Уақыт ілгерілеген сайын ақпарат құралдары сала-салаға бөлініп, жаңа кеңістіктерге аяқ басуда. Соның ішінде сан ғасырлық тарихы бар баспасөз саласының орны ерекше. Қазіргі қазақ баспасөзінің хал-ахуалы мен өркендеу жолы қандай дәрежеде? Бүгінгі журналистиканың ерекшелігі қандай? Газетіміздің кезекті «Алқа» отырысында осы және өзге де сұрақтар төңірегінде сөз қозғалды. Жиынға еліміздің түрлі облыстарындағы халық сөзінің басылым бетінде жарық көруіне мұрындық болып жүрген Ахмет Өмірзақ (Халықаралық «Túrkistan» саяси апталығының Алматыдағы меншікті тілшісі), Жанат Жаңқашұлы (Аймақтық «Арқа ақшамы» газетінің бас редакторы), Жәнібек Әлиман (Аймақтық «Арқа ақшамы» газетінің бас редакторыының орынбасары»), Табиғат Абаилдаев (Облыстық «Ақ Жол» газетінің «Мәдениет және спорт» бөлімінің редакторы), Нұржан Қадірәлі (Жамбыл облыстық «ARAI» газетінің «Мәдениет және әлеумет» бөлімінің редакторы) қатысты.

 Рухани айнамызды сындырып алмайық

Қ.Ә: Рухани айналымдағы баспасөз саласының, басылымның маңызы, күші қандай?

Әңгіме ауанын осы төңіректегі пікір-ойларыңыздан бастасақ.

Нұржан ҚАДІРӘЛІ: Меніңше, рухани айналымның жүрегі – әдебиет һәм ондағы мән-маңызы мәңгілікпен тетелес көркем шығармалар болса, қоғам ағзасындағы рухани иммунитетті күшейтетін осы баспасөз. Десек те әрбір жаназықтың өзіндік құнары, дәрумендері болатыны секілді, баспасөздегі дүниелердің де қуаты, қайнары зор болуға тиіс. Қазіргі таңда бізге рухани тағылымды дәріптеу ауадай қажет болып отыр. Себебі ардан ақша, намыстан нан қымбат саналған нарық заманының тынымсыз тіршілігінен рухымыздың тынысы тарылып бара жатқаны жасырын емес. Баспасөз, ол – қашанда өз халқының айнасы. Сол айнаны сындырып алмауымыз қажет. Егер халық рухани азғындап, қоғамның құбыжығына айналса, ол әлбетте сол айнадағы өзінің кемтар келбетіне қарағысы келмейді. Баспасөзді оқымайды дейтіндерді мен солай елестетемін. Қарап отырсақ, әр халықтың өзіне тән дәстүрі, болмысы бар. Қасиетті қазақ ұлысы да өз әдемілігін түбегейлі жоғалтқан жоқ. Тәңірге тәубә, тіліміз аман, еліміз тыныш. Сол ардақты да аяулы ана тілімізден нәр алған төл баспасөзіміздің орны әрдайым жүрек төрінде, парасат тұғырында болуы қажет. Қазіргі таңда тілге жанашырлық танытып келе жатқан бірден-бір сала осы баспасөз. Қоғамның сахнасынан баспасөз жоғалса, тіліміздің қолданыс аясы да тарылары сөзсіз. Сондықтан рухани мәртебемізді асқақтату үшін бізге әлі де көп еңбектену қажет. Ал бұл жолда біздің қаруымыз да, қалқанымыз да баспасөз екені даусыз.

Жәнібек ӘЛИМАН: Бұрынғыдан бәсеңсіген шығар, артқан шығар, кім біледі?! Бірақ баспасөз ұлттың үні, рухтың жыры болып қала береді. Форматы, халыққа жету жағы өзгеруі мүмкін. Бәрі бір мазмұндық, талдамалық тұрғыда ешбір ақпарат көзі газетті басып озған жоқ. Басқа дерек көздері сол газетке сілтеме жасайды. Ал күндердің күні газет керек болмай қалса, ұлттың тірі екеніне күмәнданар едім.

Ахмет ӨМІРЗАҚ: Осыдан бір ғасыр әріде пайда болған қазақ басылымдарының ағартушылық маңызы күшті болса, қазір де солай деуге болады. Демек заманға сай жан-жақты тұлға болып қалыптасуға үндеп, жаһандану заманында бәсекеге қабілетті ұлт болудың маңызын жағы талмай насихаттап отырған қазақ руханиятында орны бар басылымдар әлі күнге өз миссиясын атқарып келе жатыр деуге болады. Дегенмен интернеттік сайттар қатты дамыған кезеңде газеттердің аз оқылатыны бар. Бірақ газет-журналдар қате мәлімет кетіп қалса, дереу өзгерте салатын сайттар емес. Оған басылғанның бәрінде жауапкершілік болады, қате кеткен жағдайда түзеуге мүмкіндік жоқ.

Жанат ЖАҢҚАШҰЛЫ: Ғалымдар газет пен кітаптан қарағанда компьютер мен ұялы телефоннан оқыған ақпаратты мидың 25%-ға кем қабылдайтынын айтады. Екіншіден, кітап пен газет оқыған адамның интеллектісі оқымағаннан едәуір артық болатынын да ескертеді. Сіз өзіңіз кейінгі үш ғасырға көз жүгіртіңізші. Газет-журнал шығып, ел жаппай оқи бастағанда өркениет пен ғылым қарыштап дамыды. XVIII ғасырда елестете де алмаған дүние XIX ғасырда ғылыми айналымға түсті. Заттық кейпі пайда болды. Газет пен журналдың, кітаптың руханияттан бөлек ғылым мен өркениетке не беретінін осыдан бағамдаңыз. Күшін көріңіз. Біз енді қайтадан газет оқымайтын, журнал парақтамайтын, кітап ақтармайтын елге айналдық. Екі көзіміз ұялы телефонда. Яғни біздің дамуымыз, ғылымымыз 25%-ға кемшін бола түсуде.

Табиғат АБАИЛДАЕВ: Рухани айналымдағы баспасөздің, басылымның рөлі ешқашан маңы­зын жоймақ емес деп айта салу, әрине, оңай. Әйткенмен, қандай басылым болсын, оқыр­ма­нымен бай. Қазір адамдардың санасы қалың ұйқыға кете бастаған. «Әдеби басылымдар тек сол қаламгер қауымға, әдебиетшілерге, әде­биеттің айналасында жүргендерге ғана керек» деген түсінік қалыптаса бастады ма де­ген де қорқыныш бар. Буындар арасындағы сабақтастық үзілмеуі тиіс қой. Ол үшін мектеп жасынан бастап-ақ жастарды басылымдарды оқуға мәжбүрлеу керек сияқты көрінеді.

Мектепте оқып жүргенде қазақ тілі мен әде­биеті пәнінен сабақ беретін мұғаліміміз мек­теп бағдарлмасындағы тапсырмаларды сұрап та, одан кейін кластағы балаларды қосымша ақпарат құралдарын оқуға «мәжбүрлеп» те үл­­гере­тін. Мәжбүрлеу дегеніміз қалай сонда? Әр аптаға бөлек тапсырмасы бар. Сегізінші класқа дейін «Ұлан», «Балдырған» секілді га­зет-журналдарды «қинап» оқытты. Одан кейін­гі бір аптада «Қазақ әдебиеті», «Жұлдыз», «Жалын» секілді басылымдарға көз жүгіртуге «мәжбүрледі». Сондағы тапсырмасы мынаған саяды: «Не ұнады?» Сабақта, айталық, «Қазақ әдебиетіндегі» кез келген ұнаған өлең, әңгіме, тіпті болмаса мақала жайлы ойыңмен бөлісесің. Оқымай келгендерді түрлі салыстырулармен сынайды. Сынағанда сүйегіңнен өткізеді ғой. Ал енді оқымай көр. Содан да болса керек, қазір Таразда темір-терсектің қасында жүретін бір досым үнемі дүңгіршектерден сол мектепте мұғалім талап ететін газет-журналды сатып алып жатады… Қазір ондай ұстаздар жоқ шығар…

Жалпы, әлемі де, әдебі де әдебиеттен алыс­тамаған басылымның күші ешқашан кемімек емес. Өйткені ондай баспасөздің мис­сиясы біреу: қоғам санасын ояту. Рес­ми басылымдардағы мақалаларға зейін қойып жататын билік қазақ руханиятының жоқ­шысына айналған басылымдарға да бас ауыртса дейсің кейде. Өйткені тобырлық санаға биліктің айтқаны заң ғой… Бүгінде әдеби басылымдардан бөлек жалпыұлттық, қоғамдық-саяси деген статусы бар басылымдар да әдебиеттің айналасынан табылып, тамаша жазбалармен жұрттың жүрегінен жол тауып жүр. Олардың қатарында «Егемен Қазақстан», «Жас Алаш» газеттері бар. Ел ішінде Жүсіпбек Қорғасбек, Амангелді Кеңшіліктің, жастардан Бағашар Тұрсынбайдың жазған дүниелерін сөз қылып жатқандарды жиі естиміз. Соған қарағанда, сіз айтқан рухани айналымдағы басылымдардың рөлі мықты авторларына да байланысты шығар.

Қ.Ә: Дәстүрлі журналистика мен бүгінгі журналистиканың айырмашылығы бар ма? Яғни бұрынырақта басылым беттерінде жарық көрген мақалалар арқылы мемлекеттік деңгейдегі мәселелер шешіліп жататын, бүгін ше?

Ахмет ӨМІРЗАҚ: Ақпараттық технологияның дамуына орай журналистиканың да түрлері көбейді ғой. Бұрын ақпарат құралдарының түрлеріне қарай газет-журнал, радио-тележур­налистика деген түрлері болса, енді интернеттің пайда болуына орай мультимедиялық жур­на­лис­ти­ка дамуда. Ал олардың пәрменділігі туралы айтсақ, мәселенің көтерілуі және оның шешімінің тиісті орындардан талап етілуі қай заманда да ұқсас. Егер бұрында журналистер мемлекеттік дәрежедегі мәселелерді көтеру арқылы оның тез шешілуіне ықпал жасап, қазіргі күнде ондай пәрменділік бәсеңдеп қалса, ол журналистиканың кінәсі емес, ондай жағдайды жедел бақылауға алып, журналистер қозғаған проблеманы тексеріп, ақ-қарасын ашуға асыға бермейтін заң орындарының салғырттығы деуге болар. Бұрын фельетонға іліккен мекеме басшысы аман қалмайтын. Қазір бар кінәсі мойнына қойылған тұлғалардың өзі жеңіл жаза­мен құтылып кетіп жатады. Бір сөзбен айтқанда, журналистиканың пәрменділігіне мемлекет мүдделі болмаса, одан ештеңе шықпайды.

Жанат ЖАҢҚАШҰЛЫ: Дәстүрлі журналис­тика дегенде Әлихан аталарымыздың салған жолын айтқан болсаңыз, бүгінгімен айырма өте көп. Жоғарыда айтқан көпсөзділіктің өзі бүгінгі журналистиканың құлдырағандығын көрсетеді. Және бұған сенсация қуған сарыжа­ғал басылымдарды, қаңқасы қаңқу сөзден тұра­тын өсек-ғайбат мақалаларды қосыңыз. Айырмашылық өте көп. Әлихан аталарымыздың экономика жайлы жазған мақалаларын қараңыз­шы. Әбден зерттеген, есебі түгел. Ал қазір бар ақпарат алдымызда жатса да, википедия, яндекс, гугл секілді ақпарат айдыны тұрса да ондай зерттеу мақала жаза алмаймыз.

Нұржан ҚАДІРӘЛІ: Рас, бұрынғы алтынға бергісіз Алаш тарихындағы газеттердің орны қашанда асқақ. Бүгінгі таңдағы мәселелердің көбі алқаптар мен көшелердің жайынан арыға бармай жатқаны да өтірік емес. Бірақ ол да елдің мәселесі ғой. Алайда бұл «жаппай халықтың мәселесі айтылмай жатыр» деген сөз емес. Айтылып жатыр. Ұрпақ тәрбиесі, ел бірлігі секілді құндылығы жойылмайтын салмақты, ой саларлық дүниелер осы газет беттерінде ғана жиі кездеседі. Өкініштісі сол, оған тек көзі қарақты оқырман ғана куә. Бұрынғы журналистикада кеңдік, көркемдік жиі байқалса, қазіргі журналистикада нақтылық басым. Өйткені уақыттың, заманның талабы сол болып отыр. Ал тарихи аясы да, арнасы да ауқымды мақалаларды тек өз аудиториясы ғана оқитыны жасырын емес. Бірақ ол да керек. Се­бе­бі дүниенің барлығы тек өткен немесе ағым­дағы жылғы цифрлар циклінен тұрмайды ғой. Десек те өз басым газет беттерінен әлі де қазақы қаймағы бұзылмаған көркемдікті көргім келеді. Себебі қазақ жастары арасында бір де бір мақал білмейтін, Абайдың атын айтса да, затын танымайтын жастар аз емес. Сол үшін бұтағымыз қандай биіктікте бүршік атса да, тамырымыз сол тереңдіктен нәр алғанын құп көремін.

Жәнібек ӘЛИМАН: Арасы жер мен көктей дер едім. Қазіргі журналистика әлеуметтік желінің ар жақ, бер жағында қалды да, басылымдардағы қоғамдық пікір, ой туғызатын үлкен мақалалар жазарман, оқырман қауымның өздері үшін ғана қызық сияқты көрінеді кейде. Зиялы қауым мен әдебиет пен мәдениет өкілдері және жур­налистердің өз арасында талқыланса − тал­қыланады, болмаса ол да жоқ. Бұл «газеттің деңгейі құлдырап кетті» деген сөз емес. Оқырман азайды. Қазір елдің бәрі шұқшиып соткада отырады, әлеуметтік желі «қыдырады». Газеттен гөрі, сол әлеужеліде көтерілген мәселе көп талқыланып, жұрттың назарын аударатыны байқалады. Ол да дұрыс шығар. Солай болса да, дәстүрлі журналистиканың дәурені бітті деуге болмайды.

Табиғат АБАИЛДАЕВ: Егер көтерілген мәселе шын мәнінде өзекті болса, ол жаңа ме­диада жарияланса да, дәстүрлі медиада жария­ланса да шешімін табады. Бірінші кезекте ол журналистің жеткізу шеберлігіне байланысты. Мәселені «құтыртып» жаза алса, саралай біл­се, билік құлағын тарс жауып алмасы анық. Ес­тиді, миға қонымды болса, шешеді. Ал көтер­ген мәселесі мен жазғаны қабыспаса, оған билік түгілі әріптестері де күле қарайды, мазақ­қа айналдырады. Әрине, бұл жерде бас редак­торлардың да беделі ойнайтыны даусыз.

Өтпелі кезеңде шыдап бағу керек

Қ.Ә: «Қазіргі ақпараттық тасқын белең алып тұрған шақта интернет желісі, түрлі сайттар газет-журналды ығыстыруы мүмкін» деген пікір жиі айтылып жүр. Осы тұрғыдағы ойларыңыз қандай? Бұған қалай тойтарыс беруге болады?

Жәнібек ӘЛИМАН: Бұған тойтарыс берудің қажеті жоқ, меніңше. Олар да өмір сүруге қақы­лы. Газет-журналды ығыстырса, ендігі олар тоқтау керек еді ғой. Ғаламтордың өзі осы газет-журналдан көшіріп отырғандай көрінеді кейде. Тіпті интернетпен өскен ұрпақтың көбінің газет-журналдағы салмақты дүниелерді оқуға өресі жетпейтінін көріп жүрміз. Жанға батары сол!

Табиғат АБАИЛДАЕВ: Әлеуметтік желінің әсері бар дегеніңіз рас шығар. Өйткені онда әртүрлі адамдар отырады. Интеллектуалы, басқасы бар дегендей. Бірақ сайттар туралы әңгіме басқа. Қазір ерінбеген адамның сайты бар-ау. Басым көпшілігінің мақсаты белгілі. «Мемлекеттік саясатты жүргіземіз де, ақшаға қарық боламыз» деген оймен ашады. Бірақ ол сайттарды ешкім оқымайды. Неге дейсіз бе? Өйткені онда елді елең еткізетін түк жоқ. Не тереңдік, не кемелдіктен мақұрым. Бір қызығы, сондай ешкім оқымайтын сайттарыңыз лоттарды ұтып алады. Әйтеуір бір сиқырлы таяқшалары бар ма дерсің. Мен қызық үшін сайттардың рейтингін көріп, ішіндегі жазбалардың сапасына да қарап отырамын.

 Одан кейінгі тағы бір мәселе: жұрттың өсек-аяңға аңсары ауған сайттарға аузының суы құритыны. Эстрада жұлдыздарының ажырасқаны туралы жазылған жазбалардың оқылымы сұмдық. Әлгі далбаса не журналистік зерттеу, не сараптама емес, бос сөз. Бірақ соған құмарлар аз емес. Осын­дай жаңа медиа ма көсегемізді көгертетін? Ал әдеби-мәдени сайттар оқылмайды дегендерге бір жауап болсын. «Мәдениет» порталында жарияланған Жәркен Бөдештің поэмасын 155 мың адам оқыпты. Аз ба?

Бір мысал айтайын, Таразда «Жамбыл Тараз» деген қалалық басылым бар. Бас редакторы Эльмира Мырзағали «Кітап оқып, миллионер бол» деген байқау жариялады. Онда оқылатын әдебиеттер тізімін қазақтың ірі қаламгері Несіп­бек Дәутайұлымен ақылдасты, бекітті. Бұл іс-шараның аудиториясы 100 мыңнан кем болған жоқ. Облыстағы барлық оқушылар қолына «Жамбыл Таразды» ұстап алып, байқау туралы айтып жүрді. Солар сол оқыған әдеби кітаптары жайлы толғана жазып та жатты. Бұл жерде бас редактор газетін жарнамалады, елге танытты. Әлеуметтік желілерге оқушылардың әдеби жазбалар жазуына да түрткі болды. Идея ма, идея! Осындай бір жаңашыл қадамдар да керек.

Ахмет ӨМІРЗАҚ: Ақпарат құралдарының әрбірінің өзінге тән артықшылығы да, кемшілігі де болады. Мәселен, бұрын журналға қарағанда газет, газетке қарағанда телевидение мен радио­ның жеделдігі артық еді. Қазір сайттар мен әлеу­меттік желілердің ақпарат тарату тездігі тіпті жедел. Демек ендігіден былай ақпарат тарату негізінен сайттардың жұмысы болатыны анық. Ал газет-журналдарға келсек, олардың да өз жүйесі бар. Сайттарда тез оқылмайтын, көлемді сараптамалық, танымдық материалдар газет-журналдарға басылғаны жөн. Сондықтан бүгінде сайттар дәстүрлі медияның орнын тартып алады деп қорықпау керек. Тек әрқайсысын өз ерекшелігіне сай дамытып отыру қажет.

Жанат ЖАҢҚАШҰЛЫ: Ештеңеге алаңдаудың қажеті жоқ. «Газеттің күні бітті» деп байбалам салатын өзіміз. Әлбетте, әлеуметтік желінің газеттің таралымына әсер ететіні анық. Бірақ оны жауып тастай алмайды. Ертең елдің әлеуметтік жағдайы жақсарған соң қайтадан газет-журналды іздеп оқиды деп сенемін. Бір кездері: «Ойбай, сайт деген шықты. Газеттің күні құрыды», − дедік. Құрыды ма? Әлеуметтік желі шығып еді, сайттар тентіреп кетті. Газет сол баяғы. Сайтыңыз да, әлеуметтік желіңіз де ең бірінші Америкадан шықты. Сол Америкадағы «The Washington Post», «New-York Times» және басқа да штаттардағы газеттер жабылды ма? Жоқ. Олар керісінше сайтыңыз бен әлеуметтік желіні қосаққа алып, жетекке ертті. Бізге де осы өтпелі кезеңде шыдап бағу керек.

Нұржан ҚАДІРӘЛІ: Әр дәуірдің өз үні бар. Сайтанның сапарындай саны көп сайттарда ұлттың жоғын жоқтайтын салмақты дүниелер көп деп айта алмаймын. Бар, бірақ некен-саяқ. Бұл бағытта жұмыс жасайтын сайттардың саны бір қолдың саусағына да жетпейді. Оған қоса сайттар көбіне жалт еткен жаңалықты сол сәтте жариялай алатын жылдамдығымен ғана ұтады деп ойлаймын. Олар үшін ең бастысы – елді шулатып, дүрліктіріп қою секілді көрінеді. Ал газет сайттарға қарағанда сәл-пәл баяулау болуы мүмкін, бірақ онда көтерілген мәселе жан-жақты сараланып, оның себебі, халықтың сөзі, оған жауаптылардың айтары, түйткілдің түйіні толық қамтылады. Қазір халықтың талғамы да шексіз, даладай кең, сондықтан әрқайсысы үшін орын бар. Өз басым рейтинг үшін жарияланатын хабарларды, «пәленше ажырасыпты», «түгенше қайтыс болыпты» деп арзан, жалған ақпаратпен бәзбіреулерді тірідей жерлейтін сайттарды суқаным сүймейді. Мұндайда әулие Абайдың «Пайда ойлама, ар ойла, Талап қыл артық білуге. Артық ғылым кітапта, Ерінбей оқып көру­ге» деген өсиеті еріксіз еске түседі. Сонымен қа­тар қазіргі таңда әр газеттің өз жеке сайты бар. Меніңше, осы сайттарды күшейту қажет. Ел аумағындағы көптеген жақсы газеттердің сайт­тары өз деңгейінде жұмыс жасап жатқан жоқ. Соны ретке келтірсе, талғам-таразысында газет­тердің сайттары салмақтырақ болады деп ойлаймын.

Қ.Ә: Осындай кезеңдегі блогерлердің орны, рөлі туралы не айтар едіңіздер?

Жәнібек ӘЛИМАН: Бәлен деп айту қиын екен. Кәдімгідей билік санасатын блогерлер де бар, көріп-біліп жүрміз. Қоғамдық шаруалар тындырып, елдің жоғын жоқтап жүргендері де аз емес. Кейбіреулерінің пиғылы бірден байқалып қалады. Ауадан ақша жасап жүргендерін де көріп жүрміз. Әртүрлі ғой олар да. Осы соңғысы демесеңіз, небір қайраткерлерге қарағанда халыққа пайдасы тиіп жатқан блогерлердің орны ерекше деп білемін.

Табиғат АБАИЛДАЕВ: Блогердің жүргізіп отырған контенті дұрыс болса, сөзсіз ұтады. Бірақ кейде сол блогерлердің далбасасы да жасөс­пірім­дерге өтіп жатады. Болмайтын вайндарға інілеріміздің аңсары ауып жүр. Түкке татымайды. Дегенмен 15-16 жастағыларға қызық. Әрі оларды апта ішінде 500-600 мың адам көретінін айтады солар. Өкініш пе, өкініш. Одан кейін әліпті би деп танымайтын блогерлер бар. Адамды сынағанда ата-бабасына дейін тіл тигізеді. Осыған қатысты бір заң керек шығар. «Сынасаң − жұмысын сына, жеке басында шаруаң болмасын» деген қағида далада қалды.

Жанат ЖАҢҚАШҰЛЫ: Бүгінгі қоғам бло­герді журналистпен шатастыратынды шығарды. Блогер ешқандай да журналист емес. Рас, ара­сында кешегі журналистер бар. Солар са­палы, сауатты жазғанымен қалғандарының тілі де, логикасы да журналистіктен алыс. Бұл − өз алдына бөлек қауым.

Бір жа­ғы бізге олар да керек. Олардың өз функциясы мен миссиясы бар. Кейде журналист жазған мақаланы газет басшылығы өткізбеуі мүмкін. Өйткені газеттің көбі Мемлекеттің ішкі саясатына кіндігінен байланған. Ал блогер − өзі би, өзі қожа. Бірақ біздің блогерлердің көбінің тапсырыспен жазатынын байқайсың. Біреулер өзін мақтатып, имиджін көтеріп жатады. Әр облыс осы блогерлерге арнап миллондап қаржы бөлетінін байқаймыз. Яғни бұлар бір қолымен халықтың мұңын жазса, екінші қолымен биліктің сақалын бояйды.

Нұржан ҚАДІРӘЛІ: Абайдың өзін «ары кетсе бүгінгі заманда блогер болар еді» деп немесе ұлттық киімдер мен домбыраны қорлап, хайп қуатындарды өз басым блогер деп емес, халықтың жауы деп санаймын. Мен үшін тасын түртсе тарихы толғанатын кең даламыздың жауһар табиғатын, тарихи орындарын лайықты насихаттап жүрген, елдің мәселесін ақиқатпен астастыратын, журналистикалық білімі бар адам­дар ғана осы санатқа сай бола алады. Өкі­нішке қарай, мұның аражігін аршып, ақ-қарасын ешкім айырып жүрген жоқ. Ал қазір ел солай қабылдап жүрген блогерсымақ бәзбіреулерге қарағанда республикалық, облыстық һәм аудандық газет­тердің кез-келген тілшісі әлдеқайда сауатты. Себебі ол мәселеге маман ретінде жан-жақты бойлай алады. Яғни шындап кіріссе, кез-келген журналист блогер бола алады, ал әрбір блогер газетте мақала жаза алмайды. Жаза алатыны некен-саяқ. Блогер болу үшін де білім, үздіксіз ізденіс қажет. Әйтпегенде ақпараттық заманда сауатты блогерлердің рөлі айтарлықтай маңызды.

Ахмет ӨМІРЗАҚ: Әлеуметтік желілерді азаматтық журналистикаға жатқызып жүрміз ғой, сондықтан ол жақта маңызды пост жазып отыратын блогерлердің салмағы жоқ емес. Өкініштісі, блогерлер тәуелсіз пікір білдіруші тұлға болғандықтан оның не жазып, кімді қорғайтынына ешкім араласа алмайды. Бұл бір жағынан оларға қоғамда болып жатқан оқиғалар, көтерілген мәселелер жөнінде шындықты айтуға мүмкіндік берсе, екінші жағынан ақылы жұмыс істеу арқылы біреулердің пиарын жасап отыруы да мүмкін. Әрі әлеуметтік желілерде ой-пікіріңді жариялап отыру тегін және өзіңе өзің редактор болатындықтан ешкімге бағынышты емессің. Бірақ бұл ол жақта шексіз еркіндік бар дегенді білдірмейді. Әлеуметтік желідегі заңға қайшы арандату немесе біреудің намысына тию мәнісіндегі жазбалары үшін темір тордың аржағында отырғандар да бар. Демек жақсы блогер болу үшін сауатты әрі жедел және әділ болу керек.

Авторлық құқық жиі бұзылады

Қ.Ә: Қазіргі баспасөз саласында қандай проблемалар бар деп ойлайсыз?

Табиғат АБАИЛДАЕВ: Бүгінгі басылым­дардың басты проблемасы – кадр. Бұл әсіресе өңірлік басылымдарға байланысты. Зейнет жасына жақындап қалған журналистердің орнына келетін жастар тапшы. Практикаға келгендердің дені уақыт өткізу үшін жүреді. Тағы бір мәселе – жалақының аздығы мен қала­мақының жоқтығы. Осы проблемалар оңтайлы шешімін тапқаны жөн.

Ахмет ӨМІРЗАҚ: Қай заманда да баспасөз саласының дамуы оңай болған жоқ. Қоғам болған жерде проблема болмай тұрмайды. Ал тіке журналистиканың сапасы туралы айтар болсақ, қазіргі қазақ журналистикасында сапа біршама төмендеп кеткендей. Материал жазарда интернеттен жиі мәлімет іздеп, өзі бұрын оқымаған нәрселерді оқып, фактілерін қалай болса солай ала салатын «гугл журналистер» көбейіп кеткен дәуірде авторлық құқық жиі бұзылады. Сосын қазіргі журналистикаға келіп жатқан жастардың басым көпшігінде оқып-естіп, содан ойына тоқып алған «багаж» жоқ… Содан кейін кез келген басылымның редакторлары тіл тазалығына мән бере бермейді. Соның кесірінен баспасөз арқылы әдеби тілдің орнына түрлі говор, диалектілер қаптап барады. Стилистикалық қателер жиі көзге шалынады, тілімізге орыс тілінен калька аударма болып еніп кеткен сөздер де баспасөздің тілін бүлдіріп жатыр… Бұлар енді баспасөздің рухани жағы ғой, ал экономикалық жағы қаржыға тірелетіндіктен де кетіп жатқан кемшіліктер табылады.

Жанат ЖАҢҚАШҰЛЫ: Бүгінгі баспасөзде мәселе көп. Біз әлі заманға бейімделе алмай жатырмыз. Бұның себебі журналистерді даярлай­тын оқу орындарының Советтік жүйеде қалып қоюы. Біз әлі күнге универсалды журналист даярлаймыз. Медицинаны да, экономиканы да, мәдениетті де бір журналист жазады. Батыста профиссионалды журналистика дамыған. Екі жыл журналистиканың теориясын оқығаннан кейін студенттерді жан-жаққа бөлу керек. Біреу заң саласын, біреу экономиканы, біреу физиканы, біреу саясатты тереңдетіп оқысын. Сонда, бізде аналитикалық мақала жаза алатын, зерттеуге зердесі жететін журналистер өсіп шығады. Батыстағыдай. Ал ақпарат беруде біздің алдымызға радио, сайт, әлжелі баяғыда түсіп кеткен. Бізге газеттің өз зерттеуі, өз дүниесі керек. Танымдық мақалалар да қажет. Ал оны жасайтын кадр тапшы. Неге тапшы екенін айттым ғой.

Жәнібек ӘЛИМАН: Жарты мыңжылдық өмірінде баспасөз адамзатты тәрбиелеп әрі өзі де тәрбиеленіп келе жатқан сыңайлы. Сондықтан ондағы кемшілік – біздегі кемшілік деуге болады.

Нұржан ҚАДІРӘЛІ: Баспасөздегі газеттер­дің басым көпшілігінде қаламақы жоқ. Жәй ғана әлеуметтік желілер арқылы болмашы жарнама үшін бәзбіреулер айтарлықтай пайда көріп отырған уақытта халықтың шынайы жанашыры – газеттерде қаламақының болмауы көңіл қынжылтады. Одан бөлек, ауызекі тілде «төртінші билік» деп әспеттелгенімен, жур­налис­тер қауымының өзіндік ресми статусы жоқ. Тәуелсіздіктің отыз жылындағы ел ара­сын­дағы маңызды мәселелерді арқалап, жа­ғым­ды жаңалықтарын, жеткен жетістіктерін жіпке тізіп, күнделікті мемлекеттің шежіресін жазып келе жатқан журналистер қауымы қоғамдағы лайықты орнын алса деймін. Осы тәуелсіздігімізді алғашқылардың бірі болып мойындаған Түркия елінде тіпті зағиптарға арналған газет шығады. Айта берсек, мә­се­ле көп. Тек оны естір құлақ болса…

Қ.Ә: Бүгінгі таңда, қалай десек те, көп дүние        жар­на­маға «тәуелді» болып отыр ғой. Осы орайда, газет-журналдардың жарнамасы дұрыс жүргізіліп  жатыр ма? Дәл осы бағытта қандай шаралар жасалуы қажет?

Ахмет ӨМІРЗАҚ: Әрине, қазір жарнаманың дәуірі. Мықты басылымдарға жарнама ең ал­дымен берілетін болса, өз кезегінде жарна­маның берілуі баспасөз құралының эконо­ми­калық жағдайын түзейді. Жалпы бізде медиа­менед­жерлік нашар дамыған. Газет-журналдар қанша керемет шыққанымен оны халыққа жеткізе алмаса, насихатын дұрыстап жасамаса, басылымдардың мазмұнын жасап, техникалық жақтан сапасын күшейтуге тер төгіп жүргендердің еңбегі далаға кетеді. Талай жерде солай болып та жүр. Сондықтан алдымен сапалы баспасөз өнімдерін жасап, сосын оны сатылатын тауар деп есептеп, соны өткізудің жолдарын жатпай-тұр­май іздеу керек. Заман жарнаманы қалап тұрса, жарнамамен айналысқан дұрыс.

Жанат ЖАҢҚАШҰЛЫ: Негізі, газетке жар­нама жақсы берілер болса, газет өз-өзін асы­рауға қабілетті. Бір әттеңі, осы жарнаманың бәрі орыстілді газеттерге кетіп жатыр. Соларды асы­рап отыр. Осы туралы айтып жүргенімізге бес жыл болып қалды. Банк банкрот болса, «ойбай, банкке субсидия керек» деп біздің билік банктердің қолтығынан демеп, бетіне су бүркіп жатады. Ал ол неге мемлекетті қолдамайды қайтарымына? Неге мемлекеттік идеология үшін деп, жарнамасын қазақша бермейді. Кейінгі он жылда бір де бір орыс газеті жабылған жоқ. Ал қазақтан «Алтын орда», «Алаш айнасы», «Халық сөзі» секілді небір мықты басылымдар жабылып қалды. Жарнамасы түгел болса, бұлар билікке қол жаймай-ақ, ешкімге тәуелді болмай-ақ жоғарыда айтқан «New-York Times» секілді үлкен корпорацияға айналар еді. Екіншіден, жарнама беруші қазақ газетімен іскерлік қарым-қатынаста болса, жарнама тілі түзелер еді. Сонда біз үш мәселеден ұтар едік. Бірінші, қазақы БАҚ үстемдік құрып, ұлттық идеология қалыптасар еді. Екінші, жарнама тілі. Үшінші, қазақ журналистикасының дамуы. Бізге жарнама туралы заңды қайта қарау керек. Осыны бірнеше шендімен кездескенде айттық. Немқұриды қарайды. Олардың басы ауырғаны не?!

Нұржан ҚАДІРӘЛІ: Іш киімге дейін имендей жаһанға жар салып жарнамалайтын бүгінгі уақытта, өкінішке қарай, газет-журналдардың жарнамасы жоқтың қасы. Кейінгі жылдары ұстаздар қауымына да газетке жазылу, жазылмау деген мәселе айтылып келеді. Әрине, ешкімді міндеттеуге болмас. Бірақ ұлттық тағылымды дәріптеп, елдің әдебиетін, қаранар қаламгерлерін, тарихын насихаттап отырған газеттерді, басқа-басқа, ұстаздар оқымаса, басқа кім оқиды? Газет оқымайтын ұстаз, кітапты қайдан оқысын? Ал мұндай ұстаздан қандай саналы тәрбие сұрау­ға болады? Сондықтан ел келешегін, ұрпақ тәр­биесін шынайы жан дүниесімен ұғынған ұстанымы биік ұстаздар қауымы әрқашан ізденісте, барлығынан хабардар болуы қажет деп санаймын. Оқымысты ұстаз ешқашан ақымақ шәкірт тәрбиелемейді. Бала күнімізде үйдегілер ауылда газетке жазылатын. Пошташыны әкемізді күткендей күтетінбіз. Осылай кішкентай кезден газетке деген қызығушылығымыз артты. Аға буын бізге ешқандай жарнамасыз-ақ өз әрекетімен ненің дұрыс, ненің бұрыс екенін үйретті. Өкініш­т­ісі сол, қазір кейбір қарияларымыздың өзі «Facebook» әлеуметтік парақшасында қысыр әңгімеге араласып, бір-бірімен бет жыртысып жатқанын көріп жүрміз. Бұл олардың өздеріне білінбейтін шығар, бірақ оны көріп отырған жас буын үшін үлкен қасірет. Әлеужелі біздің қазыналарымыздың өзін осылай арзандатып барады. Оны көріп өсіп келе жатқан ұрпақ не істемесін? Ал газет оқып өскен сол аға буын жаман болған жоқ. Тәуелсіздіктің шежіресіне солардың әрқайсысының маңдай тері сіңді, сіңіп келеді. Сол үшін газет-журналдар өміршең ұлт пен өскелең ұрпақ үшін қашанда маңызды болып қала бермек.

Жәнібек ӘЛИМАН: Қазақ газеттеріне жарнама берілмейді десе болады. Бұл − оларға көңіл бөлінбейді деген сөз. Жарнаманың бәрі орыс газеттеріне түседі де, олар соның есебінен күн көреді. Осында ақын Жанат Жаң­қашұлының жарнама екі тілде берілуі керек деп шырылдап жүргеніне біраз болды. Министрлікке жазды-ау деймін. Қыңқ еткен жоқ, шамасы. Ал газет-журнал жарнамасын өзі жасап, өткізе білуге тиіс деп ойлаймын.

Табиғат АБАИЛДАЕВ: Қазақстан тәуелсіздік алғалы отыз-ақ жыл болды. Оның бір оншақты жылын журналистердің өзі таза тұрмыстық мәселелермен өткізгені мәлім. Одан бөлек әлі күнге сол әлеуметтік мәселелермен басын ауыртып жүргені қаншама? Енді-енді ғой, ес жиғаны. Қолдау мықты болуы үшін алдымен тауарың мықты болуы керек. Газет те – тауар. Ең басты қолдау – билік өзінің ресми газетінің жағдайын жасауы керек. Тәуелсіз басылымдар онсыз да тығырықтан шығудың жолын біледі.

Әр ұлттың сөйлеу ерекшелігі ұлттық баспасөзінен байқалады

 Қ.Ә: Жалпы, баспасөз тетіктерінің өркендеп, дамуы үшін қандай қолдау болғаны дұрыс?

Жәнібек ӘЛИМАН: Бір тетігін жоғарыда айттым. Кез келген орынды жарнаманы қазақ тілінде беруге міндеттеу керек.

Ахмет ӨМІРЗАҚ: Қазір елімізде нарық үлкен емес. Халқымыздың саны қазіргіден 3-4 есе көп болғанда баспасөз құралдарының арасында бәсекелестік күшейіп, оны өткізетін нарық болар еді. Сондықтан қазірше қазақтілді басылымдарды мемлекет тарапынан берілетін тендермен қолдап отыру қажет. Мемлекеттен тендер алған басылымдардың пиар-мақалалар жариялайтыны белгілі. Бірақ тендер берушілердің талабын орындаймын деп басылымдардың сапасы түсіп кететіні де өтірік емес. Меніңше, пиар-мақалалар еркін жазылып, тапсырыс беруші тарапынан «олай жаз, бұлай жаз» деген қатаң талап болмауға тиіс. Ең негізгісі, басылымдарды еліміздің азаматтары қолдап жазылып, таралым жинауға қолғабыс жасауына қол жеткізу керек.

Нұржан ҚАДІРӘЛІ: Қоғамдағы кез келген саланың дамуы қолдауға мұқтаж. Сәбидің аяққа тұрып, жүріп кетуі секілді. Тіпті данагөй қарияларымыздың өзі қамқорлыққа зәру. Ол − өмір заңдылығы, уақыт дәлелдеген шындық. Меніңше, дәстүрлі түрде Шерхан Мұртаза секілді марғасқаларымыздың атында журналистерге арналған жоғары дәрежелі марапат немесе арнайы байқау жүлдесі тағайындалса. Сонымен қатар жоғарыда атап өткенімдей қаламақы мәселесі дұрыс жолға қойылып, газеттердің жазылымына қатысты мәселе шешімін тапса. Сонымен қатар смартфон бағдарламаларында газеттердің қосымшасын орнату секілді атқаруға болатын дүниелер көп. Десек те билік тарапынан идеологиялық тұрғыда үлкен қолдау қажет-ақ. Баспасөз саласында тек шығармашылық тұрғыда ғана бәсекелестік болғаны дұрыс деп ойлаймын. Әйтпегенде, руханиятымыздың сөзін сөйлеп, шырағын сөндірмей отырған шығармашылық ортаны нарықтың қанталапайына салудың керегі шамалы. Олай болса, ұтылмасақ, ұтпасымыз анық.

Жанат ЖАҢҚАШҰЛЫ: Еркіндік керек. Сосын халықтың сенімі. Еркіндік болмаған соң халық та сенбейді. Одан кейін билік газетке шыққан сынмен санасуы керек.

 Қ.Ә: Ал басылым тілі қандай болуы керек?

Ахмет ӨМІРЗАҚ: Журналистика, әрине, әдебиет емес. Бірақ бұл журналистердің тілі құнарсыз болуы заңды деген сөз емес. Баспасөздің де өз тілі бар дегенмен, журналистердің бір-біріне ұқсай беретін сіреспе сөз тізбектерінен тұратын құрғақтау лексиконы оқырмандарға кері әсер етуі мүмкін. Қазірге кезде тілді жете білмейтін телевидениедегі жүргізушілерінің қатесі − оны көріп отырған жас ұрпаққа әсер ететін фактор. Демек кез келген баспасөз құралы тіл тазалығын сақтауға міндетті. Бірақ қазірше бұл арманның орындалатын түрі көрінбейді…

Жәнібек ӘЛИМАН: Неше мың жылдан бері қалыптасып келе жатқан халықтың өз тілі. Әр ұлттың сөйлеу ерекшелігі сол елдің ұлттық баспасөзінен байқалмай ма? Қазір баспасөзден басқа ақпарат көздері қазақ тілін шұбарлауға көшкені жасырын емес.

Нұржан ҚАДІРӘЛІ: Әдеби, көркем әрі таза болуға тиіс. Мәселен, жоғарыда атап өткеніміздей, қазіргі сайттарда әріптік һәм мағыналық қателерден көз сүрінеді. Ал оны парақтап отырған жас өскін солай дұрыс екен деп қабылдауы әбден мүмкін. Сонымен қатар санынан сана жаңылысатын осындай сайттарда сүзгі (фильтр) жоқ. Құндылықтарды құнсыздандырып, үлкенді келемеждеп, қазақтың саф тілін қорлап жазылған қойыртпақтар өріп жүр. Ал басылымдар осыдан аман. Ол солай болуы керек. Жел айдаған жаққа желкенімізді жайып кете беруімізге болады. Ал ол жел қай тұстан соғып тұр һәм бізді қайда алып кетіп бара жатыр? Жарға жыға ма, жоқ өз сарқырамасында сапырып жібере ме? Осы жағын ойланғанымыз абзал.
Жанат ЖАҢҚАШҰЛЫ: Газеттің тілін біз Әлихан, Ахмет аталарымыздан алуымыз керек. Көпсөзділік жоқ. Айтарын айналсоқ­тамай тура айтады. Ал біздің көп әріптестеріміз қызыл сөзге үйір. Шұрайлы тілін қызықтап отырады. Оқырманға керегі − факті. Оған неге тіліңді емізесің? Әлихан аталарымыз бастаған қазақ журналистикасының стилін сала-құлаш очерктер жазған өзіміздің ақын-жазушы ағаларымыз бүлдірді. Әдеби газет болмаса, басқа газетке әдеби сөйлем мен суреттеменің қажеті жоқ. Тек сауатты жаз, болды. Сосын тағы бір жетіспейтіні − сарказм.

 Қ.Ә: Баспасөз саласына жергілікті тұр­ғындар мен зиялы қауым өкілдерінің көзқарасы өз дәрежесінде ме? Тиісті орындардан қандай да бір қолдау бар ма?

Ахмет ӨМІРЗАҚ: Қазіргідей интернеттен ақпарат алу мүмкіндігі мол кезде халықтың газет-журналға аз жазылатынын түсінуге болады. Оның үстіне, газет-журналдарды үйлеріндегі компьютер арқылы оқи алатын адамдар үшін жазылып алу тиімсіз. Облыстық көлемде облыстық, аудандарда аудандық газетке әкімдіктер тарапынан арнайы нұсқаумен жаздыратын жағдай әлі де бар. Сол сияқты мемлекет тарапынан мемлекеттік мекемелер мен қызметкерлерге «Egemen Qazaqstan» сияқты маңызды саяси газетке жазылуды міндеттеп те жатады.

Нұржан ҚАДІРӘЛІ: Республикалық басылымдарда да, жергілікті газеттерде де халықтың мұң-мұқтажы күн сайын жа­зылуда. Көзден таса жатқан көптеген мәселелер шешімін тауып та жатыр. Бұл тұр­ғыда оқырмандардың лебізі жылы, көзқарасы түзу. Әр газеттің өз оқырманы бар. Газет-журналдарға деген халықтың сұранысы суалып кеткен жоқ. Қазір газеттер жаңа форматтарға ауысып, оқырмандарға барынша жедел қызмет етуде. Зиялы қауым өкілдері тұрақты түрде сапалы, салмақты һәм тағылымды дүниелерін газеттер арқылы жариялап тұрады. Осы жаңашылдық негізінде Әулиеатадағы ғасырлық тарихы бар «Aq jol», «Знамя труда» газеттері мен аймақтық жастардың жанашыры «ARAI» газеті «AULIEATA-MEDIA» жауапкершілігі шектеулі серіктестігіне біріктіріліп, бір шаңырақтың астына топтасты. Әлеуметтік желілер арқылы да жергілікті газеттердің насихаты жан-жақты жүріп жатыр. Осы секілді заман талабына сай жаңашылдықтар әлі де қажет деп ойлаймын.

Жанат ЖАҢҚАШҰЛЫ: Қарағандының түкпір-түкпірінде іздеп жүріп газет оқитын жандар бар. Бірақ сирек. Ал сенің журналист екеніңе кім болса да құрметпен қарайды. «Әй, мынау бірнәрсе жазып жіберіп жүрер, осы­ны құрметтеп құтылайық» дейтін секілді мезірет қана.

 Зиялы қауым мен газеттің ара-қатынасы тоң-теріс болып қалған көршілердің ара-қатынасы секілді. Мақала шығару керек болса, хабарласады. Бірақ өл газетіңе жазылмайды.

 Қ.Ә: Аймақтарыңыздың рухани, әдеби ахуалы қалай?

Ахмет ӨМІРЗАҚ: Өзім Алматы облы­сына қарасты аумақта тұрамын. Жетісу қаламгерлеріне облыс әкімдігі тарапынан түрлі көмек көрсетіліп жатады. Соның бас­тысы − облыстағы ақын-жазушылардың кітаптары шығарылып, таратылып, олар­мен оқырмандардың кездесулері ұйым­дас­тырылып тұрады. Кейбірі облыс әкімдігінің қам­қорлығымен баспаналы болып та жатады. Демек, аймақтың әдеби ахуалы жақсы деуге болады.

Жәнібек ӘЛИМАН: Өте төмен. Бізде ғана емес, барлық аймақта солай сияқты. Өтіп жатқан дүниенің бәрі шатты-бұтты. Рухани жаңғыру дегенді әркім бір тартып кететін серке құрлы қылды. Өзі еңкіш рух, оған мына пандемия қосылды. Әрі қа­рай айтсақ, біреулерге тиіп кетеді. Қазір ешкімді ренжітуге болмайды ғой. Солай.
Жанат ЖАҢҚАШҰЛЫ: 2009-жылдары Қарағандының әдеби ортасы өте керемет еді. Бір жиналғанда қырық-елу адам гуілдеп отыратын. Қазір ешкім жоқ. Той тарқаған секілді. Бұл ортаны әлдебір «миссионерлер» құртты. «Бір қарын майды бір құмалақ шірітеді» деп қазақ дәл айтқан. Бір провакатор бір рухани орданы бытыратып жіберді.

Табиғат АБАИЛДАЕВ: Таразда жас ақындар жеткілікті. Бәрінің талантты еке­ніне күмән жоқ. Өз басым қазақтың ғажап жазушысы Несіпбек Дәутайұлының күн­делікті қасындамын. Ақын Хамит Есаман екеумізге сол кісінің әңгімелерін тыңдаудың өзі бір ғанибет шығар. Өйткені ағамыздың қасынан шықпаймыз. Жалпы жастардың барлығы дерлік сол кісінің қасына топтасқан.

Нұржан ҚАДІРӘЛІ: Өр Жамбыл мен ер Бауыржан, Шерағалардың рухы кез­ген киелі Әулиеата топырағы қашанда әдебиеттің ауылымен іргелес деп айтсақ, асып айтпағандық болар. Белгілі ақын, Мемлекеттік сыйлықтың иегері Күләш Ахметованың, танымал сазгер Ілия Жақанов­тың, Нарша Қашағанұлы мен Серік Томанов секілді ардақты аға буынның мерейлі жастары тәуелсіздігіміздің ордалы отыз жылдығымен тұспа-тұс келіп отыр. Танымал жазушы Несіпбек Дәутайұлы ағамыздың да жас ақын­дарға, жазушыларға ілтипаты ерекше, талантты тап баса білетін һәм қамқорлығы зор. Ол кісі жастардың шығармаларын үнемі республикалық әдеби басылымдарға, «Жамбыл» журналына тұрақты түрде жария­лап келеді.

Әр нәрсенің екі жағы бар ғой, карантиндік жағдайға байланысты ақын-жазушыларды еске алу мен мүшәйралардың қатары сейіл­ді. Есесіне, жазуға толағай мүмкіндік табыл­ды. Бірқатар жас ақындардың жеке жыр жинақтары жарық көрді. Осындай жаңалықты өз басым тағы да бір-екі қатарластарымнан күтіп жүрмін. Ал әдебиеттің ауылынан басқа тарих, мәдениет саласындағы шаруалар жыл сайынғы жоспарға сай орындалып келе­ді. Кезекті әдеби ортадағы кездесулердің бірінде Қазақстан Жазушылар одағы Жамбыл облыстық филиалының төрағасы, ақын Хамит Есаманның тарапынан текті Тараздың таланты, танымал ақын Ерлан Жүніспен кездесу ұйымдастырылса деген ұсыныс айтылған болатын. Карантин талаптары сейілсе, осы жоспар жүзеге асады деген ойдамыз. Қолдауы болса, қозғауы табылатын бұдан да бөлек ұсыныстар жетерлік. Оның бәрі әзірге алдағы күннің ақ сәулесінің еншісінде.

«Алқаны» жүргізген
Мөлдір РАЙЫМБЕКОВА