«Илиададан» мың жылға көне, бағзы дәуір әдебиетінің басы саналған Гилгамеш туралы эпос біздің заманымызға дейінгі 2100 жылға тән. Шығыс әдебиеті қорына өлшеусіз олжа салып, еуроцентристік ағымға қызғаныш пен төңкеріс әкелген алып эпос жайлы еңбектер ұшан-теңіз. Алтайдан үдере көшкен қалың түркі бұтағының алғашқы қоныс аударушылары – шумерлер болуы мүмкін. Адам аттары мен кейіпкерлердің ержүрек табиғаты көшпелі өркениетті еске түсіретіні жасырын емес. Жақсысын жап-жарық бұлттың төбесіне қондырып, жаманын жеті қат жердің астына кіргізетін Түркілік пафос жырда менмұндалайды. Сонымен қатар көне шумер тілі мен қазақ тілінің арасындағы ұқсастықтарға мән берелік: ада – ата, ама – ана, уш – үш, ту – туу, ме – мен, кир – кір, кен – кең. Тізе берсек, ұқсастықтар жаңбырдан соңғы саңырауқұлақтай әр жерден жиі бой көрсетеді. Тарихшы Мұрат Әжінің дерегіне сүйенсек, темірді алғаш қорытып, адамзат өркениетіне өлшеусіз үлес қосқан түркілердің ерен ізі тарих бетінен тиісті бағасын әлі алған жоқ. Осы орайда Гилгамеш туралы эпос пен әйгілі шумерлердің ата жұрты – қазақ ауыз әдебиеті арасындағы ұқсастықты зерделеп көрсек.

  

ГИЛГАМЕШ ПЕН ҚОРҚЫТ

Әлқисса, Гилгамештің жан досы, жортқанда жанынан табылған, асулардан бірге аман өткен ер Энкиду мерт болып, Гилгамеш  қайғыдан қан жұтты. Ақырып жылаған дауысы алты қырдан асты. Эпостың кісі жүрегін елжіретер тұсы да батырдың досын іздеп зарланған шағы:

Суалмасын неге жақ, түспесін неге иығым,

Неге жүрек мұң болып, солмасын неге сиығым,

Неге аяз бен отты аптап маңдайымды күйдіріп,

Неге сағым қумайын сар далада сүрнігіп?

 

Көтеріліп тау-тасқа, барлығын бір жеңіскен,

Бірге қамап, бұқаны өлтіруге келіскен,

Энкиду ер жайлы ойлар берер емес бір тыным,

Алыс жол мен сахарада сандаламын ұмтылып!

Қалай ғана үнсіз қалам, жай табады жан қалай?

Энкидуым, топыраққа аналды ғой, қалқам-ай! (М.Қайыңбаев аудармасы)

Расында, халықтың үрейін ұшырып, орман ағашын жапырған дүлей Хумбабаны бірге жайратқан, асу-асудағы арыстандарды қатар қырғындаған Энкиду досынан айрылу – азаматтық сертті тік ұстаған батырды сең соққандай етті. Ақыры ержүрек Гилгамеш досының соңынан жетіп, мәңгілік өмірді тауып сонда бірге жүруді, ешқашан ажал құшпауды арман етті. Жауапсыз сауалдарға жолыққан батыр ақылман Утнапишитиге жүгініп, бүй дейді:

Не істеу керек, Утнапишти, қайда барам, қайда ағам?

Бар тәнімді бір ұрлықшы билігіне байлаған.

Салулы сар төсегімді өлім ғана жайлаған,

Қай жаққа көз салсам-дағы – ажал, ажал айналам!

Осы бір жыр жолдары қайда барса да өз көрін көріп, ажалдың апанына тап болатын Қорқыт атамен етене үндес. Ең қызығы – екі жырдың да бөлім саны бір-біріне ұқсас болуы. Мәселен, Гилгамештің жыры 12 дастаннан тұрады, әр бөлімі жеке тасқа қашалып бедерленген. Ал Қорқыт ата жырына үңілсеңіз, оның  Дрезден нұсқасы да 12 дастаннан тұрады. Бұл кездейсоқтық емес! Әлкей Марғұланның Қорқыт атаның өмір сүру хронологиясы жайлы пайымына сүйенсек, екі жырдың арасы 2800 жылды құрайды. Алайда бұл аңыздың түбірі ертеден Түркілер арасында таралып, кейін екі түрлі вариантта эпос-дастанға айналған болуы мүмкін. Сонымен, екі кейіпкеріміздің мәңгілік өмірді іздеуі немен аяқталды? Толарсақтан саз кешіп, оған досынан айрылудың тақсіреті қосылған ер Гилгамешке эпос соңында Утнапишти мәңгілік өмірдің сырын айтады. Сонау теңіздің түбінде райхан тектес тікені бар жұмбақ гүл өседі. Қасиетті бұл гүлге қолың жетсе, арманым орындалды дей бер, мәңгілік жас болып қаласың! Гилгамеш тәуекелге бел буып, аяғына күрзідей ауыр тас байлап, мұздай теңіздің түбіне сүңгиді. Сол мезетте су жыланы мұны байқап, інінен сытылып шығып гүлді ұрлап кетеді. Ер Гилгамеш мұратына жете алмай зар-қақсап, еңіреп жылайды-ай кеп. Гилгамештің өлмес өмірді іздеуі осы сюжетпен қорытындыланады. Ал Қорқыт ата жырында жылан ажал  кейпінде келіп, қалғыған тұсында абызды шағып өлтіреді. Тамыры бір өркениеттен нәр алған қос туындының бұдан өзге де ұқсастықтарын егжей-тегжейлі саралауға болады. Шығыстанушы ғалым Ислам Жеменей екі шығарманың арасындағы айырмашылық жайлы: «Гилгамеш эпосы тасқа қашалып жазылғаны үшін бастапқы күйінде еш өзгеріссіз бізге жетіп отыр. Ал Қорқыт дастаны замана талабы бойынша өзгеріп, жаңа мазмұнға ие болып отырды», – деген ой түйеді. Қалай болғанда да, екі туныдының ұқсас қырлары көз жүгірткен оқырманға тайға басқан таңбадай айшықтанып тұр.

 

      ЭНКИДУ – КӨШПЕНДІ ДАЛА БАТЫРЫ

 Көшпенділер өркениеті отырықшылыққа қарағанда несімен биік? Неге оныншы ғасыр ширегінде-ақ әлем поэзиясында құбылыс жасаған жапондық шайыр Сайге хан сарайын ескі лашыққа айырбастады? Неге Сайгенің шәкірті Басе саналы ғұмырын тек ел мен жерді аралауға арнады? Неге Сағди өмірін үш бөлікке бөліп, бір бөлігінде саяхат құруға ден қойды? Бұл жұмбақтардың кілті табиғат сырында жатса керек. Табиғатты сүйген адам, суретшісі Тәңіріні де сүймек. Табиғат арқылы адам өзін таниды. Көшпелі дала шешендері тілінен бұлақша ағызған сәруар сөз тізбегін табиғаттан алды. Дауылпаз ақындар қызғыш құсқа қарап шер тарқатса, бірі жусаннан том-том кітап бере алмас даналықты ұғынды. Гилгамеш туралы эпостағы Энкиду бейнесі көшпенді дала батырын еске түсіреді. Эпостағы Энкидудың алып бейнесіне назар салалық:

«Нинуртаның сарбазы ол, қара түнмен жұптасқан,

Денесінің барлық жерін түгелімен түк басқан,

Еліктермен өріп бірге, бірге олармен оттаған,

Аңдарменен тығылысып, суат маңын таптаған.

Малмен бірге су ішкенде мәз боп ләззат тапты одан…»

Иә, Энкиду күллі жанурады өзіне дос тұтып, ортасында өседі. Бұл қазақ батырлар жырында да бар үрдіс. Мәселен, Гилгамештің Энкиду досына айтқан сөзінде:

Ей, Энкиду досым менің, сенің анаң киік-ті,

Әкең болса құлан еді, сені солар туыпты.

Сені өсірді тәрбиелеп мақұлықтар құйрықты,

Жануарлар даладағы, жайлаудағы сүйрікті, – дейді. Батырдың ерте кезден жан-жануарлардың қамқорлығында жүруі – Түркінің пайда болуы жайлы бөрілер асырап алған Ашина аңызымен үндеседі. Сонымен бірге Жүсіпбек Шайхысламұлы жырлаған «Мұңлық-Зарлық» дастанына үңілсек, Гилгамеш туралы эпоспен қандай да бір ұқсастық кездеседі. «Мұңлық-Зарлықта» қырық қатын ханның жас әйелі Ханшайымға қастық қылып, жалмауыз кемпір арқылы жаңа туған қос нәрестесін ұрлап алып, орнына иттің екі күшігін қояды. Екі сәбиді  қайтпас аралға апарып тастайды. Жат мекенге тап болған балаларды түз киігі асырап, ержеткізеді. Белгілі ғалым Мұрат Әуезовтің «Энкиада: Көшпенділіктен отырықшылыққа ауысу мәселесі» атты мақаласында: «Өлім алдында Энкиду өзінің не үшін жаза тапқанын терең ойланып, соңғы демі қалғанда «Достым менің, мені Ұлы Тәңірдің қарғысы атты!» – деп ақырады. Батырдың «Ұлы Тәңірісі» Уруктың ешқандай құдайына ұқсамайды. Бұл көшпелі Түркілердің Көк Тәңірісіне жақын» деген қорытындыға келеді. Шынында, ержүрек Энкиду жалаңаш барып жауға тиген дала батырының бірден-бір үлгісі. Энкиду образын гректің Геродотымен, парсының Рүстем батырымен немесе ағылшынның король Артуырмен салыстыру мүмкін емес. Керісінше қаһарман Атилла мен адуын Алпамыс батырдың бейнесімен шендестіруге болады. Мәселен, Атилланың осал тұсы әйел деп табылып, оған әйел арқылы у беріледі. Ал Алпамыс батыр жырында Тайшық ханның елінен шыққан мыстан кемпір Алпамыс батырды тұзағына түсіру үшін қырық қыз бен қырық шөлмек шарапты пайдаланады. «Гилгамеш туралы эпоста» Энкидудың әлсіз қыры тағы да әйелдер деп табылып, батырдың жан-жануарларымен тұрақтайтын көліне жергілікті аңшы қасақана Шахмат сылқымды жібереді. Ақыры Энкидудың ары былғанып, алапасы қашып, жанынан жан-жануарлар үркіп аулаққа кетеді. Сірә, шапса қылыш, кессе қанжар өтпейтін Түркі батырларының осал тұсы о бастан әйел  болса керек.

 

Эпоста қазақ фольклорында кезігер жоқтау, қарғыс, жорық жырлары көрініс табады. Оқырман қауымға бұдан бөлек елеулі жайттар жөнінде келесі мақаламызда баяндамақпыз. Әзірге сөз соңын Гилгамештің Энкидуды жоқтау жырының төрт жолымен тәмамдауды жөн көрдік:

Досым менің, тұрғызам тас бейнеңді зерлеген,

Досына ешкім ондайды жасатып та көрмеген.

Жан досымның бойы мен бейнесі одан көрінер,

Аяқ жағы – тас-дағы, көктас шашы төгілер.

Бет-әлпеті – ақ мәрмәр, тәні алтыннан өрілер!        

Батырхан СӘРСЕНХАН