы Тана мыр­заның қарындасы. Ақылбайдың әйелі мұрын руынан шыққан, Құнанбай сияқты аға сұлтан болған Қисық деген адам­ның немересі. Осы деректерден Құнан­бай ұр­паққа қатты мән бергендігі байқалады.

***

Әуезовтің жүйрік мініп түскен, алпыс жылдығындағы әйгілі суреті көзге жылы ұшырайтындығы туған елінің ортасында ерек­ше нұрлы, қуанышты келбетінен шы­ғар. Қайымның осы алпыс жылдық туралы жазған мақаласында сол кездегі Семей көрінісі көз алдыңызда тұрады. Әуезов Семейдегі әр үйді білетін, әр көшені білетін адам. Әр шаңырақтың тұсына тоқтап, кімнің үйі екенін, онда кімдердің тұрғанын түгел айтқанды жақсы көреді екен. Бұл туған елге деген сағыныштан туған әдет бол­са керек. Әуезов сонда халықтың алдына шығып сөйлеген сөзінде көзіне жас алыпты. «Тірі болсам, тағы келермін» депті. Бірақ қайта туған жерін көріп, қараған мен изенін иіскеу жазушы маңдайына жазылмапты. Сол суреттегі Қайым да ерекше қуа­нышты, арманы орындалған адамдай шат. Көңілінде алаң жоқ, бақытты жан. Қар­тайғанша ат үстінен түспеген қазақтай, өлгенінше қаламын суытпай өткен ғалымның біздің есімізде қалатын дидары сол суреттегідей жарқын.

***

Алаш қайраткерлерінің еңбегін алғаш кириллицаға түсіріп, тұңғыш өмірбаянда­рын жазған Қайымның он томдығын оқып отырып әр түрлі ойға қаласыз. Бірінші томында зар заман ақындарына Абайды қарсы қойып сөйлесе, екінші кітабында со­лардың әрқайсысы туралы жақсы пікір­дегі мақалалары бар. Орыс демократтары туралы жазған мақалалары сон­ша­лықты терең болмаса да, өзінің орыстардан үлгі алғандығын айтады. Бұл орыс жазушыларын ұлықтау емес, солар арқылы өзін қор­ғау тактикасы екендігін анық бай­қатады. Он томдықта бірізділік жоқ. Бір кітаптағы кей мақалалалары екінші кітап­та, тіпті бір кітапта екі рет қайталана­ды. Бұл Қайымның емес, он томдықты құрас­тырушылардың шала-шарпы қарағандығы­нан болса керек. Өткен жылдары Қайым үйінде болғаны­мызда, оннан да көп томға жүк болатын қолжазбаларды көрген едік. Бәлкім, ға­лымның жүз жылдық мерейтойына оның көп томдығын қайта жүйелеп, бас­паға ұсыну керек шығар деп ойлаймыз.

***

Кеңес үкіметінің түрмесі сағын сындыра алмаса да, белгілі дәрежеде беті қайтып қалғандығы мақалаларынан аракідік бай­қалып қалады. Туғанына жүз жыл толған ғалымның жолы бұралаңға толы. Жары Фархинұрдың, он баласының бақыты үшін күрескен әке – Қайымның да, балаларының да бақыты оның Қайым Мұхамедханов болып қалыптасуында шығар. Семейдегі Ленин көшесі Қайым атына берілсе деген өтініш облыс әкімі Даниал Ахметовтың құлағына жетіпті деген хабар бір жақ­сы­лық­тың нышаны болар. Тірісінде ардақтай алмаған қасиеттіміз тек Қайым емес. «Мұх­тардан менің қай жерім аяулы» деген ой үнемі оның серігі болғанына бір күмә­німіз жоқ. Абай мен оның ақын шәкірт­те­ріне, Мұхтарға соққан сайын Қайымның да том-том еңбегін бір парақтамай өте ал­майтынымыз анық.
Дүниеден өтерінде «Көкбай… Көкбай… Енді қандай сұрақтарың бар?» деп үзіліп кетіпті. Енді ештеңе сұрай алмайтынымыз, оның ештеңе айта алмайтыны болмаса, жа­­зылған еңбегі сөремізде тұр. Сұрағымыз болса еңбегінен табамыз. «Адам бір күні өлетінін біледі. Бірақ ешқашан өлмейтіндей өмір сүреді» деген сөз рас-ау. Өкініші тау­сыл­­майтын өмірден әлі қанша ғұлама к­ө­шеді… Бірақ олардың ізі, сөзі қалады. Қайым сияқты…