«Алматыға қазақ әдебиетінің үлкен досы Ашур Өздемир келді» деп, өткенде әлеуметтік желіде жазған едік. Сол жазбамыз әлемжеліде тізіліп отырған бүгінгі виртуалды оқырман тарапынан қызу қолдау тауып, ыстық ықыласқа толы пікірлерге кенелді. Сол пікірлердің бір-екеуін сұхбат бетінде жариялап та отырмыз (қараңыз). Ашур Өздемир – қазір Түркияның Ерзрум шаһарында тұрып жатқанымен, көңілі қазақ жерінде жүретін әдебиетші-ғалым, аудармашы. 1992 жылы Түркістанға келіп, сол кезде іргесін енді көтере бастаған Қожа-Ахмет Яссауи атындағы халықаралық университетке түрік тілі мен әдебиетінен дәріс берген ол қазақ халқын бек танып, қазақ әдебиетінің қайнар бастауларынан рухани шөлін қандырады. Ашур үшін түркі әлеміндегі ең бай әдебиет – қазақ әдебиеті. Оның үйіндегі он мың кітаптың сегіз мыңы – қазақ тілінде жазылған шығармалар. Осыдан-ақ, Ашур бейді «қазақ әдебиетінің айнымас адал досы» деп біле берсек болады. Әшекең өткенде «Қазақ әдебиетінің» қонақжай шаңырағына бас сұғып, газет тілшілерімен жүздесті, емен-жарқын әңгіме айтты. Сұхбат-әңгімені назарларыңызға ұсынып отырмыз құрметті, оқырман қауым. Оқыңыз, ойланыңыз. Бұл сұхбат сіздерді ойландырмай қоймайды.

Он мың кітабым болса, сегіз мыңы – қазақ тілінде

– Ашур бей, сізге алдымен қоятын сұра­ғы­­мыз: қазақ әдебиеті сізді несімен баурап алды?

– Қазақ әдебиетін әлем елдері әлі толыққанды тани алмай жатыр. Түркияда да қазақ әдебиетін танып-білетіндер қатары аз, өкінішке қарай. Докторантураға түсіп, бір үлкен университетке барғанымда, ондағылар: «Қандай тақырыпта жазасың?» – деп сұрады. Мен: «Қазақ әдебиеті туралы жазам», – деп едім, «Қазақтарда әдебиет бар ма?» – деді сөздерін жалғастырып. Түркияда осындай түсініктегілер көп, өкінішке қарай.
Мен бұл сөзді қазіргі уақытта Қазақс­тан­да жүргенім үшін айтып отырған жоқпын, шындығы солай. Түркі дүниесіндегі ауыз әдебиетімен де, жазбаша әдебиетімен де ең бай әдебиет – қазақ әдебиеті. Өкініштісі, түрік тіліне сол құнарлы әдебиеттің көр­кем­­дігі мен сұлулығын сақтап, жақсы аудара­тын адамдар аз. «Туысқан тіл ғой, аудара са­ламын» деп, жалпылама тәржімалайды, болды. Әр сөздің мәні мен мағынасын, көркемдік деңгейін жете ұғынып аудару мүлде қалыс қалып жатады.

– Қазақ тілін қай кезде үйрендіңіз?

– Қазақ тілін Қазақстанға келгеннен кейін үйрендім. Бұған Түркістан қаласында көп жыл тұрғанымның пайдасы тиді. Жалпы, түркі халықтарының бесігі саналатын Түркістан таза қазақы жер ғой. Бертін келе кітаптар жинай бастадым. Қазір Түркияда он мың кітабым болса, соның сегіз мыңы – қазақ тілінде. Ішінде тіл туралы кітаптар, ғылыми кітаптар, көркем әдебиеттер, түрлі жинақтар бар. Жинап-жинап, Түркияға әр барғанымда өзіммен бірге алып кететінмін.

– Қазақ жазба әдебиетінің бір шыңы – Ала­шорда әдебиеті дейміз. Сол тұстағы С.Торайғыровтың «Қамар сұлу» романы турасында зерттеу жұмысын жазған екен­сіз. Одан беріректегі жазушылардың туын­дыла­рын, мысалы, Жүсіпбек Аймауытовтың «Ақбілегін», «Қартқожасын» оқыдыңыз ба? Бұл көркем шығармалар әлі дүниежүзілік әдеби айналымға түспеді. Түрік тіліне де аударылмаған болу керек?

– Аударылмаған. Одан берідегі Бердібек Соқпақбаевтың «Менің атым Қожасы» өт­кен жылы ғана тәржімаланған екен. Тәр­жімашы повестің жалпы мазмұнын жа­сауға тырысқан, бірақ аударма өте на­шар. Абайдың қара сөздерін екі-үш кісі аударды бізде. Абайды, мейлі ол қазақ тілі мен түрік тілін қанша жетік білсе де, кез келген адам тісі батып тәржімалай бермейді. Басқа жазушыларды аудара беруге болатын шығар, ал Абайды көркемдігін бұзбай аудару өте қиын. Мен де хәлім жеткенше хәкімнің қарасөздерін тәржімалап көрдім, кітап жақын күндері баспадан шығып қалады.

– Қазір аудармашылықтан өзге қандай жұмыстармен айналысасыз?

– Қазақ әдебиеті, қазақ мәдениеті, қа­зақ тілі туралы мақалалар жазып жүрмін.

– Түркияда, жалпы, қазақ әдебиеті туралы мақалаларға, зерттеулерге сұраныс бар ма?

– Бар. Мысалы, бір журналдың кезекті бір нөмірін толықтай Абай Құнанбайұлына арнап шығардық. Тағы бір санының беттерін тұтастай Тұрар Рыс­құлов туралы деректермен толтырдық. Журналдың Әлихан Бөкейхан хақындағы шығарылымын да оқырман қауым жылы қабылдады. Келесі санын қазақтың көрнекті жазушысы Шерхан Мұртазаға арнаймыз деп жоспарлап отырмыз. Сұраныс көп. Қазіргі ең көңіл қынжылтатын жағдай сол – жақсы аудармашының жетіспейтіндігі.

– Қазір түрік тілінен қазақшаға ау­дар­ма жасайтындар қатары көбеюде. Тү­рік шығармалары қазақ тіліне жиі тәр­жі­малануда. Бірақ қазақ тілінен түрік тіліне қотарма жасайтын мамандар бәрібір тапшы болып тұр ғой? Түркияда оқып келіп, түрікше сайрап тұрған жастар көп. Соларға алғашқы мәтіндік аудармасын жасатып, артынан кәсіби маман немесе түрік қаламгері әдеби нормаға келтіру жұмыстарын жүргізсе, мұндай үрдіске мүмкіндік бар ма?

– Ол үшін ұйымдастыру жұмыстары дұ­рыс жүргізілуі керек. Жол көрсетілуі қажет.

– Қазақ шығармаларын аударып жүрсіз. Ол үшін сізге Түркияда арнайы жалақы бөлініп, қаламақы төлене ме?

– Әрқалай. Кейде гранттар бөлінеді. Кейде Қазақстанның Түркиядағы Елшілігі тапсырма береді. Баспалар қаламақы төлеуі мүмкін, егер кітап ұнамды болса.

– Түрік қаламгерлерінің арасында шы­ғармаларын, кітаптарын нарықтық айна­лым­ға түсіріп, мол табысқа кенеліп, тіпті байып отыр­ған жазушылар бар ма?

– Жазудан табыс табу үшін үлкен жазу­шы болу керек. Мысалы, Орхан Па­­м­ук сияқты. Ол, енді, бай… Жалпы, Ор­хан Памук – зиялы отбасынан шыққан, кіш­кентайынан шет тілдерін біліп өскен жазу­шы.

– Түрік халқының Памук шығармаларына көзқарасы қандай? Оқырмандары көп пе?

– Әртүрлі. Біреулер ұнатпайды. Біреулер: «Нобель сыйлығын алған адам, сыйлауымыз керек», – дейді. Бірақ кітаптары жақсы оқылады. Жазушы туындыларына сын айтатындар да көп. Түрік әдебиетінің ең азулы бір сыншысының ол жайында: «Мен оны жақсы жазушы деп есептемеймін. Ең басты айтарлығы, ол түріктер үшін жаз­байды, Батыс халқы үшін жазады. Негізінен аудармашыға жұмыс істейді», – деп айтқаны бар. Жалпы, Памук – өте пысық адам. Батыста қандай шығарма өтімді, оқырман қандай тақырыптарға қызығады, қалай жазу керек, қандай шығармаларды Батыс жұрты іздеп оқиды – соның барлығын біледі де, сол бағытпен жазады, түрікше шы­ға­рады. Арнайы аудармашысы бар, сол кісі ағылшын тіліне аударады. Памуктың шығармаларын түрік оқырмандар оқып жатса, ол да құба-құп әлбетте. Бірақ, менің ойымша, Орхан Памук түркі халқына аса жақын жазушы емес.

– Памуктың бірнеше романын оқыдық. Мықты жазушы болып көрінді бізге.

– Иә, жаман жазушы емес. Бірақ түрік тілінде өзі жазған туындыларын оқығанда аударма оқыған секілді әсер қалдырады. Тілінде шұрай жоқ.

– Иә, Орхан Памук жеңіл оқылады. Орхан туындылары сияқты бөлек формада шығармалар жазылса, бізде де оған сын көп айтылып жатады. Сіздерде де Орхан Памук пен дәстүршіл классик жазушылар арасында көзқарас қайшылығы көп туындайтын секілді.

– Орхан Памук шығармаларын классика деп санамаймын. Қазір өзі классикалық роман жазып жүрген жазушы жоқ Түркияда. Барлығы дерлік «жазу машығын жаңа заманға сәйкестендіру керек» деп есептейді.

– Памук та: «Ең алғаш роман жазғанда үлкен қарсылыққа ұшырадым», – деп айтқан екен бір сұхбатында.

– Бізде бұл жанрды әлі де жандандырып жүргендер, роман жазатын қаламгерлер көп болмаса да, баршылық. Солардың ішінде Уғуз Атай ең мықты романист болып сана­лады.

– Қазақ елінен тапсырыс түссе, Уғуз Атай­ды қазақшаға аударатын ба едіңіз?

– Жоқ, мен аудара алмаймын. Қазақ тілін жақсы білемін, мақалаларды еркін жаза аламын. Алайда әдеби шығарманы қазақша сөйлету деген, ол менің жұмысым емес, шындығын айтайын.

---

Мұхан ИСАХАН:
Студент кезіміздегі бір оқиға есіме түсіп отыр. Түрік тілі пәнінің сынағынан сүрінетін студентті Ашур ағайымыз Мағжан Жұмабайұлының бір өлеңін жатқа айтып берсе, сынақтан өткізетін. Көрші топта оқитын өзбек қыздан Әлішер Науауидың бір өлеңін оқуды сұрапты. Әлгі өзбек қызымыз Әлішердің жырын білмейтінін айтып, шығып кетеді. Мұны естіген сыртта тұрған тағы бір өзбек қызы ішке кіреді. Алайда Ашур ағайымыз одан Бабырдың бір өлеңін жатқа айтуын талап етеді. Өзбек қызымыз «Бабырдың өлеңі» деп қойып, Науаидың өзі жатқа білетін өлеңін оқи жөнеліпті. Сөйтсе, Ашур ағайымыз: «Қарағым, мені неге алдайсың? Бұл Науауидың пәленше деген өлеңі ғой», — депті…
Иә, Ашур ағайымыз түркі халықтарының әдебиетін бес саусағындай жақсы білетін. Тым талапшылдығының арқасында көшенің бұзықтарына жақпағандықтан, таяқ та жеген еді. Бірақ қайтпас-қайсар кісі болатын.

Damira İBRAHIM:
Ашур мырза – шын мәнінде істің адамы. Қазақ тілі, әдебиеті десе ішкен асын жерге қоятын, тіліміздің майын ішкен маман. Аудармалары да «тиіп-қашқан, болды-бітті» жай қотарма емес (өкінішке қарай, ондайлар толып жүр ғой). Ашур ағай аударған шығармалардың тәржіма тұрғысынан бағы бес елі екенін айтқым келеді.
Қазақша шүлдірлеп екі ауыз сөз айтқанды өре түрегеліп қошеметтей бергенше, осындай үндемей жүріп үлкен іс тындыратын азаматтарды тануымыз керек!

---

Уақыттың сүзгісінен өтпейтін жазушыны аударудың қажеті жоқ

– Ал түрік тіліне кез келген көркем шы­ғарманы аударасыз ба әлде талғамыңызға қарай таңдайсыз ба?

– Мысалы, Айтматовты қандай жағ­дай­да да аудару керек. Ол – классик жазушы. Бұл жерде талғам рөл ойнамайды. Ал өзге жағдайда уақыттың сүзгісінен өтпейтін жазушыны аударудың қажеті жоқ.

– Түркияда баспа мәселесі дұрыс жолға қойыл­ған ба? Кітаптар қанша тиражбен шы­ғады?

– Алғашында кітап аз данамен шы­ғып, түскен табыстың сегіз пайызы ғана автордың қолына беріледі. Егер оқы­лым­ды, әйгілі қаламгер болсаңыз, баспа­гер­лер «кітабыңызды мен басамын», «мен шығарамын» деп өздері келеді сізге, қала­мақы береді. Ал «бір кітап жаздым, мынандай роман жаздым» деген ұсыныс өзіңізден болса, баспа іздеп жүресіз. «Қанша төлейсің?» – деп олар сұрайды, яғни кітабыңызды шығару үшін қаражат төлейсіз. Кітап бағасы көбіне қағазының сапасына да байланысты. Әуелі мың данасын бастырып көреді, сұраныс болса, санын арттыра береді.

– Қазақ көрермендерін экран алдына жинаған «Сұлтан Сүлеймен» сериялына түркі халқында көп сын айтылады», – деп естиміз. «Сценарийі дұрыс жазылмады, шындық бұрмаланды», – деушілер көп екен.

– Сын айтатындар көркем шындық пен тарихи шындықтың екеуі екі бөлек екенін білмейді. Бұл фильм ғой, тарих емес. Өнер деген – басқа сала, тарих – басқа сала.

Таза тіл болмайды

– «Түркі тілдерінің ішінде, мысалы, түрік тіліне болсын, басқа тілге болсын, парсыша, арабша сөздер көп қосылған. Ең таза тіл – қазақ тілі», – деп жатады лингвистер. Бұл пікірге қалай қарайсыз?

— Менің ойымша, таза тіл болмайды. Та­за тіл Африкада ғана болатын шығар (күліп). Тайпалар мен тайпалар өзара ара­ласпайды, өз іштерінде ғана тілдесіп өмір сүреді.
Жалпы, әлемде адамдар мен адамдар араласып, мәдени алмасулар болады, өркениеттер тоғысады. Аласыз, бересіз дегендей. Алғаннан кейін оны сіңіресіз. Сіңіргеннен кейін ол сіздікіне айналады. Қазақ тілінің ерекшелігі – алған сөзді фонетикалық жағынан да, мағыналық жағынан да толықтай сіңіріп алуында, яғни кірме сөздердің өзі қазақтың төл сөзіндей кейіпке енеді.

Ал бізде олай емес. Сөздер қалай келді, сол қалпында сақталады. Мағынасы өзгерсе де, жазылуы өзгермейді. Ол жағынан түрік тілі таза емес, оны мойындау керек. Бізге қарағанда, қазақ тілі таза. Әзірбайжан тілі бізден де бетер, өзбек тілін білесіздер. Меніңше, «мынау біздікі емес» деп барлық кірме сөзді ысырып тастаудың қажеті жоқ. Кейбір сөздердің төл тілдегі баламасын табу шарттылығын да аса құптамаймын.
Түркияда 1930-жылдардан кейін «Тілді тазарту» деген науқан жүрді. Бұның ежелгі, көне сөздерді тірілту жағынан пайдасы болғанын жоққа шығармаймыз. Бірақ көп ұғымды, көп сөздерді тілден шығарып тастап, зиянды қырын да танытты. Тіл табиғи түрде дамуы керек деп ойлаймын мен.

– Түркияға өзге елдердің мәдениеті қаншалықты ықпал етеді? Қанша дегенмен, Батыс елдеріне жақын ғой географиялық тұр­ғыдан. Гректермен қоян-қолтық араласты, соғысты. Түрік сериялдарына қарасақ, ауылдарында өте дәстүрлі бір қоғам бар да, қалалары керісінше өте заманауи. Осындай мәдени қайшылықтар, жастар арасындағы көзқарас тайталастары бар ма?

– Қайшылықтар әрине болады. Сіздерге өте қызық бір мысал айтайын. Мен Қара теңіздің жағалауында туып-өскенмін. Сол аймақтың өзінде бір ауылдың тілі мен екінші ауылдың тілі бір-біріне сәй­кес келмейді. Көрші ауыл болғанына қарамастан, тұрғындар бір-бірінің кейбір сөздерін түсінбей жатады.

– Оның себебі неде?

– Себебі, біріншіден, әртүрлі елдерден келіп, жергілікті халықпен сіңісіп кеткен адамдар бар. Екіншіден, мұсылман болған­дықтан түріктенген халықтар бар. Тегі түрік емес, бірақ түрікше сөйлейді, түріктенген. Мысалы, мен бесінші атама дейін ғана білемін, ар жағы маған беймәлім. Кейде әкеме: «Көке, біз, бәлкім, грек болған шығар­мыз?» – деймін қалжыңдап. «Ой, қой, ондай сөзді айтпа», – дейді әкем бірден (күліп). Өзіміздің ауылда атамның атасының қабірі бар, одан ары қарай жоқ. Кім екенін де ешкім білмейді.

– Есімдері де сақталмаған ба? Бізде ше­жіре бар ғой. Жеті атаға дейін де, одан бұрын­ғы да ата-бабалар есімі жазылып отырады.

– Шежірені жазсақ, ұшы басқа жақтан шығуы мүмкін ғой. Оның бәрінің қажеті жоқ (Алайда мұндай әңгімені Түркияда айта алмайсың, оны ескертіп қояйын). Бізде қыпшақтар да көп, басқа ұлыстар да көп, барлығы араласып кеткен. Бір ауыл бар, мен таңқалдым, тура татарлар сияқты сөйлейді. Мүмкін олар кезінде Татарстаннан кө­шіп келген шығар?.. Осындай құрама ел болғандықтан, ауылдар арасындағы байланыстың аздығынан, сөйлеу мәнері де әркелкі. Бірде «өз ауылымның сөздігін неге жасамаймын?» деген ойға келдім. Көзі тірі қариялар өмірден өткен соң, олар қолданған сөздер де ұмытылып кетеді ғой. Қазір сол сөздігім жүз жиырма беттей болып қалды. Ауылға барғанда қолыма қағаз, қалам алып, бірден естіген сөздерді жазып аламын. Өйткені үлкендер дүниеден өтсе, жаңа ұрпақ бұл сөздерді мүлде түсіне алмайды.

– Түсініктемесімен жазасыз ғой әр сөзді?

– Түсініктемесімен бірге қалай қолданылатынын да жазып қоямын.

– Түрік тілін үйренген соң, интернет көз­дерінен іздеп қарасақ, дүниежүзі клас­сикасының көбісі аударылыпты түрік тіліне. Бұл аударма жұмыстары қай жылдардан басталды және бүкіл әлем әдебиеті класси­касының шоғырын түрікше табуға бола ма?

– Аударма жасау – Осман дәуірі тұсынан басталған үрдіс. Бірақ тәржімалау жұмыстары жүйелі түрде Ататүрік ке­зін­де жүргізіле бастады. Арнайы Тәр­жіма бюросын құрып, ол жаққа ең жақ­сы мамандарды тартқан. Әлем елдері­нен, француз, неміс, мажар, үнді, т.б. халық­тардың әдебиетін аудартып, Министрлер үйінің жанынан баспа аштырып, барлық аударманы сапалы етіп шығарған. Не іздесеңіз д, табуға болады түрік тілін­де. Поэзияны да, драматургиялық шығар­маларды да, прозалық туындыларды да, бәрін аудартқан. Бірақ, өкінішке қарай, қазір бұл жүйе жоқ, баспалар жекеменшік қолға өткен. Әр баспаның өз қызығатын бағыты бар.

– Баспахана, баспа өндірісі дамыған болып тұр ғой. Әрі халықтың санына қарай сұраныс та жоғары болар?

– «Саннан гөрі сапа маңызды» деймін мен. Жалпы, түрік әдебиетіне де, қазақ әдебиетіне де сұраныс көп, сапалы аударма жоқтың қасы. Ең басты мәселе – сол.

– Қазақ әдебиеті жүйелі түрде аударылуы үшін біздің тарапымыздан не істелуі керек?

– Аударылатын шығармалар тізімін ұсы­нып, аудара салатын емес, шынайы ау­даратын адамның, ұйымның қолына тап­сырған жөн. Олай болмағанда, шындығын айтайын, қазақ әдебиетінің кесек-кесек романдары, жауһар шығар­ма­лары түрік халқында төмен бағаланады. Оқырмандардың ойында да, қаламгерлердің ортасында да «Е, қазақ әдебиеті осындай екен ғой» деген түсінік қалып қояды. 1990-жылдары «Абай жолының» екі томдығы аударылған. Ол дұрыс аударылды ма, бұрыс аударылды ма, бөлек әңгіме. Түрікшесі – түрікше емес. Ұят.

– Әлемде Шекспирмен тіресіп тұрған екі автор болса, оның бірі – Руми. Ол өлеңінде тегі түрік екенін айтқан екен. Ал әлемде Румиды парсы ақыны етіп таныстырады.

– Шығармалары парсы тілінде жазылса, әрине парсы әдебиетінің өкілі болып есептеледі. Бұл – менің ойым. Қай тілде шығарма жазды, қай тілге қызмет етті, негіз сонда. Әдебиет дегеніміз – тіл ғой. Руми түрік тілінде бір сөз қолданбаса, оны тегі түрік, түрік ақыны деп айтуға болмайды, меніңше.

– Мана бір сөзіңізде Орхан Памукты «Ба­тыс халқы үшін жазады» деп кейбір оқыр­мандардың ұнатпайтынын айтып қалдыңыз. Түркі елінде қандай жазушыларды мықты деп санайды, яғни қаламгер мықтылығын танытатын қандай да бір талаптар бар ма?

– Менің жеке ойым, ешқандай талап жоқ. Түрікше жазса, түрік тілінің таралуына, танылуына қызмет етсе, болды – не жазса да жаза берсін. Түрік тілі сонымен дамиды. Ал ол жақсы ма, жаман ба, оқи ма, оқымай ма, оқырманның өз еншісінде. Адамдарды шектемеу керек. «Былай жазсаңыз, нағыз түрік жазушысы боласыз» деген сайын, адамдар да жазуға үрке қарауы мүмкін. Автоцензура осындайдан қалыптасады. Автоцензура болған жерден ештеңе шықпайды.

– Түркиядағы шығармашылық жолын­дағы жастардың беталысы қандай?

– Жақсы. Жалпы түркі халықтарының бәрінде солай болуы керек, екінің бірі ақын ғой. Ал проза жанрында аз болса да саз жазатындар бар.
Түрік халқына өзінен асқан қорқыныш жоқ

– Кейбір саны жағынан аз елдерде «тіл жойылып кетпей ме, ұлт ретінде жойылып кетпейміз бе?» деген қорқыныш болады. Ал түрік халқы үшін, ұлт үшін қандай қорқыныш бар?

– Түрік халқына өзінен асқан қорқыныш жоқ. Надандық – ең бастысы. Надандық жайласа, адам саны жүз миллионнан асса да, одан пайда жоқ. Надандықтан ада болса, бес миллион халықпен де нағыз өркениетке жетуге болады.

– Надандықтың сипаты қандай болуы мүмкін, мысалы?

– Біріншіден, оқымайды. Екіншіден, біздің халықтың көпшілігі жүйелі ойлауды білмейді. Ойланбайды, ойланудың жүйесін түйсінбейді. Қазір айтқан сөзін бір минут­тан кейін жоққа шығарады. Өйткені мек­тептерде философияны оқытпайды, «фило­софия неге керек?» дейді. Бұл – ең үлкен кемшілік, менің ойымша (Мұны Түркияда айтсам, бәлеге қалам). Үшіншіден, надандық дінмен, діни сезіммен ұштасса, ол – өте қауіпті. Мысалы, мен мұсылман адаммын, оны жоққа шығармаймын. Өзімше, керек болса, намаз оқимын. Алайда мен жүйені білетін, демократияға сенетін, адамды адам ретінде сыйлайтын адаммын. Сіздердің көздеріңізше айтып отырғаным емес, жүрген жерімде айтып жүремін, мен осы қасиеттердің көбісін Қазақстанда үйрендім. Адамды адам ретінде сыйлау, оның дініне, тегіне қарамай құрметтеу – қазақта бар. Түркияда біз осыны жоғалтып алдық. Әлдебіреу сол құптаған партияны жақтасаң – сыйлайды сені, соның сөзін айтсаң – сыйлайды, соның кітабың оқысаң – сыйлайды, сол барған мешітке барсаң – сыйлайды, басқа мешітке барсаң, ол үшін адам емессің. Біздің ең ірі кемшілігіміз – осы. Оны жоюдың бірден-бір жолы – надандықты жою. Бұл – үлкен мәселе болып тұр қазір Түркияда. Абайдың бір сөзі бар ғой: «Атаның баласы болма, адамның баласы бол». Бұл – үлкен философиялық түйін.

Жазып алған Мөлдір РАЙЫМБЕКОВА