Жақыпжан Алтаев – қазақ философиясы жөнінде алғаш докторлық диссертация қорғаған ғалым. Ұлтымыздың терең танымы мен қатпарлы ойларын тарқатып жазып жүрген философ фарабитанушы ретінде де ерен еңбек етіп келеді. Философтың әл-Фараби, Қорқыт, Асан Қайғыдан бері тартып, ауыз әдебиетіміз бен ұлт зиялыларының пәлсапалық түйіндерін саралап жазған жинақтары көңілі ояу ұрпақ үшін үлкен азық. Осы орайда философты әңгімеге тартқан едік.

Еуропа ғалымдары әл-Фараби еңбектерінің түпнұсқасын жойып отырды

– Әл-Фарабиді бренд ретінде қарас­тыруы­мыз керек дейсіз бе?
– Иә, ол біздің брендке айналуға тиіс. Фарабидың кітабында әкімнің он екі қа­сие­ті бар. Оның ішінде білімді, шешен, өті­рік айтпайтын, ұрлық жасамайтын, ха­лық­ты тыңдайтын, өзінен гөрі өзгенің жайын ойлайтын болуы керек деген болмыс ерекшеліктері қамтылған. Егер де біз сол Фарабидың айтқанын тыңдасақ, Қазақстанды керемет ақылды елге ай­нал­дыра­мыз. Кезінде Гитлер Фараби сөзін өзіне бұрып алды, ал біз қазір өзімізге бұруы­мыз керек. Бабаның жолын ту етіп ұстасақ, еш жаңылмаймыз.

– Әл-Фараби бастаған Шығыс өркениетінің бүгінде кенжелеп қалуының сыры неде?
– Шығыс ренессансы VII-ғасырдан бас­талады. Студент кезімізде орыстың Крач­ковский деген ғалымы болды. Сол кісіде Құранның аудармасы болатын. Сонда ғалым: «Құранда білім де, ғылым да, философия да тұнып тұр», – дейтін. Осы сөз менің есімде қалды. Кейіннен униве­рситет бітірдім, аспирантураны тә­мамдадым, докторантураны қазақ фи­ло­со­фиясы бойынша қорғадым. Қазақ фило­софиясы болғаннан кейін оның арғы жағы Шығыс философиясына барып тіреледі. Мұсылман философиясы жайында алғаш швейцариялық ғалым Александр Мис деген кісі жазған. Бірақ ол кітапты соңғы кезге дейін оқуға тыйым салынып келді. Бізге Қазақстан тәуелсіздік алып, өз алдына дербес ел атанған соң ғана оқуға мүмкіндік туды. Ғалым мұсылмандық ренес­сансқа қат­ты таңырқаған. Ал неге оқуға тыйым салынды? Өйткені сол кездің өзінде еуроцентризм, азияцентризм деген ұғымдар болған. Бұл күрес қазір де жүріп жатыр. Яғни, еуроцентризм азия­цент­ризмді жоққа шығарғысы келеді, ал азияцентризм еуроцентризмді терістейді. Мұсылман ғалымдарының бір керемет­і, бұлар сонау VII-ғасырдан бастап бүкіл әлемде ұмыт болып бара жатқан антикалық, эллиндік мәдениет­ті қайтарып, Еуропаға алып барған. Себебі, Бағдат­та сол тұста ғылым-білімнің дамыған кезі еді. Әл-Момын деген билеуші кезінде «Дана­лық үйін» ашып, ғылым қарқынды дамыған. Онда философтарға, ғалымдарға, математиктерге, медицина мамандарына, шығармашылық иелеріне, бәріне жағдай жасалған. Әл-Киндиден бастап ғалымдар жаппай грек тілін меңгеріп, Аристотельдің барлық шығармасын аударып шығады. Платонның «Мемлекеті» секілді көп дү­ние­лері де аударылған. Енді Еуропаға осы аудармалар кеңінен таралып жат­ты. Еуропа бұл кезде Аристотель мен Платондарды білген жоқ. Оларға мұсылмандар арқылы барған! Тіпті еуропалықтар грек тілін білген жоқ, католиктік шіркеу ғылыммен айналысуға тыйым салып, ғылым-білімі құлдырап жатқан еді. Мұнан соң Еуропа араб тілін үйрене бастады. Мұсылман философтарының арқасында Аристотельмен, Платонмен танысуға мүмкіндік алды. Сізге бір ғана мысал айта­йын, бұл туралы Сартр: «Антикалық ғылымды түсінуге екі адасушылық бағыт кедергі келтіреді. Біріншісі – Шығыстың ғылымына қатысты. Яғни, «Ғылым Грекия­дан басталады», – деген болжам өзін ақта­майды. Тағы бір болжам иелері: «Грек кереметі мыңдаған жылдар бұрын Мысырда, Месопатамияда, тіпті басқа да аймақтарда әзірленіп жат­ты», – дейді. Ғылым әуелі Мысырда, Месопатамияда пайда болған. Сонымен Алек­сандр империясының заманында Шығыстың мәдени дәстүрінің элемент­тері грек мәдениетіне ене бастады. Осылайша Шығыс пен Батыс қосылды. Яғни грек мәдениетінің түбірі шығыстан басталады. Мұсылман ренессансының арқасында Еуропа антикалық мұралармен танысып, өзінің еуропалық қайта өрлеу дәуірін бастан кешті. Осы жерде еуроцентризмнің тағы бір көрінісі сипат алды. Еуропа ғалымдары әл-Фарабидің көп шығармаларын өздерінің ескі латын, иврит тіліне аударды да, араб тіліндегі түпнұсқаларын жойып отырды. Мұндағы мақсат­тары – «ғылым мен мәде­ниет Еуропадан тарады» деген ұғым қалыптастыру еді. Спиноза, Декарт­тардың еңбектерін қарасаңыздар, әл-Фарабидің әлеумет­тік, саяси трактат­тарын, басқа да ең­бектерін біліп, шығармаларында пайда­лан­ған. Сондықтан да біз бабамыздың еңбегін жаңғыртып, олардың есіне әрдайым салып отыруымыз керек. Шығыс ғалымдарының еңбектері, түпнұсқалар Парижде, Лондонда, Америка қалаларында сақтаулы тұр. Мәселен, Сирия мен Бағдат­ты бомбалау науқаны жүрді. Мұны жай ғана бомбалау деп түсінуге болмайды. Ол жердегі мәдени ескерткіштер мен қаншама кітапханалар тоналуда. Бұл – Шығыс үшін үлкен қауіп. Өйткені кезінде де Крест жорықтары болғанда ғалымдардың қолжазбаларын өздерімен бірге алып кетіп отырған. Мұндай әдісті Осман империясы да қолданып, бүкіл жазбаларды Ыстанбұлға алып келген, бүгінде ол еңбектер Сүлеймания, Баязит кітапханасында сақтаулы тұр. 2014 жылы Парижде Олжас Сүлейменов «Әл-Фараби және Еуропа ренессансы» деген үлкен конференция өткізді. Қазақстаннан үш ғалымның бірі болып қатыстым. Сонда Олжас Омарұлы барлық тұнықтың бастауы Шығыс екенін дәлел-дәйектермен айтып жеткізді.

«Адамның хайуаннан айырмасы – ақылында»

– Бақыт деген не?
– Әл-Фарабидың айтуы бойынша, бақыт­ты адам дегеніміз – кемел адам. Яғни, адам өмір бойы өзін жетілдіруге ұмтылуы керек. Егер де кім кемел адам дәрежесіне көтерілсе, ол құдірет­ті адамға айналады. Абай, Шәкәрім, Шоқан, Олжас Сүлейменов, Шыңғыс Айтматов секілді тұлғалар өз дәуірінен озып кет­ті. Ненің арқасында? Білімнің арқасында. Әл-Фараби: «Адамның хайуаннан айырмасы – ақылында», – дейді. Қазір бақыт дегенді көп адам материалдық дүниелермен байланыстыруы мүмкін. Бірақ бақыт­ты адам, меніңше, кемел адам. Кім тез шешім қабылдай алады, ол адам – жетілген адам. Көп жағдайда біз дұрыс, тез шешім қабылдай алмаймыз. Ал бұрынғы интеллекті жоғары адамдар шешімді тез шығара алған. Хакім Абай да әр туындысында адамның жас кезінен толық адам болуға ұмтылуы керектігін алға тарт­ты емес пе?

Ницшенің «асқақ адамы» бойынша Гитлер фашизмді дүниеге алып келді

– Ницшенің «Заратуштра солай деген» кітабындағы: «Құдай өлді», – деп айт­қан пікіріне қалай қарайсыз?
– Ницше – дүниедегі ең ақылды философтардың бірі. Мысалы, Гитлер түрмеде жатқан кезде Ницше мен Конфуцийдің еңбектерін оқып, «Майн Камф» деген еңбегін жазған. Ницшені түсіну оңай емес. Оның «асқақ адамы» бойынша, өмірде тек жоғары саналы адамдар ғана өмір сүруі керек. Сол идеяның негізінде Гитлер фашизмді дүниеге алып келді. Германиядағы атақты ғалымдардың бәріне: «Сендер орта ғасыр мұсылмандарының еңбектерін фашистік идеологияға жақындатыңдар», – деп тапсырма берген. Содан әл-Фарабидің «Қайырымды қала тұрғындарын» неміс философтары фашизм идеясына жақындатуға тырысып бағады. Бұл жайлы сол тұстағы қазақтың біртуар ұлы, полиглот Мұстафа Шоқай естіп қояды. Мұстафа немістің атақты ғалымдарына қарсы мақала жазып, Фарабиде бірде-бір фашистік ой ұшқыны жоқ екенін дәлелдейді. Керісінше, гуманизм бар екенін айтып, кеңінен саралап «Түркістан» деген мақала жазады. Бірақ бұл мақаланы өзінің тірі кезінде шығара алмайды. Мақаланы 1949 жылы Мұстафа Шоқайдың достары тауып алып, «Түркістан» журналына жариялаған.

Америкалықтар Шәкәрім идеясын естігенде орындарынан тұрып кет­ті

– «Асқақ адамға» тоқталсаңыз?
– Конфуцийде де: «Тек жігерлі адамдар ғана өмір сүрсін», – деген мәндегі сөздер бар. Ал Гитлер сол жоғарғы санат­тағы адамды – немістер деп түсінді де, өзге халықтарды қыру керек деп, алты миллион еврейдің, қаншама халықтардың қанын мойнына жүктеді. Жалпы, ақылды адамдардың айтқан сөздері қолында билігі бар адамға тигенде олай да, бұлай да бұрмаланып жатады.

– Ғылым жолына ерте жастан түстіңіз бе?
– Иә, бұл жолға жас күнімнен-ақ бет бұрдым. Маған да кезінде талай қызмет­тер ұсынды. Бірақ менің жолым – ғылым жолы, ұстаздық жолы. Өз білгеніңді кейінгіге қалдырып кете алмасаң, бұл күнә болып саналмақ. Біз болашаққа жұмыс істейміз. Мен оқытқан қаншама шәкірт­тер жоғары жақта қызмет етіп жүр. «Теңіз тамшыдан құралады» дегендей, жалпы қай істе болсын адам өз ісіне махаббатпен ден қойғаны жөн.

– Өнердің атасы поэзия ма, әлде философия ма?
– Басқалар ренжімесін, бірақ филосо­фия­ның категориялары барлық өнер түрінде кездеседі. Әрине, өнердің әрбір түрі өзіндік ерекшелікке ие. Мәселен, ақын­дық дегеніміз – абстрактілі ойлау, ал бұл философияда да бар. Кезінде грек философиясы қайдан шықты? Гректерде тамаша эпостар болды, солардың бәрі келе-келе философиялық түйіндерге айналды. Философияда мифология таным ретінде қарастырылады.

– Біздің бабаларымыз ақылдан гөрі жүрек культына көбірек мән берген секілді.
– Дұрыс, әрине, Фараби ел билеушіні адамның жүрегіне теңейді. Жүрек қалай жұмыс істесе, қалған мүшелер де солай жұмыс істейді. Сондықтан Абай да жүрекке көп оралады. Бірақ, айналып келгенде, бәрі ғылымға, ақылға келіп тіреледі. Мысалы, Абай еңбегін сараласаңыз, тұнып тұрған философия. Мен қазақ философиясынан алғаш рет докторлық қорғаған адаммын. Біздің ауыз әдебиетімізден, «Қозы Көрпеш – Баян сұлу», «Қыз Жібек» жырларынан, барлық дастандардан философияны табуға болады. Мағжанның «Шолпанның күнәсін» оқысаңыз, таза экзистенцализмді көресіз.

– Сізге ерекше әсер еткен Еуропа философтары кімдер?
– Бір адаммен тоқталып қалуға болмайды. Жаңағы өзің айтқан Ницше, Кант­тар – классик философтар. Гегельді ерекше атап айтар едім. Әл-Фараби, Абай, Шәкәрім маған қат­ты ұнайды. 2012 жылы Америкада әл-Фараби жайлы лекция оқыдым. Сонда магистрант­тар мен докторант­тар таңқалып тыңдады. «Қазақстанда осындай ғалымдар туған ба?» деп бас шайқады. Шәкәрімнің бақыт туралы идеясын айтқан кезде орындарынан тұрып кет­ті. Бір тыңдарман көптен сұрағына жауап таба алмай жүр екен, жауабымды таптым деп алғысын білдірді. Тіпті кешке мейрамханаға шақырып, құрмет көрсет­ті. Көбіне біз өзіміздің тұлғаларымызды қадірлей бермейміз, оларды әлемге насихат­тауды жолға қоюымыз керек.

Сұхбат­тасқан
Батырхан СӘРСЕНХАН