Тұрсын Жұртбай. «Сол кезде менің де жағдайым қиын еді…»
(Ленинградтағы қатерлі жылдар туралы)
«Тілшедегі» мына сөздер, Әлекеңнің айтқандарын еске түсіріп отырып, кеңейтіліп жазылған қатирадағы жолдарды қайталайды. Бажайлап қараған адамға қайталанғанымен де, өмір көріністері мен жан тебіренісі сол күйінде қағазға түсірілуімен де қымбат. Бұл да – эпистолярлық жанрға тән бір ерекшелік. Оқыңыз.
(Жалғасы. Басы өткен санда)
«Тілшеден»: 30.11.1982 жыл. «…Елдің өз астығын өзіне қимау не сұмдық. Мұхтардың хабарын біліп, әлде бір сәуленің жылт еткенін сезіп кеттім. Елге жетсем – ауылдың орнынан басқа ештеңесі қалмапты. Шешем Қарағандыға бара жатып жолда өліпті. Арғы атамыздан қалған араб, монғол, түркі тілінде жазылған, кейі өгіздің терісіне басылған жазбалар бар еді. Олжабай батырдың сары ала туын, бәрін інім шешемнің қабірінің қасына көміп кетіпті. Оның өзі де өліпті. Қарағандыдан Мәшһүр Жүсіптің үш хатын ғана алып Ленинградқа қайттым. Күзде Валентина Николаевнаны қуанышпен елге шығарып салдым».
Мұнда, «Тілшеде» – мұң басқан, өкініш өзегін күйдірген, құсалы да назалы күйде қарсы алдыңда отырып, күңіреніп сөйлеп отырған шерлі адамның сол сәттегі көкірегіндегі запыранды дәл жеткізетін астарлы, күрмеулі, ұғымды сөздердің дығы мен екпіні бар. «Елдің өз астығын өзіне қимау не сұмдық?!.», «Әлде бір сәуленің жылт еткенін сезіп кеттім», «Оның өзі де өліпті» – деген шолақ тіркестердің дығы ауыр. Сол сөздердің астарында қаншама қасіретті тағдыр тауқыметі жатыр. Мысалы, «Қуанып, шығарып салуын» қуанып шығарып салған, бірақ ішіне қаншама ауыр сөз ертіп кетті десеңші.
«Тілшедегі»: 02.03. 83. Сейсенбі: «Бұрын Мұхтар екеуміз алыстан көрсек қалпағымызды қолымызға алып, амандық ишарасын жасайтынбыз. Бұл ең сеніскен адамыңа көрсететін құрмет. Бірде Мұхтар әлгіндей сәлемімді алмай, жай қолын ұсынды. Таңғалдым. Артынан мән-жайды білген соң, өзіне әдемілеп тұрып, мәдениетті түрде ұрыстым. Аңғал, әркімге алданып қалатын. Иә, солай. «Е, бәсе», – деп күліп, бетімнен сүйді», – деген сөзді айтқызған да, өзін сырттан бақылап жүруді Әлкейге тапсырғанда, өзіне «әлде еврейдің, әлде армянның» келіп жүргенін жеткізіп қоятын шығар деген әйелдік жеңілдікпен: «Әлкейдің өзі де қырындады» – десе керек. Мұны Әлекең: «Керек емес сөз еді. Бекер істеген. Ол болмайтын іс қой. Мен Мұхтардың өтінішін орындадым ғой. Соны түсінбеген», – деп бірнеше рет бізге қайталап айтқаны бар. Жә…
«Тілшеден», 30.11. 1982 жыл. Сейсенбі. (Жалғасы): «Ал сол кезде Ленинградтағы менің де жағдайым қиын еді. Кукушкин деген қу соңыма түсіп, қыр соңымнан қалмады. Студенттердің арасындағы отызыншы жылдардың ішіндегі Кировтың өліміне байланысты әр түрлі қозғалыстар салқынын тигізді. Ақыры ауруханадан бір-ақ шықтым. Оның мәнісін сұрап қажеті жоқ».
Бұл күнгі әңгіме осымен аяқталып, келесі кездескенде тура осы үзілген жерден басталды. Сол бір қиын да азапты күндердің себебін қалай қайталап сұрасам деп қиналып келген мен, бұған таңғалдым. Соңынан жазбаларды парақтап қарасам, әр әңгімені белгілі бір кезеңмен аяқтап, келер жолы сол арадан бастайды екен. Демек, алдын ала барлық ойын іріктеп, жүйелеп алған болды ғой. Бұл жолы да: «Ақыры ауруханадан бір-ақ шықтым», – деп аяқталған, тура сол арадан басталды.
Бұл сталиндік үлкен террордың басталу қарсаңы еді. Ұйымшылдығы күшті, революция тұсында шыңдалған Киров, Куйбышев сияқты байырғы большевиктер Сталиннің бір беткей, ешкімнің сөзін тыңдамай, сыңаржақ, жазалау саясатына көшкеніне қарсы еді. Ол ойларын Орталық комитетте ашық айтып, Ленинградтың партия комитеті өзінің алаңдаушылықтарын білдірген. Өзінің жеке басына қатер төне бастаған Сталин Кировты көшеде атып өлтіртті. Бүкіл Ленинград жұрты жаппай наразылық білдіріп, студенттер астыртын ұйым ашып, қарсы үгіт жүргізе бастаған. Наразылардың ішінде елдегі аштықты көріп, назаланып келген аспирант Әлкей Марғұлан да бар: ««Елдің өз астығын өзіне қимау не сұмдық?!.», «Өзбек, қырғыз, өзге республикалар аштыққа ұшыраған жоқ. Қазақстаннан ғана неге орын алды. Демек, аштықты қасақана ұйымдастырған», – деген мағынадағы пікірін ашық білдірсе керек. Оның үстіне алдында бір рет алашордашылардың қатарында тергеуге түскенде: «Артынан бақылау жүргізілсін» деген «үкім кесілген» айыбы да бар болатын. Сондай-ақ көкірегін кернеген наза да шыдатпаған. Сол көңіл-күймен Ақтеңізге сотталып барып, түрмеде жатқан алаш ардагерлеріне, соның ішінде өзі сүйген ақыны Мағжан Жұмабаевқа барып, жағдайын біліп тұрған. Студенттік стипендиясынан қағыстырып қаржылай көмек те көрсетіп тұрған. Өзге-өзге, мұндай «қылмыскердің» бақылаусыз қалуы мүмкін емес еді.
Т.Жұртбай, «Ұлт ақыны»: «Алаш ақиықтарының ішінде соңына аңызға бергісіз естеліктер қалдырған кейіпкер тұлғалардың бірі де, бірегейі осы Мағжан Жұмабаев пен Сәкен Сейфуллин. Әсіресе бірінші және екінші тергеудің арасындағы аңыздар шындыққа барынша пара-пар. Сол аңыздардың арасынан сенімді зергер Шерияздан Елеукеновтің ақынның жары Зылиха Жұмабаеваның естелігімен тиянақтаған бір-екі деректі келтіреміз. Концлагерьде Мағжан айдауылдағыларға сауатсыздықты жою дәрісін береді. Петербургтің зиялы тұқымы Иван Иванович Фетисовтың ақылымен медфельшерлік мамандықты игереді. Медициналық техникумның бағдарламасына сәйкес қажетті кітаптарды И.И.Фетисовтің үйінен (Васильев аралы, 20 орам, №15 үй, 10 пәтер) Зылиха Жұмабаева жеткізіп тұрады. Бұл білімнің өмірде қызығын көрмесе де, ой-сарасын тотықтырмай, жанып отыруға жанабы тиген.
Сондай-ақ Әлкей Марғұлан да лагерьге барып, өзек жалғайтын қолүздік беріп тұрыпты. Зылиханың тұрмысына сүйеу болыпты. Барлық қаражаты мен бұйымдарын ұрлатып алғанда Әлкей Марғұлан 25 сом көмек беріпті. Ол кездегі ақшаның құнына шаққанда қомақты қаржы. Өзі «қалпақ астында» жүріп халық жауына жолығуы – ерлік. Өкіл баласындай болған Әлекеңнен – Әлкей Марғұланнан бұл туралы сұрағанымызда: «Маған Ленинград пен Мәскеудің үлкен ғалымдары қорған болды. Солардың ақылымен «тереңге шөгіп жаттым», – деп қырылдай күлетін. Ал Мағжан екінші рет ұсталғанда тергеушілерге: «Маған досым, әрі жанашырым (поклонник) Әлкей Марғұланов келіп тұрды. Ол шизофрениямен ауырып, жүйке ауруханасына түскен», – деп жазыпты. Ал тергеушілер Марғұланның тұсына: «Өлген», – деп белгі қойыпты.
Шындығында, Әлкей Марғұлан 1934 жылы Ленинградтағы студенттердің қозғалысына қатысып, соңынан тіміскі түскенде өзіне-өзі қол жұмсап, ажалына әлгі тыңшының себепкер екенін көрсетіп, өсиет қалдырған. Жүйке ауруханасына сол жолы тіркелген. Әлгі «тіміскінің» аты-жөнін атап:
«Ол әлі тірі. Соны іздеп барып, қатты-қатты ұялтшы», – деп сондай бір өкпелеген балаға тән аңқаулықпен кәдімгідей өтінетін».
Бұл жолы әңгімені тікелей сол қатерлі күндерден бастапты.
«Тілшеден», 02.03. 83. Сейсенбі: «– Өзіне-өзі қол жұмсау ағымы Ленинградта болды. Кировке жасалған ашық қастандыққа білдірген қарсылық қозғалысы еді. Өрши берді. Содан қауіптенген «гпуищниктер» жасырын банды тобын құрды деп айтып жүретін ленинградтықтар. Расында да, «Чубаровшылар» деген бандиттер тобы болды. Кешке тиіседі. Адамдарды көшеде жүргізбейді. Сонда студенттер көтерілісі болды. ГПУ-ге қарсы болған жай. ГПУ-да көп кісі қамалды. «Гпуищниктерді» жұрт таспен атып жүрді. ГПУ-дің ұйымдастыруымен, мен шығыстану институтына сабақ беруге барғанымда терезеден, шатырдан тас лақтырады. Үйге келгенде терезеден қарап, аңдып жүреді. Күні-түні маза бермейді. Содан жаман боп қапаланып кеп, үйге келгенде өзіме-өзім қол салдым… ГПУ-дің бір жігітіне ерегесіп істедім. Кукушкин деген… тыңшы соңымнан қалмайды. Қансырап жатқан кезімде өзі ауруханаға апарып салды. Не үшін? Білмеймін. Кішкене (аз уақыт – Т.Ж.) абақтыға отырғызды: «Студенттік көтеріліске қатысты» – деп айыптады. Оның ішінде Қазақстаннан да оншақты адам болды. Біз аштыққа қарсы болдық. Ал ленинградтық жастардың көтерілісінің себебі: Сталиннің бір жұмысына, Украина туралы ісіне Куйбышев қарсы болған. Оны қолдаған Киров атып өлтірілді. Мен Сталиннің қазақ туралы ісіне наразы болдым. Неге олар ашығады? – деген қиял бар.
Сол кезде ауруханаға академияның ғалымдары, аспиранттары келді. Алматыдан өз туысқандарым келді.
Бір-екі жыл жаттым. Шығармай қойды. Ауырып, елге келіп жазылдым. Інілерімнің қолында тұрдым».
Мен Әлкей Марғұланның неге тамағынан қырылдап сөйлейтінін сонда білдім. Тамағындағы жіңішке тыртық шорланып жетілген екен. Бұл әңгімелерді тыңдау қиынға соқты, әрине. Үнсіз тыңдай бердім. Анығы: ленинградтағы студент жастардың көтерілісін қарудың күшімен басқаннан кейін, оған қатысқандарды тергеуден соң, жүйке ауруы аурханасына қамап, күзетпен ұстаған. Оған Әлкей Марғұлан да ілінді. Бұл туралы Ресей тарихшылары барынша талдап, әшкерелеп жазды. Ал тергеушілердің «Өлген» деп анықтама беруіне қарағанда, «меншікті тыңшысы» Кукушкин «өліміме кінәлі» дегенінен сескеніп, не тірі қалуынан үмітсізденіп солай рапорт жазуы да мүмкін. Сол бір қауесет, жаңылыс жазған тергеу анкетасындағы сөз, артынан іздеу салушылардың ізін жасыруы да мүмкін. Бәрі мүмкін.
Сол бір қатерлі, зауал күндердің дәлелі ретінде және соны айғақтайтын материалдардың қатарына Орталық Мемлекеттік архивтегі Ә.Марғұланның жеке қорындағы Мағжан Жұмабаевтың зайыбы Зылиха Жұмабаеваның мына хаттары да жатады. Әрине, ол хаттар елуінші жылдардың аяғында, Мағжанның азаматтық құқы ақталған соң, өткен күндердің азабын еске алып, амандық-саулықтарына қуанған көңілмен жазылған.
Зылиха Жұмабаеваның Әлкей Марғұланға жазған хаттары. Қор 2415. Т-1, 586-іс. 3-3а парақ
Бірінші хат
19.ҮІ.59 ж.
Сәлем хат
Құрметті інім Әлкей, бүгінгі күні сізге арнап осы хатты жазып отырмын. Таяуда Қызылжар қаласына бір жақынның үйіне барып, сол үйде «Қазақ әдебиеті» газетінің подшипкесінен 1958 жылы сіздің академик болғаныңызды және тірі екеніңізді біліп, қуанышым қойныма сыймады.
Құрметті інім! Бақытың ашылғанына қуанғаным сондай, сенің жас күніңдегі ауыр азапты күндерің есіме түсіп, бір жылап алдым. Міне, алдымда Тамара екеуіңіздің Қаратеңіздің жағасында отырып түскен суретіңіз жатыр. Жылжыған өмірдей толықсыған Қаратеңіздің асау тасқындары сендердің отырған тастарыңды келіп ұрып жатыр. Сен дамылсыз зырлап бара жатқан өмірдің артынан көз жібергендей, болашаққа үңілгендей алдыңа қарап отырсың.
Сені бір көруге ынтызармын. Бірақ оған мұршам да жоқ, тұрмыс та жоқ.
Қош, сау бол.
Жеңгең – Зылиха.
19.ҮІ.59.
«Жакеңнің ботакөзі» – әйелі Зылиха ханым.
Адресім: Северо-Казахстанская обл, Конюховский р-н, ст. Кара-Гуга, ул. Карла Маркса, 11. Жумабаевой Зулейхе».
Мұнда ұзақ жылдар бойы қуғын, сүргінде, бақылауда жүріп, бір-бірінің өлі-тірісінен бейхабар қалған жанның алабұртқан алаң көңілі аңғарылады. Тура сол осы хат жазылған кездегі Зылиха Жұмабаеваның кешіп жатқан тауқыметті тіршілігін көзімен көрген, 1937 жылы Мағжан мен Зылиханы Алматының мейрамханасында көріп, танысқан жазушы Жайық Бектұровтың мына естелігі санаға саңлау түсіреді:
«…Арада көп уақыт өтті. 1959 жылы Жазушылар одағының Солтүстік Қазақстан облыстық бөлімшесін құруға Қызылжар-Петропавл қаласына келдім. Студент кезінде ақындығымен көзге түскен Хамза Абдуллин осындағы «Ленин туы» газетінде қызмет істейді екен. Жүдеу, қағажау көрінді. Сөйтсем, соғыста немістердің қолында тұтқында болып, өзіміздің елде де содан қуғынға ұшыраса керек. Сөйлесе келе, Хамзадан жеңгеміздің Мағжанның елінде, Булаев ауданының іргесіндегі Қарақоғада екенін естідім. Хамзаны ертіп, Жолдыөзекті басып, ондағы Ноянның обасын көріп, Қарақоғаға келдім. Иесіз қалғандай бір болмашы ескі үйде бір уыс болып Зылиха отыр. Жүдеу».
Зылиха Жұмабаева екінші хатты, алғашқы сәлеміне Әлкей «інісінен» жауап алғаннан кейін жазған. Өткенді есіне түсіріп барып, Мағжанмен бірге жүрген өмірді көз алдына елестетіп, азаппен кешкен жылдардың зардабы мазасыздандырып, қолына қаламды толқи алған сияқты. Кей тұстарда: «Сонау шалғайда қалған күндерде, өзіңмен бірге жылаған жеңгең әлі де жылауда», «Жынынан айырылған бақсыдай сарнап жалғыз қалдым» – деген мұңлы да ащы сөздердің жазылуы соны аңғартады. Хаттың жолданған айы, күні, жылы қойылмапты. Сонымен қатар Әлкейдің 34-жылғы азапты күндерінен мағлұматтар елес береді.
Екінші хат
Құрметті Әлкей!
Жазған хатыңды алдым, өте рақмет. Бұл күнде заман өзгерді, адамға адамның көзқарасы да мүлдем өзгерді. Сондықтан хатыма жауап келер деп ойлаған жоқ едім. Ал сіздің бір жайдан хатыңызды алғанымда көзімнен төгілген моншақ жасқа ие бола алмадым. Бірақ бұл менің бірінші жылауым емес қой. Жылай-жылай көз жасым да құрыды, жас сүртетін сәтін орамал да шіріді. Амал қанша, тағдырдың ісі солай: біреу қатты жыласа, біреулер жартылай жылайды.
Кәзір сіздің академик болып, бақытты тұрмысқа ие болғаныңызды газет беттерінен көріп, шексіз қуанамын. Бірақ тым үлкен бақытқа ие болған адам өткендегісін түгелдей ұмытады ғой. Сіз де бұдан 30 жыл бұрын көрген азапты күндеріңізді ұмытқан сияқтысыз. Өйткені хатыңыз өте салқын жазылған.
Хатыңда: әйелім мен қызым көмектеседі – деп жазыпсыз. Ол өте жақсы. Маған көмектесетін адам түгіл, албасты да жоқ. Жынынан айырылған бақсыдай сарнап жалғыз қалдым. Осы күнде сіздің баяғыдай Ленинградта сырқат болып жатқан күндеріңіз де еске түседі. Туған бауырымдай көріп, сонда күн ара сізге барып тұрушы едім, енді мен сияқты күңіренген, қуарған кемпірге қалың қалай деп ешкім де назарын аудармайды.
Алайда сіздің бақытыңызға – бақыт жамала берсе екен деп тілеудемін. Хатымның аяғын: уақытыңызды көңілді, қуанышты өткізуге тілектеспін деймін. Бірақ бұл қуанышты қайдан келер екен деп зарығып күткеніме көп жыл уақыт өтті, әлі де көрінбейді.
Қош, сау болыңыз. Сәлеммен жеңгең Зылиха.
Ескерту: сіздің профессор Форельдің атындағы ауруханада жатқандағы «Акт о положении опеки» деген анықтама менде жатыр.
Егер менен қорықсаңыз, хатты Жалтыров Сабыркейдің атына жазыңыз. Бірақ менен қорқатын ешнәрсе жоқ. Жазалы өз жазасын алып кеткен.
Келіннің аты кім, қызыңның аты кім? Оны неге хабарламадың?
Адрес: Северо-Казахстанская обл., Коюховский р-н, ст. Кара-гуга, ул. Карла Маркса, 11. Жалтырову С.» [3.586.2]
Бұл Мағжанның азаматтығын ақтау туралы алғашқы қаулының тұсында жазылған сияқты. Өйткені, сөздері еркіндіктегі адамның мәнерімен батыл жазылған. Әрине, Мағжан үшін қияметті қыл көпірдің бәрінен өткен, азапты ғұмыр кешкен әйел адамның ащынуын сыртқа шығаруы да табиғи. Еш көмексіз, жұтаң тіршілікте өмір сүріп жатқаны да әсер етсе керек. Бұ жағдай жазушы Ж.Бектұровтың естелігінде жазылған.
Осы хаттағы: «Туған бауырымдай көріп сонда күн ара сізге барып тұрушы едім», «Сіздің профессор Форельдің атындағы ауруханада жатқандағы «Акт о положении опеки» деген анықтамасы менде жатыр» – деген жолдардан «кіретін есігі бар, шығатын есігі жоқ» түрме орнындағы емханадан Әлкей Марғұланды Зылиха Жұмабаева күтімге алып, одан кепілдік беріп шығарып алғаны анық аңғарылады. Арнайы жабық мекемеде ондай куәлікті әркімге бере бермесі тағы анық. Сондықтан да «хатты суық жазасың» деп наз айтып, жылылық дәме етуі де орынды.
(Жалғасы келесі санда)