---

Зерек те алғыр жас аудан басшылы­ғының көзіне ертерек түсті. Уақыт өте оған аудан жастарына жетекшілік ету тапсырылды. Кейін кеңшар партко­мының хатшысы болды. Қызмет баспалдақтары одан әрі көтеріле берді. Ауылшаруашылығы қызметкерлері кәсіподағы аудандық комитетін басқарды. Халық депутаттары аудан­дық кеңесі атқару комитеті төраға­сы­ның орынбасары, аудан әкімінің орын­басары болды.

Рүстем Жанайдың қызмет істеген жылдары Қазалының әлеуметтік жағ­дайын, әсіресе, мәдениетін көтеру­дегі еңбегі ерекше болды. Талантты, жан-жақты азамат аудан көлеміндегі саяси, мәдени іс-шараларды ұйымдастыруға білек түре, белсене қатысты. Тіпті, кейбір ойын-сауық отауларының, кон­­церт­тік бағдарламалардың сцена­рийін өзі жазып, қолғабыс-көмегін көрсетті. Ондағы мақсаты – көпшілік­ке ұсынылатын дүниелер талаптағы­дай, әсерлі болып шықса деу. Қызмет саласы бойынша шаруасы онсыз да шаш-етектен еді. Соған қарамастан қол­ға алған жұмысты ұсақ-түйек деп қарамай тәрбиелік шаралардың мазмұнды, тиімді өтуіне атсалысты. Әйтпесе аудан әкімінің орынбасары ретінде қарамағындағыларға тапсырма беріп, сырттай бақылап, қадағалап жүрсе де болар еді. Бірақ ол өйтпеді. Іс басында өзі жүріп, «қазанда» біте қайнасты.

Жүріп келем,

Мен әлі жүріп келем.

Асау жүрек айтарын ірікпеген.

Баяндама жазылған папкаларда,

Ұмытылмай жазылып жүріпті өлең, –

деп өзі айтқандай, басшы болып, қо­лына папка ұстап жүрсе де шабыт ша­қырып, жыр тудыруды бір сәт те тоқ­татқан емес.

Ақын – сезім жаршысы. Көз алдында сұлулық, әсемдік көлбеңдеп тұрғанда ақын жүрегі селт етпеуі мүм­кін емес. Сұлулықты көрмеген, сезін­беген адамның ақын болып жаратылуы да күмән тудырары хақ.

Рүстемнің махаббат жырларынан жүрегінің тазалығы, сұлулыққа құ­мар­лығы анық аңғарылар еді. Ол сүйсе, бар жан-тәнімен құлай сүйді.

Өзіңе серт –

Қадірімді білмесең.

Қиялымда өмір сүрдің

Бірге сен.

Жүректің де болар ма екен керегі?

Егер сені дәл осылай

Сүймесем.

Шынымды айтсам:

Жер басып та жүрмес ем.

Расында ғой, махаббат, іңкәрлік, сағыныш болмаса өмірдің не мәні болар еді? «Махаббатсыз өмір тұл» деп Абай да айтпап па еді. Рүстемнің де махаббат туралы ой-толғамы Абай сө­зі­мен үндес. Бірақ ол өзінше жырлайды. Өз жүрегінің үнін білдіреді.

Өмірге, сұлулыққа құштар ақын алғашқы жыр жинақтарын негізінен махаббат тақырыбына арнады. Олар – «Мәуелі махаббат», «Бақыт боса­ғасы», «Бір өзіңе», «Әйелдердің жүре­гімен ойнама» атты өлең кітаптары.

Өмір тек сұлулықтан, жайма-шуақ күндерден тұрмайтыны белгілі. Өмір – арпалыс. Қуанып тұрып, қабағыңнан қар жаууы лезде. Рүстем ақын осыны жақсы түсінді.

Жана бермес бұл адамның бағы кіл,

Таңсық емес құлап түсу тағы бір.

Өмір деген тойлау емес жеңісті,

Өмір кейде:

Жеңілу мен шабуыл, –

деуі де содан.

Ақынның қай өлеңі де зор тебіре­ністен, терең толғаныстан туғандығы байқалады. Оның «Ар туралы» атты өлеңі автор үшін, яғни жырдың иесі үшін бәрінен бұрын ненің қымбат, ненің қастерлі екенін айғақтайды. Осы өлеңді түгел келтірейік:

Ес білгелі

Бір сезім ескірмейді,

Ол сезімнен айырмас ешкім мені.

Сатпа Арыңды, жан балам,

Сақта арыңды

Деген сөздер соңғы рет естіледі.

Қайран әке, көзіңе мақтамаған,

Ала жібін біреудің аттамаған.

Жанын арға садаға етіп мәңгі,

Туған жерде мәңгі ұйықтап жатқан адам.

Байлық іздеп,

Басқа өмір таңдамаған,

Тер боп ағып,

Жалын боп жанған адам.

– Жарлы бол, – дейтін еді ол–

Ал Арыңнан айрылып қалма, балам!

Өмір – сынақ,

Сынақтан жүз өтемін.

Қатемді өмір білемін түзетерін.

Шекараны күзеткен сақшыдай бір,

Мен де Арымды күні-түн күзетемін.

Қандай келісті теңеу! «Арымды ше­караны күзеткендей күзетем» деп тұр. Аршыл, намысшыл адамның сөзі бұл. «Жаным – арымның садағасы» дейді қазақ. Адамдар Рекең секілді ар­ды, тек қана адалдықты ту етіп жүр­се өмірде жамандық атаулы, реніш те, сатқындық пен қаскөйлік те болмас еді-ау деп ойлайсың.

Ақын – туған елінің жанашыры, патриоты. Рүстем ақын да туған жерін, туған елін ерекше ардақ тұтты. «Құтты ұям» дейтін өлеңінде туған ауылы туралы мақтана, шаттана келіп:

Қасиетті жер бұл!

Мәңгілік өзін сүйдіріп,

Күллі әлемді де сүюді маған үйреткен, –

дейтін жолдар бар. «Туған жерді сүю арқылы, әлемге деген құштарлығым артты» деген ойын білдіреді ақын. Оның «Қазақпыз – ұлы халықпыз», «Қазақпыз», «Егеменбіз», «Желтоқсан желі», «Дала сыры» секілді өлеңдерінде де еліне, жеріне, халқына деген сүйіспеншілігі менмұндалайды.

Елдің, халықтың басына түскен қасірет ең алдымен ақын жүрегіне сал­мақ салады. Ақынның жүрегі нә­зік. Төңіректе болатын жайлы да, жай­сыз оқиғалар оған тез әсер етеді. Ақын Рүстем де кешегі толқындары жаға­лау­ды ұрып, ернеуінен аса шал­қып жатқан Арал теңізі аяқ астынан тартылып қалғанда мазасыз күй кешпей тұра алмады. Сол тебіреніс, сол аһ ұру «Арал қашып барады», «Қайы­ры­лап жатыр кемелер», «Шардараға көшкен шалдың ауылдастарына хаты», «Қара­те­рең қарттары» атты өкінішке, күр­сініске толы өлеңдерді өмірге әкелді.

Рүстем поэзияның күрделі жанры қатарындағы поэма-дастандарды да қолға алып, бағын сынап көрді. «Солдат тағдыры», «Дәулет батыр» поэмалары оқырман қауыммен қауышты. Алғашқысында соғыстың адам баласына тартқызар қайғы-қасіреті баяндалса, екіншісінде белгілі балуан, түрлі додаларда қазақтың намысын қорғап, жүлдегер атанған Дәулет Тұр­лы­қановтың өмірі жастарға үлгі еті­леді. Бұл екі шығарма да кезінде көп­шілік тарапынан жоғары баға алды.

Сөзіміздің басында ол ең алдымен ақын еді дедік қой. Қаламгер Рүстем Жанайдың ендігі бір қыры – жазу­шы­лығы. 2007 жылы Астанадағы «Фолиант» баспасынан жарық көрген «Рүстем Жанай. Шығармалары» деген кітапқа автордың өлең, поэмаларымен қатар, повестері мен әңгімелері де енгізілді. «Қайыртал», «Жанайқай» повестерінің, «Ұйқысыз түн», «Еркектің көз жасы», «Ол» әңгімелерінің негізгі тақырыбы – ауыл өмірі, ауылдың өзімізге таныс қарапайым адамдары. Бұл шығарма­лар­дың тілі жатық. Алып бара жатқан күрделі оқиғалар жоқ, соған қарамас­тан тартымды. Әсерлігі болар, бір демде, қызыға, құмарта оқып шыға­сыз.

Драматургия да Рекеңді бөтенсін­бе­ген. Алғашқыда жергілікті жердегі «Та­маша» театрына көптеген сахналық қойылымдардың сценарийін жазған ол бертінде «Жанқожа батыр» атты пье­саның дүниеге келуіне ұйытқы бол­ды. Жанқожа – елге белгілі тарихи тұл­ға, күрделі бейне. Бұл тақырыпқа кім болса сол тәуекел ете алмайды. Ба­­тыр өмірінен, жалпы ұлт тарихынан жан- жақты хабардар адам ғана қолына қалам алады. Бір сүйсінерлігі, Рүстем осы талап үдесінен шыға білді. Пье­са­ның желісімен қойылған спектакль аудандағы театр репертуарынан тұрақ­ты орын алды. Жұртшылық осы пьеса арқылы ұлт қаһарманы – Жанқожа ба­тыр бейнесіне, оның ерлік істеріне бұрынғыдан да қаныға түсті. Осы  үшін де батырдың жерлестері қалам­гер­­ге шынайы ризашылықтарын біл­дір­ді.

Рүстем Жанай әдебиет сынына да қаражаяу емес еді. Әттең, оны жалғас-тырмаған. Студент кезінде жазған рецензияларының өзі республикалық басылымдарда жарық көріп жүрді. Мәселен, 1966 жылдың 13 қазанында «Лениншіл жас» газетінде жариялан­ған «Дала тарихының таразысы» атты мақаласында қазақтың дүлдүл ақыны Қадыр Мырза-Әлінің поэзиясына шолу жасайды. Осында ақынның же­тіс­тіктерін тілге тиек ете келе ал­дағы уа­қытта ескерер жайларды да ортаға салады. Тұманбай Мол­дағалиевтің, Фариза Оңғарсынованың, Төлеген Ай­бер­геновтің, Тұрсынзада Есім­жанов­­тың, өзге де танымал ақын­дар­дың шығармашылығы жөніндегі пі­кір­лері  ашықтығымен, нақтылығы­мен ерекшеленеді. Ол тек поэзиялық шы­ғар­маларды ғана емес, прозалық туындыларды да талдап, саралай білді. Әбіш Кекілбаевтың «Үркер», «Елең-алаңына» қатысты ойын былай түйін­дейді: «Әбіш Кекілбаевтың «Үркер», «Елең-алаңы» қазір оқырман қолында. Кітапқұмар көпшілік бұл дүниелерді оқып, өзіндік ой түйіп үлгірді. Біздің байқағанымыз – бұл кітаптар оқыр­манын бейжай қалдыр­ма­ғанына ке­піл­дік беруге болады. Себебі, бұл шы­ғармалар халқы­мыз тарихының ең бір елеулі кезеңінен сыр шертеді. Тарихымызды білуге құмарт­сақ – бұл біз­дің рухани өскеніміз. Рухани өскен ұр­пақ­қа сол деңгейде рухани азық керек».

Рүстем Жанайдың өзге шығарма­ла­рынан бөлек назар аудартар бір туындысы бар. Ол – «Өмір парақтары» деген еңбегі. Автордың өзі ескерте­тін­дей бұл өмірбаян деуге де келмейді. Ес­телік те емес. Бұл не сонда? Мұның жауа­бын автордың өзі береді: «Данышпан да, ғалым да, ақын да, өнерпаз да, қайрат­кер де, айтулы азаматтар да, тағы басқа еліне елеулі, халқына қалаулы адамдар да белгілі бір ортадан шығатыны сөзсіз. Орта – сені қоршаған адамдар, кім-кімді де солар тәрбие­лейді. Адам болудың бөтен мектебі жоқ. Оқулығы жазылмаған. Ойлана-ойлана өзімнің қалыптасу жолымды ой елегінен өткі­зіп, жанры белгісіз шығарма жазып отырмын…».

«Өмір парақтары» қалай өмір сүру керек, өмірде нені темірқазық етіп алған жөн, нені ардақтап, неден жирену керек деген көкейкесті сауалдарға жауап береді. Автордың өзі қоры­тын­ды сөзінде атап көрсеткендей, бұл кім-кімнің де кәдесіне жарайтын асыл мұра.

Енді әттеген-ай бір жайтты айта кетейік. Сегіз қырлы, бір сырлы азамат арамызда жүргенде өткен жылы жетпіс жасқа толған болар еді. Осы ме­рей­тойдың атаусыз қалғаны жаның­ды жабырқатады. Жақсылық­тың ерте-кеші жоқ дейтініміз бар ғой. Сол өкі­ніш­тің орнын биыл толтырып жатсақ та адамгершілігіміздің, елдігіміздің бір белгісі болар еді.