Дін мәселесі қашан да өзекті. Ал қазақтың діннен алыс болмағанын ескерсек, қандай да бір дін өкілдерінің насихаты қоғамдық санаға белгілі дәрежеде әсер ететіні рас. Зайырлы мемлекеттің ұстанымдары мен діни еркіндігі тұрғысында аталған жайт қаншалықты дұрыс? Қазақ қоғамы қандай уағыз тыңдап жүр? Тарихқа діни көзқараспен қарайтын адамдардың қатары неге көбейіп бара жатыр, мұның әсері қандай болмақ?

Бүгінгі «Алқа» отырысында осыны талқылаған едік. Дінтанушы Кеңшілік Тышқан, психолог Амангелді Мейрамбекұлы, жазушы Өміржан Әбдіхалықұлы, Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ-нің «дінтану» мамандандыруы бойынша 4-курс студенті Ерсұлтан Әлайдар ой қосып, пікірлерін айтты.

Ақиқатты айғайлап айтпайды

«Қ.Ә»: Соңғы рет кімнің қандай уағы­зын тыңдадыңыз, ол не туралы еді?

К.Тышқан: Мен – дін маманымын. Сондықтан мешітке жұма намазға барғанда ғана болмаса, уағызды көп тыңдай бермеймін. Кейде мәселелер туындаған кезде сарапшы ретінде қарауым мүмкін. Бірақ көбіне діни кітаптарды оқып, жауабын өзім табуға тырысамын.

А.Мейрамбекұлы: Соңғы рет қашан уағыз тыңдағаным есімде жоқ. Қазір уағыз айтушыларға кезігіп қалсам айналып өтемін. Себебі уағыз айтатындардың тақырыптары айналдырған төрт-бес тақырыпқа негізделген: Аллаға серік қоспау, бес парызды орындау, т.б. Біріншіден, қазақтың дәстүрі Аллаға серік қоспауға үндейді. Ал соны қайталап айта бергеннен бірдеңе өзгере ме? Екіншіден, Алланың бар және бір екенін білетін адамға Оның бар және бір екенін қайтадан дәлелдеудің қажеті жоқ. Үшіншіден, Аллаға сену-сенбеу – әр адамның ішкі мәселесі.
Уағызды тыңдамауға негізгі себеп – қазіргі уағызшылар діннің айналасынан шыға алмай қалған. Барлық нәрсені діннен таратқысы келеді.
Сондықтан кез келген азамат уағыз тыңдамас бұрын уағыз айтып отырған адамның негізі мақсаты не екенін білуі керек. Әлбетте, біздегі уағызшылардың мақсаты – елді намазға жығу, мұсылман қылу, т.б. Халыққа ол нәрсе керек пе, жоқ па – оған ойланбайды, керісінше, халықтың бар проблемасы діннің шарттарын ұстанба­ғаннан деп ойлайды. Сөйтеді де тозақпен қорқытып, кемсітіп, шарттарды «қалай да орындатады». Шындығына көз ашып қарасаңыз, менің консультацияма «10 жыл намаз оқыдым, не істеп жүргенімді білмеймін, шатасып кеттім» деп келетіндер көп. Сол себепті уақытымды құрғақ уағыз тыңдауға кетіргім келмейді. Одан да маңызды шаруалар жетіп жатыр.

Ө.Әбдіхалықұлы: Өлім-жітім кезінде болмаса, шарт жүгініп отырып уағыз тыңдамаймын.

Е.Әлайдар: Жалпы мен уағыз тыңдамаймын. Өйткені бойға сіңіре қоятын бірдеңе бар деп ойламаймын. Егер «дін – руханият» екені рас болса, онда ол адамның ішін жуып тазартуы, ойын өсіруі керек қой?! Болғаны қайсы? Кім не айтса да, өзінің санасының деңгейін ғана айтады, мейлі оның алдына қандай ақиқатты жайып қойсаң да, өзінде барды ғана сөйлейді. Мысалы исламның да өзегі «барша – бидай, мен – сабан» емес пе? Бұл деген елдің жақсы жағын көр де нұр жина, өзіңнің мініңді көр де кішірей деген сөз. Шайтан да адамның ұлылығын емес, топырақ денесін көрген үшін қаһарға ұшырады. Құдай үнемі пендесінің ізгілігін, жақсылығын іздейді. Пайғамбардың да бұйырғаны осы еді. Енді уағыздарды тыңдап қараңызшы: біреуді күстаналау, біреуді жамандау, т.б. Адам санасына алдымен сөз емес, сөздің эмоциясы, психологиялық күйі әсер етеді, сіңеді. Ал уағызшылардың эмоциясы не елді бездіреді, не елге сол эмоцияны жұқтырады. Мысал болсын, уахабистермен сөйлестіңіз немесе пікірталастырып қалдыңыз дейік, сонда қарсы жақтың эмоциясына мән беріңізші. Желідегі ұстаздарының уағыз айтқандағы эмоциясын көрер едіңіз. Бірақ «дін тірегі – иба, әдеп – ибаның қақпағы. Қақпағы мықтап жабылса, шайтанның қиын ашпағы» деген қайда қалды? Ақиқат айғайлап, жамандап айтылмайды, керісінше мейірмен, махаббатпен сөйленеді. «Жүрегіңде мін болса, айтқан сөзің ем емес» деген Шәкәрім.
Енді өзім көзіммен көрген бір-екі мысалды келтірейін: осы күнде батыс өңірінде практикада жүрміз, түсіндіру жұмыстарымен мектептерге барамыз. Сонда ұмытпасам, сегізінші сынып оқушыларының болса керек, ең көп қойған сұрақтары сақал туралы болды. Арасында «сақал жоқ еркек ақыретте қатындармен бірге тіріледі» деген хадис бар ғой, «Абдуғаппар ұстаз айтты ғой» деген оқушы да болды. Иегіне түк шықпаған балақанды сақалдың үкімі мазалайды екен… Тағы бір жақын досым бар, жасы жиырмадан енді асқан жігіт. Біреулер төбелесте мылтықпен атып кеткен еді. Құдайға шүкір, аман, сауығып кетті. Бірақ қатты үрейдің уысында қалды. Неден дейсіз ғой? Өлімнен, тозақтан. Өйткені ол бұрыннан желідегі өлім туралы, ақырет туралы, тозақ және ондағы азап туралы уағыздарды тыңдап келген. Бұған кім кінәлі? Абайда «ақылды кім үйренеді, насихатты кім тыңдайды» деген сөз бар. Насихат айтатын адам алдымен ақылды үйренсе керек. Насихат жамағатқа ақиқатты құйып берем деп емес, ақылына, ұятына қозғау салам деп айтылуы қажет. Уағыз тыңдаған жұрт үйіне ойланып, өзін-өзі сынға салып қайтса жақсы, еврейді, арақкешті, намаз оқымағанды, жезөкшені жау көріп қайтса, не болғаны? Құдайдан кітап түссе, адамның санасына жоқты құйып берем деп түскен жоқ, сол адамның рухында бар, шаң басып, көміліп қалған қазынаны ашуға түрткі болам деп түсті емес пе?!
Діннің мақсаты – адамның тұлғалық қырын ашу

«Қ.Ә»: Елімізде халықтың билікке деген күдігін оятатын елеулі оқиғалар бола қалса, ҚМДБ бірден «үн қатады» және атқарушы тарапты ақтап алуға құмар. Зайырлы мемлекетте қандай да бір дін өкілдерінің қоғамдық санаға әсер етуге тырысуы қаншалықты дұрыс?

Ө.Әбдіхалықұлы: Дін – мемлекеттен бөлек, дегенмен іс жүзінде ҚМБД биліктің ұстанымына қарсы келмейді. Бейтарап қалуға мүмкіндігі бар, әрине. Бірақ дін өте нәзік әрі қауіпті болғандықтан төтенше істер мен оқиғаларда билік пен ҚМБД-ның ұстанымы бір болғаны маңызды деп ойлаймын.
Биліктің қауіпсіздік үшін, қоғамды ыдыратып алмау үшін, діни алауыздықты болдырмау мақсатында іргелі, мойындалған діни ұйымдарды бақылауда ұстайтыны жасырын емес.

А.Мейрамбекұлы: Дін мен саясат екеуі екі бөлек әлем. Қандай жағдай болса да екеуінің бірігуіне болмайды. Солай бола қалса, онда оны дін емес, саясат деп айту керек. Діннің мақсаты – адамның экзистенциялық сұрақтарына жауап беріп, тұлғалық қырын ашу. Көп жағдайда билік дінді өз пайдасына пайдаланады. Авторитарлы режим халықтың қамын емес, өзінің қамын ойлайды. Халық ой-санасын дамытып, биліктің әділетсіздігін байқап, жеке пікірін айта бастаса, бірден дінді пайдаланады. Сол себепті уағызшылардың аузымен «сенің ішіңдегі сұрақты қойып тұрған, ойландырып тұрған сайтан бар, билікпен емес, өз нәпсіңмен күрес» деген секілді сөздерді қолданады. Бұл дегенің – тұлғаның өзін жоққа шығару (самоотречение), өзін жоғалтуға апарып соқтырады. Одан бөлек қоғамдағы билік тарапынан болған әділетсіздіктерді «барлығы Алланың қалауымен болып жатыр», «Алла сынап жатыр», «жазалап жатыр», «барлығы ниетке беріліп жатыр» деп, «пан-детерминисттік» көзқарасты жаппай таратады. «Пандетерминизм дегеніміз – ешбір қимыл, іс-әрекет Алланың қалауынсыз болмайды; барлық құбылысты Алла істеп отыр!» деген мағына береді. Ғылым пандетерминизмді дұрыс деп қабылдамайды. Оған дінге «сауатсыз ұрынғандар» ғана имандай сенеді. Өз кезегінде пандетерминисттік көзқарас дінге сенетін жұрттың қоғамдағы ориентациясын өзгертіп, «рецептивті» қылып жіберді. Яғни, барлық адамға керек нәрселерді (махаббат, мотивация, ой, білім, рахат күй, материалды жағдай) «сырттан» біреу әкеп береді деген сенімге тірейді. Мұндай ориентациядағы адам керек нәрсесін Құдайдан ғана күтеді. Тек құлшылығыңды мүлтіксіз орындасаң, тәртіпті болсаң болды. Бірақ өзі еш әрекет етпейді. Әзірше біздің қоғамда пандетерминизм өршіп тұр. Санаға қозғалмастай сіңіп, қатып қалған. Ондай көзқарастан шығу әлбетте қиын, бірақ болады.
XIV ғасырдағы Италия философы Николло Макиавелии «Патша» атты кітабында былай дейді: «Дінге сенетін жұртты басқару оңай, жаулап алу қиын. Мұндай елде патша қолындағы билігінен айырылып қаламын деп алаңдамайды. Өйткені ол қатып қалған Жаратушыдан түскен діни заңдарды қолданады. Кейін оның билігіне ешкім қарсы шықпайды. Оның себебі мынада: патшаның сөзіне қарсы шыққаның Жаратушыға қарсы шыққаның болып есептеледі. Мұндай елде патша билігінен айырылып қаламын деп еш алаңдамаса да болады: жұрт Құдайдың емес, патшаның айтқанына Құдайындай сенеді. Тек өзіне сенімді, ұлы мақсаты бар ержүрек азамат қана мұндай жүйеге қарсы шыға алады», – дейді.
Осыған қарап-ақ діннің саясилануын кімге пайдалы, кімге зиян екенін білуіңізге болады.

Е.Әлайдар: Бұл жерде биліктің заңды бұзып отырғанын айту керек алдымен. Мұны бұған дейін де белгілі дінтанушылар айтып келді. Зайырлы елде дін мен мемлекет бөлінген. Мемлекет діннің ісіне (заң нормасын сақтаған жағдайда) килікпейді. Дін де солай. Бірақ біздің билік үнемі араласып келеді. Тіпті бас муфтиді де билік тағайындайтыны көптен айтылып жүр. Рас, халықтың наразылығы бола қалса, билік имамдарды ортаға салады. Бұл өрескел қателік. Дін адамы мемлекеттік органдардың функциясын орындамайтыны және олардың қызметіне араласпайтыны туралы 2011 жылы қабылданған «діни қызмет және діни бірлестіктер туралы» заңының тармағында анық көрсетілген. Бұл орындалмай отыр. Халықтың көбі заңды білмейді. Қара­пайым­ халық қана емес, оқығандардың өзі зайырлықты дұрыс түсінбейтін секілді. Ал уахабизм өкілдерімен кездесіп жүрміз ғой, олар, тіпті, бәріне шариғатпен қарайды. Басшыға бағынамыз дейді, бірақ зайырлық қағидаттарына бағынбайды. Басшының өзі заңға бағынатынын білгісі де келмейді. Бұл үлкен мәселе. Мемлекет мұны қолға алуы керек деп ойлаймын.
Дін қоғамдық құбылыс, сондықтан оның қоғамдық санаға ықпал ететіні түсінікті. «Ықпал» сол дінді тұтынатын адам арқылы іске асады. Дін адамдарға бауырмалдықты, ізгілікті, жарасымдылықты дәріптейтін басты күш болғандықтан, оны уағыздайтын дін өкілдеріне шектеу жоқ. Дегенмен мемлекет қашан да қоғамдағы діни ахуалды зерттеп, біліп отыруы керек. Бұл жерде сапалы дінтанушылар мен теологтардың рөлі өте үлкен деуге болады.
К.Тышқан: Дін мемлекеттің, мемлекет діннің ісіне араласпайды. Заң жүзінде солай. Дегенмен билік өкілдері халықты тыныштандыру мақсатында, болмаса басқада саяси мүдделерге байланысты дін саласындағы мамандарға өтініштер айтуы да әбден мүмкін. Бұл ҚМДБ-ны пайдалану ғой… Дұрыс емес, әрине. Зияны орасан.
Биліктің неге тыйым сала алмай отырғаны түсініксіз?

«Қ.Ә»: Елімізде тарихқа «имамның көзімен» қарайтын азаматтардың қатары көбейіп бара жатыр. Бұл қазақ болмысын трансформациялау- ға, дұрысы, арабтандыруға жағдай жасамай ма?

К.Тышқан: Кейбір қарапайым азаматтар «Дін не дейді, шариғатта бұл бар ма, жоқ па?» деген секілді мәселелерді қарастыруы мүмкін. Бірақ осынау жағдай бұрындары да болған, қазір де бола береді.

Е.Әлайдар: Айтып отырған мәселеңіз арабтандыруға жағдай жасайды. Жасап та отыр ғой. Арабтана қоймаспыз, бірақ аты қазақ, заты басқа, санасы, болмысы басқа ұлтқа айналып кету қаупін ескеру керек. Білесіздер, халқымызда «сарт» деген ұғым бар. Кешіріңіздер, мен осы ұғымды қолданайын деп отырмын. Әрине, біреуді кемсіту үшін емес, тарихтағы және бүгінгі белең алып отырған құбылысты көрсету үшін. Тарихқа қарасақ, көптеген түркілердің «сарттанып кеткенін» көреміз. Бәріміз түркіміз дегенімізбен, болмыстарымыз мүлдем бөлек қалыптасты. Бұған діннің әсері болғаны сөзсіз. Зерттеп көру керек, қазақтардың тарихта өзбек ұлысынан бөлініп шығуында да діни себептің жатуы әбден мүмкін. Қазақтың болмысында бәрі бар еді… бәрін сыйғызған еді. «Шалқақтасам шарт сынар шар болатпын» дейтін, исламнан бұрын, тарихтағы сақтардан бері келе жатқан намысшыл, шамшыл, өр мінез де. «Сен рұқсат етпейінше ешкім саған қиянат жасай алмайды» деген сөз бар ғой, сонымен бейнелеуге болатын адам «менін» сырттан ешкімнің қорлай алмасын көрсететін исламдық асыл мінез де бар еді. Бұның сыртындағы түрлі ырымдар, жоралғылар, бақсылар, балгерлер… Бәрінен бұрын бүгінгі діншілдерді шошытып жіберген күні кешеге дейін жалғасып келген сал- серілер де бар еді.
«Имамның көзі» деген ұғымды біраз кеңейткім келеді, өйткені бүгінде діни білім алған мейлі имамымыз бар, уахабилеріміз бар, араб жеріне, Түркияға барып оқып келгеніміз бар, көшедегілеріміз бар – бәрі де қазақтың тарихына өзі білетін «шариғат» деп аталатын терезеден қарайды. Қарап қана қойса мейлі ғой, үкім айтады. Осы күні қанша қазақ «жеті атаны» пайғамбардың сүннетінен таба алмай, не сене алмай басы қатып жүр.
Бүгінде дін ұстанған қазақ не үшін өзінің өткен тарихынан жерініп, күмәнданып отыр? Бұның бірінші себебі – тәуел­сіздік алғаннан кейін ұлттық идеология- ның жүргізілмегені, екіншісі – ғылымның жоқтығы. Әйтпесе ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басынан бастап Еуропада қалыптаса бастаған Рене Генондар негізін салған «Дәстүршілдік» пен әйгілі діндер тарихын зерттеуші, діндердегі киелік феноменін ашушы Мирча Элиаделердің ілімі біздегі ғылыми айналымға түсіп, әлеуметтік пікірге енетін уағы болды ғой. Қазақстанда «Дәстүршілдіктің» негізін жасаушы Таласбек Әсемқұлов болатын. Одан соң Серікбол Қондыбайдың мифтанудағы зерттеулері өте маңызды. Бұл ілімдерсіз тарихымыздағы түрлі құбылыстарды түсіндіріп беру мүмкін емес.
Бәрінен бұрын «тарихта қазақ исламды қалай қабылдады?» деген сұраққа ғылыми тұрғыда жауап беруіміз керек. Мен бұл жерде ел билеушілерінің исламды мемлекеттік дін деп жариялай салған деректерін емес, қарапайым халыққа исламның рухы, жауһары қалай жетті – соны меңзеп отырмын. Оған дейін ең азында теологиялық, дінтанулық білім беретін орындарда Абайды, Шәкәрімді, Мәшһүр Жүсіпті дұрыстап оқытса да жаман болмас едік. Іздеген адамға бұларда бәрі бар ғой.

Ө.Әбдіхалықұлы: Қоғамда төтенше деңгейде жаппай қатты белең алмағанмен сондай үдерістің бар екені баршаға мәлім. Бұл – қоғамның ұлттық мәдени деградацияға ұшырауынан. Ұзақ жылдар шынайы мемлекетшілдік пен отаншылдыққа негізделген идеологиялық саясаттың болмауын теріс діни ағымдардың арамза молдалары пайдаланды. Бос орынды солардың уағызы толтырды. Ақырында, ахиының ақ дегенін – алғыс, қара дегенін – қарғыс деп қабылдайтын санасы уланған топ пайда болды. Бұл топқа биліктің неге тыйым сала алмай отырғаны түсініксіз. Баспасөзден мәлім, көзі ашық, мемлекеттің зайырлылығын жақтайтын азаматтар мұндай діни ағымдардан төнген қауіптерді, олардың агрессиялы көзқарасын, әрекеттерін жақсы біледі.
Сондықтан жаңа Қазақстандағы саяси реформалар жасалса, қоғамды зайырлылық негізде тұтастандыру, мемлекетшілдік пен отаншылдыққа үндейтін батыл қадамдар қажет. Сонда біз ұлттық тарихымыз бен мәдениетімізді, қоғамды діни ағымдардың шабуылынан қорғауға мүмкіндік аламыз.

А.Мейрамбекұлы: Ол азаматтардың негізгі мақсаты елді арабтандыру деп ойламаймын. Олардың негізгі мақсаты – Ислам дінін дәріптеу. Исламды насихаттаған кезде автоматты түрде Араб ұлтының мәдениеті насихатталып кететіні түсінікті-ақ: ислам пайғамбары араб қоғамынан шыққан. Сондықтан дін мен араб ұлтының салт-дәстүрін ажырата білу өте маңызды.
Ал олар әр нәрсеге неге «имамның көзімен» қарайды? Себебі, адам бір идея- ның фанаты болғандықтан идеясын өткізу үшін түрлі амалдар ойлап таба бастайды. Сөйтеді де, кез келген ғылыми жаңалықтарды көргенде «мұның бәрін 14 ғасыр бұрын Алла Құранда айтып тастаған» деп уағыз айта береді. Мысалға, сіз «сетевой маркетинге» кірсеңіз, өзіңіздің тауарыңызды өткізу үшін барыңызды саласыз. Бұл жерде де солай. Дінді өткізу үшін түрлі «тарихи айғақтарды» айта береді.
Дәстүрге қарсы шығу жақсылыққа апармайды

«Қ.Ә.»: Тарихқа сүйенсек, қазақ аналары арабша қойылған есімдерді қазақыландырып алып отырған. Мысалы: Ибраһим – Абай, Мұхаммед-Қанапия – Шоқан, Шаһкәрім – Шәкәрім т.б. Қазір бұл үдеріс керісінше жүріп жатыр, яғни көптеген азаматтар өзінің «ұлттық есімінен» бас тартып, атын арабша өзгертіп жүр (оның ішінде танымал адамдар да жетерлік). Ислам дінінде адам аттарын арабша қою міндетті ме? Міндетті болмаса, бұл радикалды идеялогия белең алғанын білдірмей ме?

К.Тышқан: Құранның түрлі аяттарында «Адамдарды өздерінің, әкелерінің есімдерімен шақырыңдар» деп айтылған. Яғни, кісі баласын өзінің азан шақырып қойған атымен атау керек. Бірақ пайғамбар кезінде Абдуманат секілді аттарды ауыстырған. Неге? Себебі, Манат – пұттың аты, ал Абдуманат деген сөз – пұттың құлы дегенді білдіреді. Сондықтан адамның аты Құдайға, дінге қарсы, шариғатқа қайшы болмаса, исламда бұған байланысты міндет жүрмейді.
Елімізде қазақы есімдерінен бас тартқан азаматтар баршылық. Өздері білсін. Дегенмен Сирияға «барып келген» қазақтарымыздың 100%-ы өздеріне өздері араб есімдерін қойып алғанын да ескергеніміз жөн. Қазақтың дәстүріне қарсы шығып, діндар сияқты көріну үшін бұлай жасау – қайткен күнде де жақсылыққа апармайды.

А.Мейрамбекұлы: Кез келен азамат (діннің ішінде болсын-болмасын) баласына қандай есім бергісі келсе, өз еркі. Дінде оны міндеттемейді. Сіз айтып отырған мәселе діни радикализм емес, «гипертрофиялық діни фанатизм» деп айтсақ дұрысырақ болады. Кез келген азамат санасындағы идеалға еліктейді. Еліктеу деген дұрыс нәрсе. Әлбетте, өзінің бауыр еті баласы да сол идеалдай болса екен деген сеніммен есім қояды. Сондықтан мұндай үрдіс радикализмнан емес, еліктеуден шығып жатыр десек дұрысырақ болады.

Ө.Әбдіхалықұлы: Исі қазақ ұстанатын ислам діні – қазақтың ұлттық әдет-ғұрпымен, ұлттық таным-түсінігімен, ұлттық дүниетанымы, мәдениетімен біте қайнасып, қазақы исламға айналған нәрсе. Сіз айтып отырған есімдер соның айқын мысалы. Ал кейінгі кездегі үдеріс ұлттық танымы таяз, ұлттық дүниетанымнан ауылы алыс, білім білігі, ішкі ұлттық мәдени қорғанысы жоқ адамдардың соқыр еліктеуден туған дүниесі деп білем.

Е.Әлайдар: Бірден айту керек, исламда арабша ат қою міндетті емес. Ал атты қай кезде ауыстыруға болады, оның шариғаттағы үкімі қалай деген сұрақтарға исламтанушылардың жауап бергені дұрыс болады.
Бүгінгі «қиғылықтың» шығу себебін «діл мұсылман болмаса, тіл мұсылман не керек» дегенмен түсіндіру оңай сияқты. Бұл «қиғылықты» жіңішкелікпен тексерсек, «радикал» деген ұғымға жатқызуға да болады. Өйткені «радикализм» дегеннің мағынасы, қазақша айтқанда, «өз қағынан жеритін», «менікі ғана дұрыс» деп санайтын, басқаларды түсінгісі келмейтін бір езулікті білдіреді. Әрине, мен біреуді радикализммен айыптаудан аулақпын және радикализм қоғамда формалды түрде іске асқанда барып заңды түрде айыпталатынын білеміз. Бірақ біз идеяларға, ұғымдарға талдау жасағанда мұндайға баруымыз керек болады. Өйткені радикалды іс-әрекеттер – іске асқан идея мен ой.
Қазақ дінді діліне сіңірген халық. Дін деген әдеп, ұят, ынсап, ақыл деген ұғымдардан бөлек тұрған нәрсе емес, соның өзі. Бұл жерде пішінді емес, мазмұнды айтып отырмын және мұны ауадан емес, осы халықтың ұлы перзенттері Абайдан, Шәкәрімнен және басқаларынан үйрендім. Ал «ділі мұсылман» адамға бәрі түсінікті, ол көңілмен бәрін шеше береді, әйтпесе адам қашанға біреуден пәтуа сұрап жүрсін. Шәкәрім бір сөзінде «жүрегіңнің тілі жоқ, ымбалы сол, ұғып ал да бола бер соған көмек» демей ме! Мысалы Ибраһимды Абай деп атауында әдеп, құрмет, киелік түсініктері жатыр. Оны дінді форма деп ұғатын ақылмен түсініп болмайды әсте, ең құрығанда әжелерімізді тәрбиелеген қазақтың ауыз әдебиетін: мақал-мәтелдер, жырлар мен қара өлеңдер, термелер мен баталарды зерделеп шығу керек шығар.
Ал арабша пайғамбарлардың, алланың көркем есімдерін қоюдың асыли мағанасы соған ұқсасын, сол жолда болсын деген ізгі ниет. Бұны Абайдың «Аллаға ұқсау» идеясымен де түсіндіруге болады. Тіпті кейбір ойшылдар әр балада Алланың белгілі бір сипаты ерекше болып туылады, Жаратқан сол сипатты адамның бойынан көргісі келеді деп айтады. Мысалы, ел қадір тұтатын әділ адам, жомарт адам, мейірімді адам, ғалым адамдар сол Алланың сипатын көрсете алды десе болады.

«Алқа» отырысын ұйымдастырған Асылан Қуанышұлы