---

Тәшенов билікке келген уақыт – Ста­лин­­дік қуғын-сүргін аяқталған, жылы­мық кезең болып суреттеледі. Алайда, дәл осы «жылымық кезеңде» қазақ хал­қы­ның  болашағы үшін түрлі жымысқы әре­кеттер ойластырылып жатқан еді.Никита Хрущевтің: «Пат­ша­лық Ресей екі жүз жылда істей алмаған­ды, мен екі-ақ жыл­да жүзеге асырдым», – деген сөзі бар екен. Бұлай дейтіні, патшалы Ресей тұсында басталған қазақ  жерін отарлау жоспарын дәл осы Хрущев жүзеге асырды емес пе? Бұл жоспар – астық өндіру ғана емес,  Қазақстанға КСРО-дағы өзге ұлт өкіл­дерін де жаппай қоныстандырудың жолы болатын. Н.С.Хрущев осынау ауқымды жобаны іске асыру үшін КСРО-ның соғыстан кейінгі жинаған бар байлы­ғын тың өлке­сіне төкті. Тың игеруді желеу етіп, 1954-60 жылдары екі мил­лион­нан аса өзге ұлт өкілдерін қазақ жеріне қоныс­тандырды. Тың игерушілерге алапат материалдық көмек көрсетілді. Ас­тық­ты аймақты Ресейдің қарамағына өткізу үшін Торғай, Қостанай, Солтүстік Қазақ­стан, Көкшетау, Ақмола, Павлодар облыстарымен бірге Қарағандының солтүстік бөлігін біріктіріп «Тың өлке­сін» құрды. Астанасы – Ақмола қаласы болған бұл өлкенің жеке партия комитеті мен атқару комитеті, Мәскеу  тікелей та­ғайын­дай­тын Бірінші, Екінші хатшылары, төра­ғалары, тіпті жеке бюджеті де болды. Сол кездегі Республика басшыларына қыр көрсету үшін совхоз директорларын Кремль өзі таңдап – азулы генералдар мен полковниктер, зауыттар мен фабрикалар басшыларын Тың өлкесіне арнайы шығарып салды. Бұл директорлар Қазақс­тан құрамындағы ауылды бас­қаруға емес, сол ауылды тартып алуға кел­гендей жұ­мыс атқарды. Мәселен, Көк­шетау облы­сындағы Горький атындағы совхоз­дың директоры Н.Ф.Козинец: «Мен, Көк­шетау облысын­дағы №5 совхоз дирек­торы Козинец, КСРО совхоздар министрлігінің №260-шы бұйрығына сәйкес жерді және ондағы бір шоқ қайыңды қабылдап алдым», – деп жазған екен. Тағы бір мысал, Алматыда Үкімет мәжілісінде мінбеге көтерілген Тың өлкелік кеңшарлар бас­қар­масының бастығы А.И.Козлов: «Жұ­ма­бек Ахмет­ұлы! Біз сіздерден ештеңе сұрамаймыз, тек Мәскеудің бергеніне тимесеңіздер болғаны», – деп шалқаяды. Сонда Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің Төрағасы Ж.Тәшенов: «Тың өлкесі Қазақ­с­тан­ның құрамында, ал Қазақ­станды оның Орталық партия комитеті мен Үкіметі басқарады. Сіз сол партия­ның мүшесісіз. Мынадай қыңыр мінез бен істі қоймайтын болсаңыз, партиядан шы­ғарып, орныңыздан аламыз», – деген екен…
Иә, сырт көзге мамыражай көрінген, шынтуайтында, Қазақстанның біраз бөлігін жырымдап бөлу әрекеті бастал­ған үнсіз соғыстар жүріп жатқан бұл уақытта Жұмабек Тәшенов Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің Төрағасы еді.
1960 жылы Тың өлкелік партия ко­мите­тінің 1-ші хатшысы Т.И.Соколов Ақмоланың атын Хрущевград деп өзгер­тіп, тың өлкесін Қазақстаннан бөліп алып, тікелей Одаққа қарайтын өлке ету туралы ұсыныс жасайды. Жұмабек Тәше­новтің өзі Мәскеуде Қазақстанның бес облысын Ресейге қосу туралы Н.С.Хру­­­щевтің әрекетіне қалай тойтарыс бергенін былай деп еске алады: «Кеш­кі сағат он кезінде менің бөлмеме  Д.А.Қонаев (сол кездегі Қазақстан Ком­партиясының бірінші хатшысы) телефон шалып, Хрущевтің екеумізді шақыртып жатқан­ды­ғын айтты. Бұрын кездескенімізде жы­лы шырай көрсететін мәскеулік бас­тық жүзінен бұл жолы қатаңдық байқал­ды. Сөзін бастағаннан-ақ: «Кеңес Ода­ғын­­дағы ұлт республикаларының жан-жақты дәрежеге жетуінің негізгі се­бебі – ол Кеңес үкіметі мен Ұлы партия­мыз­­дың көрегендік саясатының арқасын­да екендігін көпшілік білсе де, әлі күнге дейін соған дұрыс мән бер­мей­тіндер жоқ емес. Соңғы кезде Саяси Бюро мәжілісінде Қазақстанның саяси-экономикалық мәселелері сөз болғанда, бұл республи­ка­ның алға дамуына кедергі келтіріп отырған түрлі себептер бар екендігі айтылып отырады. Солардың ең бастысы – республиканы басқарып отырған кадрлардың қазіргі талапқа сай келмей­тін­дігі және өзге республикаларға қара­ған­да жер аумағының өте кеңдігі, ал өндіріс салаларының өте көп­тігі. Ал енді осы жағдайларды ескере келіп, Саяси Бюродағы келісім бойынша осы кедер­гіні тез арада шешпейінше, республика алға жылжи алмайды. Кадр мәселесін кейіні­рек қарауға тиіспіз, қазір кезектегі және жедел  шешетін  мәселе – ол республика­ның жер көлемі жайында болып отыр. Жолдас Қонаев­пен және облыс басшыларымен пікір алысқанбыз. Бұл пікірімізді олар негізінен қолдады. Жұмабек Ахметович, енді сіздің пікіріңізді білгім келіп шақы­рып отырмын», – деді. Мәймөңкені білмейтін басым: «Никита Сергеевич, мен бұл мәселенің шешілуі былай тұрсын, тіпті күн тәртібіне қойы­луының өзіне қарсы­мын», – дедім. Менің сөзімді естісі­мен-ақ бастықтың беті қыза­рып, көзі аларып, тұтығып, маған жалтақ-жалтақ қарап тұрып қалды. Сәлден кейін: «Саяси Бюроның келісіміне қарсы шығатын сен өзің кімсің, біз саған сенім білдіріп, республиканың үкімет басшысына дейін көтердік, ал сенің айтып отырғаның мынау. Бұл мәселені сендерсіз-ақ шешеміз. Кеңес елі бір мемлекет, қай жерді қай республиканың меншігіне беру КСРО Жоғарғы Кеңесінің еркі. Бұл жай пікір алысу еді», –  деді. Халқы­мыздың «шешінген судан тайынбас» дегені есіме түсіп, пікірімді жал­ғас­­тыр­дым. «Никита Сергеевич, – дедім, – егер Жоғарғы Кеңес әр республиканың жерлерін жергілікті органдарынсыз шеше беретін болса КСРО-ның және ұлт рес­публикаларының Конституциясын жою  керек  қой. Ал ол Консти­туциялардың баптарында әр ұлт респуб­­лика­сы өзінің тарихи жерін, ондағы байлығын өз меншігім деп пайдалануға құқы бар. Оны өзгертуге ешкімнің, ешбір органның құ­қы жоқ» деп, ойымда жүрген Ата Заңы­мызда жазылған баптардағы тұжырымды айттым. Сөзімді жалғастырып: «Егер бұл заңдармен санаспайтын жағдай туса, онда біз халықаралық заңды мекемелерге дейін шағым беруден тайынбаймыз, ондай құқығымыз бар» деп айттым…
Димекең, Дінмұхамед Қонаев Жұма­бек Тәшеновтің батылдығына таңғалға­нын жасыра алмай, қонақүйге келе жа­тып:  «Сіздің жүрегіңіз, Жұмеке, адамдікі емес, арыстандікі шығар» деп айтыпты деген сөз де бар.
Егер арыстан жүректі Жұмабек Тәше­нов сол кезде Тың өлкесін Ресей құрамына өткізбейміз деп ашық  қарсы­лық көрсе­туге батылы жетпегенде, біз осы күнгі терри­тория­мыздың 565,4 мың шаршы шақыры­мынан немесе қазіргі жеріміздің бестен бір бөлігінен айырылып қалған болар едік. Ал сол бес облыс­тың қазіргі аума­ғын­да қазақтың тарихы, тағдыры, тұлғалары үшін қастерлі қан­шама мекен бар? Бұл мекен қазақ халқы­ның бастан өткерген қым-қуыт оқиғала­рына да куә болған тау-тасы, даласы емес пе?..
Сөз басында Тәшенов есімі «Қазақ әдебиеті» үшін де, «Қазақ әдебиетінің» оқырмандары үшін де қадірлі екенін айтып өттік. Газетімізді қадағалап оқып жүрген оқырман хабардар, ұзақ уақыт үзілістен соң 1956 жылы қайта жарық көре бастаған «Қазақ әдебиеті» газетінің басына бұлт үйірілгенде дәл осы Жұма­бек Тәшенов қайрат көрсетіп, басылымды жабылып қалу қаупінен сақтап қалған еді. Басылымды жабу жөніндегі  ұсыныс­тар мен пікірлер айтылған ол жиналыс жайлы сол оқиғаны  көзімен көрген Садық­бек Адамбековтің естелігі газе­ті­мізде 1991 жылы басылған.
Қазақстан Республикасы Президенті мұрағатында сол іс әлі сақтаулы. «Қазақ­тың әдеби газеті «Қазақ әдебиетінің» жұмысын тексерудің материалдары» атты жинаққа қатталған, жалпы көлемі 339 бетті құраған папкада «Қазақ әде­биеті» газетінің жұмысына қатысты айыптаулар, ҚПК ОК Президиумының осы айыптауларға қатысты шешімдері, ОК-те өткен мәжілістің стенограммасы, «Қазақ әдебиеті» газетінде басылған кейбір мақалалардың орысша аудармалары, газет бетіндегі мақалаларға оқыр­ман пікір­лері, газет қызметкер­лері­нің тізімі, газет жоспары сияқты басқа да ісқағаздары толық қатталған. Біз есім­дерін атап өткен қаламгерлердің жазған­дарымен мұрағат құжаттарын пайдалана отырып, газетімізге арнайы мақала да дайындаған едік. Бұл да Тәшеновтің қазақ  руханияты үшін жасаған ең ірі қамқорлығы еді.
Осы күні Тәшенов есімі аталса, ол айтты деген мына азаматтық сөз еске қатар түседі. «Қазақтың газетін ашқан да сен емессің, жабатын да сен емессің!». «Қазақ әдебиеті» газетінің «ұтшылдық» әрекеттерін «әшкерелеп» жатқан жиында, барлық  республикалық қазақ тілін­дегі басылымдарды жауып, орыс тілін­дегі нұсқасының көшірмесін жасасақ бол­май ма деген пікірге қатысты:  «Социа­листік Қазақстанды ашқан да сен емес, жабатын да сен емессің», – деген Тәшенов сөзін өз құлағымен естіген, сол жиынға қатысқан Ә.Шәріпов өз естелі­гінде Тәшеновтің: «Қазақ тілінде шығатын газет-журнал­дар­ды сен ұйымдастырған жоқсың, оларды сен жоя алмайсың! Қазақ халқы қан­шама өмір сүрсе, оның газеттері мен журналдары соншама өмір сүреді. Сен не деп сандырақтап тұрсың», – деп залда отырғандарды дүр сілкінт­кенін жазады.
Ә.Шәріпов бұдан кейінгі өткен бюрода Журин республикалық, облыстық, аудандық газеттерді негізінен орыс ті­лін­­де шығарып, содан қазақ тіліне аудару мәселесін көтергенін айтады. ҚР Президенті архивіндегі деректерге көз жіберсеңіз, 1955 жылдан бастап Қазақстан аумағындағы аудандық  га­зет­тердің орыс­ша нұсқасын шығару туралы өтініш­тердің көптеп жазылғанын аңғарасыз. Ал Қазақстанның алты облысын біріктірген Тың өлкесіндегі бар­лық облыстық, ау­дан­дық газеттер жабылып, олардың орнына бір ғана «Тың өлкесі» газеті пайда болуынан-ақ қазақ баспасөзіне араша түспесе, республи­ка­лық газет-журналдар­дың ендігі жай-күйі қалай болатыны аң­­ғарылып қалған еді. Тәшенов соны білді. Сондықтан да өзі санаулы қазақ баспасөзінің ешқай­сысы да жабылмауын, қайта қазақтың күйін күйттеген ма­қалалар баса беруіне жағдай жасау керегін түсінді. Сөйтті де, бір-ақ ауыз аза­­мат­тық сөзімен қазақ баспасөзінің шайқала бастаған шаңыра­ғын қайта орнықтырды.
Білетіндер Тәшеновтің қазақ әдебие­тін қадағалап оқығанын айтады. Тә­ше­нов­тің ағайыны Ұлықпан Бәшен: «…Жұ­­ме­кең әдебиетке өте жақын еді. Ақын-жазу­шылардың, әсіресе, Абайдың шығар­мала­рын жақсы білетін. Халық ауыз әде­­биетін, дастандарды жақсы көретін», – дейді.
Осы күні Алматыда Абай атын иеленген басты көшесімен келе жатып та Жұмабек аруағына тағзым жасап қоюды ұмытпағайсыз. Қай қаламыздағы қай көшеге қай тұлғамыздың атын беруді өзіміз шешетін бүгінгі заман емес, ол уа­­­қыт­та Алматы секілді бас қалаға қа­зақтың бас ақынының атын беру үшін де үлкен қажыр-қайрат керек еді. Себебі, Алматы­ның ең үлкен көшесін Абайдың атымен атауды және көшенің мәртебелі төріне ақынның алып ескерткішін қою­ды ұсы­нып, оған ақша жоқ  деп «қинал­ған» мәс­кеу­лік шенеуніктерге Тбилисиде–Руста­вели­дің, Мәскеуде – Горькийдің, Таш­кентте – Науаидің айбарлы ескерт­кіш­тері барын алға тарта отырып, «түсін­діріп» берген де Тәшенов болатын.
1958 жылы қазақ өнері мен әде­биетінің Мәскеудегі онкүндігін жоғары деңгейде өткізуге мұрындық болып, бес бірдей қазақ өнерпазына (Қ.Қуанышбаев, Р.Жаманова, Е.Серкебаев, Ш.Айманов, М.Төлебаев) ең жоғары атақ – КСРО халық артисі атағын алып беруде де Жұ­ма­­бек Тәшенов үлкен жұмыстар атқар­ған.
«Шығармашылық  одақтар өкілде­ріне үй-пәтер бергендігі үшін Алматы­ның ортасында «қазақ ауылын» құрды» деген «айып» арқалаған да Тәшенов еді.
Кейін, қызметінен төмендетіп, Оң­түс­­тік өлкесін басқарушының орын­басар­лы­ғына жіберген тұста да Тәшенов бұрын­ғы қалпынан таймай, қазақ руханиятына қызмет етуін жалғастыра беріп­ті. Оның бір дәлелі, Түркістандағы Қ.А.Иассауи кесенесінің  жанында топырақпен көмі­ліп жатқан Шығыс моншасын қалпына келтіреді.
Айтқандай, Қазақстанның мақта­ны­шы­на айналған Медеу мұз айдыны құры­лы­сына да Тәшеновтің маңдай тері сіңген. Ол Мәскеудегі әріптесі, әрі тіке­лей басты­ғы КСРО Жоғарғы Кеңесінің төрағасы К.Ворошиловты Алматыға шақырып, оған Медеудің тамаша таби­ғатын көр­сетіп, бұлтартпастай дәлел­дерді алға тар­та отырып, К.Ворошилов­тың көмегімен құрылысты аяқтауға қаражат бөлдіріпті.
«Адамзаттың бәрін сүй, бауырым деп» деген Абай ұстанымын ұстанған Тәше­новтің бір ғана ісін ауызға алсақ жет­кілікті. Ол кезде  одақтас республикалар Жоғарғы Кеңестерінің Төрағалары КСРО Жоғарғы Кеңесі Төрағасының орынбасары болып есептелетіндіктен, кезекпен, Мәскеуде бір ай бойы қызмет етеді екен. Тәшенов Мәскеуде КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасы төрағасының орынбасары қызметін атқарғанда Украи­наның бір белгілі ғалымы жазық­сыз жаламен ату жазасына кесіледі. Жұмабек Ахметұлы оның мәселесін әді­лет­ті түрде қайта қа­рап, Бас прокурорға қайта тексерткізіп, ғалымды ақтап шы­ғарған. Адам тағды­рына, өміріне қатыс­ты істе әркез де мұ­қият болуды мақсат тұтқан Тәшенов ұста­нымы – азамат­тық­тың бір биігі десе де болғандай.
…Қызметінен шеттетіліп, оңтүстікке ат басын бұрған Жұмабек Тәшенов үлкен мансаптан айрылып қалдым-ау деп күй­зелмей, өз ісін адал атқарып жүре бе­ріпті. Оның өз ісіне берілгендігін Шымкент облыстық партия комитетінің бі­рін­ші хатшысы В.А.Ливенцов мо­йын­дап, 1964 жылы Мәскеудің өкілі қатысып отырған Қазақстан Компартиясы Орта­лық Комитетіндегі мәжілісте: «Н.С.Хрущев Ж.Тәшеновті қызметінен төмендетіп, бізге облатком төрағасының орынбасары етіп жіберсе де, ол өзінің таң­ғажайып қабіле­тінің арқасында Оңтүстік Қазақстандағы ең құрметті адам болып отыр», – депті.
… Иә, ол әлі күнге дейін Қазақ­стан­ның құрметті азаматы…