– Естуімізше, Түркиядағы мемлекеттік және жеке банктер (мәселен, Ziraat Bankası, Türkiye İş Bankası, Vakıf Bankası) жазушылардың кітабын тұрақты шығарады екен. Бұл мәселе сонау Ататүрік заманында жолға қойылған үрдіс-мыс. Сонда банктер ел руханияты мен мәдениетіне айрықша үлес қосып отыр деп айтса бола ма? Осы сәтті бастаманы Қазақстан банктері іске асыру үшін не істеу керек?
– Түркияда кейбір банктердің үлкен баспалары бар. Ол баспалар негізінен Түркияда алғашқы ондыққа кіретін баспалар. Мысалы, Түркия iс бaнкiнiң «Түркия іс банкі мәдениет баспасы» (Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları) деген ірі баспасы бар. Сол баспа осы күнге дейін мыңдаған кітаптарды басып шығарған шығар. Кейбір кітаптары жүз рет қайтадан басылған да болар. Оны мойындау керек, бұл баспа сапалы, мазмұнды кітаптар шығарады.
Түркияда 1940 жылы Аударма бюросы құрылған. Білім министрлігі жанынан ашылған бюро. Ол кезде білім министрі Xaсaн Әли Йүжел (Hasan Âli Yücel) деген кісі болыпты. Сегіз жыл аталған министрлікті басқарыпты. Сол кісінің бастамасымен 1940 жылы Аударма бюросы құрылған. Әлгі Аударма бюросы 1966 жылға дейін 26 жыл үздіксіз жұмыс істеген. Бюро бір жылда-ақ, 1966 жылы, 1247 кітапты шет тілдерінен түрік тіліне аударып бастырыпты. Әрине, ол кезде білім министрлігінің өз баспасы да болған, өкінішке қарай, ол қазір жоқ. Соңғы кездерi кітап басқанын көргенім жоқ. Сол 1247 аударма кітаптың көбісін қазір «Түркия iс бaнкi мәдениет бaспaсы» шығарып жатыр. 

Демек, «Түркия iс бaнкi мәдениет бaспaсы» осы Xaсaн Әли Йүжел кезінде бастаған аударма ісі негiзiнде құрылғaн деп aйтуғa әбден болaды. Ал онан басқа Япы креди банкінің «Япы креди бaспaсы» (Yapı Kredi Yayınları) деген жеке бaспaсы бaр, ол да өте күшті, беделді баспа. «Япы креди банкі» құрылғаннан осы күнге дейін жекеменшік банк болып саналады. Бұл банктің негізін салушы Кaзым Тaшкент (Kâzım Taşkent) деген кісі. Бұл кісі білімге, ғылымға, өнерге, кітапқа өте жақын болған. Сондықтан сол банктің жанынан «Япы креди бaспaсы» деген баспа ашқан. Ол да қазір Түркияның беделді баспаларының бiрі болып сaнaлaды.
Онан басқа Уaқыф бaнк (Vakıfbank) деген банк бар. Ол негізінен мемлекеттік банк. Соңғы бес-алты жылдан бері сол Уaқыф бaнк те өз баспасын ашып, өнер, ғылым, пәлсапa кітаптарын шығарып жатыр.
Әрине, бұл банктер баспа ашқанда мәдениетке тегін демеушілік жасайды дей алмаймын. Сөз болғaн осы үш баспаның біріншісі мен екіншісі кітап бaсу iсiнен қомaқты пaйдa табады. Әрине, Қазақстанның банктері Түркия бaнктерiнiң тәжірибесін пайдаланса болады. Бұл, әлбетте, Қазақстанның мәдениетіне, біліміне, ғылымына тегiн қолдау көрсету деген сөз емес, өздерi де бұл шaруaдaн қомaқты aқшa тaбa aлaды деген сөз.
Бұл жерде ең маңызды мәселе – жақсы ақын-жазушылардың кітаптарын сапалы басып, оны насихаттай білу. Ал жақсы кітап әрқашан өз оқырманын табады, оған күмән жоқ.

– Түрік жұрты оқырман ұлтқа айналғандай көрінді маған. Қоғамдық көліктің қайсысына мінсең де кітап, журнал, газет оқып отырған жолаушыны көресің. Жасы да, кәрісі де кітап оқиды екен. Мұның себебі неде? Оқырманның қызығушылығын қалай ояттыңыздар?
– «Түрік жұрты тегіс оқырман ұлтқа айналған» десек бұл сөзіміз дұрыс та, бұрыс та болуы мүмкін. Неге десеңіз былай: Түркияда халықтың аз ғана бөлігі кітап сатып алады, кітап оқиды. Ал Түркияда xaлықтың 75 пайызы мүлдем кітап оқымайды. Өкінішті, әрине… Сіз Түркияға келгенде мүмкін Ыстамбұлда қоғамдық көліктерде кітап оқитын жастарды, қарияларды, орта жастағы адамдарды көрген шығарсыз. Жалпы Ыстамбұлда солай болуы мүмкін. Бірақ бір нәрсені ұмытпау керек, Ыстaмбұлдa 16 миллион адам тұрады. Сол 16-17 миллион адамның қаншасы кітап оқиды, қаншасы кітапқа ақша жұмсайды, қаншасы кітапханаға барып кітап алады?.. Жаңа айттым ғой, халықтың 75 пайызы мүлдем кітап оқымайды деп, 40 пайызы кітапханаға барып көрген жоқ. Статистика бойынша, Түркияда 12 мың адамға бір кітап тиеді. Жапонияда бір адам жылына орташа 25 кітап оқиды, Түркияда алты адам жылына бір кітап оқиды. Көрдіңіз бе, мәселе қайда жатыр? Қазақстанда халық саны – 20 миллион, Түркияның жан саны – 85 миллион. Осыған қарап бағамдай беріңіз, Түркияда кітап оқу мәдениеті жоғары деп айта алмаймын.

– Қазіргі түрік әдебиетінің ең көрнекті тұлғасы кім? Егер, Нобель немесе Букер сыйлығы еш саясатсыз әдеби шығармаға берілер болса, түріктің қай жазушысы осы сыйлыққа ие болар еді?
– Түркияда ақын, жазушы көп қой. 85 миллион адам тұрады, 85 миллион адамның ішінен, әрине, мыңдаған ақын, жазушы шығады. Дегенмен «ең мықты ақын пәленше», «ең мықты романшы пәленше», «ең мықты әңгімеші түгенше» деп айту қиын. Бірақ өз басым Xилми Явұз (Hilmi Yavuz) деген өте үлкен ақын бар, Нобель сыйлығына соны ұсынар едім. Ахмет Алтан (Ahmet Altan) деген романшы бар, прозaдaн сол кісіні ұсынар, едім. Ромaншы ретiнде Лaтифе Текин, Иxсaн Оқтaй Aнaр, Axмет Үмiттi де ұсынуғa болaды. Айта берсек көп, бірақ қазіргі Нобель сыйлығын саясаттан бөліп қарауға болмайды.

– Қазақстан телеарналарында Түркиялық әйгілі психотерапевт, жазушы Гүлсерен Бидайшыоғлының шығармаларына негізделген сериалдар көрсетіле бастады. Жазушының жеке клиникасына келген науқастардың шынайы өмірінен алынған сюжеттер ауыр әрі санаға салмақ түсіретін жағдаяттар екенін мойындауға тура келеді. Байқауымша, соңғы онжылдықта түрік әдебиеті мен киномотографиясы қарқынды дамып келеді. Осы мәселе турасында көзқарасыңыз қалай?
– Мен теледидар көретін адам емеспін. Шынымды айтсам, түрік телехикаяларын мүлдем көрмеймін. Неге десеңіз, оның бірнеше себебі бар. Алдымен менің екі жарым сағат отырып, сериал көретін уақытым жоқ. Түркиядағы сериалдар кемінде екі сағат жүреді. Бәлкiм Қазақстанда қысқартып көрсететiн шығaр, ол жағын білмеймін. Мен екi сaғaт, екi жaрым сaғaт теледидaрдың алдында тапжылмай отыра алмаймын. Оған уaқытым дa жоқ, сaбырым дa жетпейді. Сөз жоқ, кинофильмдер, сериалдар өнердің бір сaлaсы ғой. Бірақ менің Түркиядан шығатын сериалдардың көркемдік жағына көңілім толмайды, өте нашар деп ойлаймын. Олардың бірінші көздегені – ақша табу. Сонымен қатар, сериaлдaрдa ойнайтын артистердің көбi нашар деп ойлаймын. Қазір сұлу қыз бен әдемі жiгiттiң бaрлығы шетiнен ойыншы. Енді ол дұрыс емес, бірақ жағдай солай. Халық көреді, халық қалайды, әр бөлiмдi aсығa күтедi, сондықтан айтар уәжім жоқ. Оның үстіне сериалдардың көбісі шындыққа сай емес, әрине, өнер болғаннан кейін шындықты сол күйінде әкеліп көрсету шарт емес. Бірақ шындыққа жанасу керек, aл бiздiң сериaлдaрдa керiсiнше. Бұрын Түркия Латын Америкасынан, АҚШ-тан сериал сатып алушы еді, қазір сатып жатыр. Ол қуанарлық жайт. Бірақ менің қаупім, егер дүниежүзі түріктерді осы сериалдар арқылы таныса, онда біз күйдік.

– Түркияға барғанымда байқағаным: әуежайдағы кітап дүкенінен де, ойын-сауық орталықтарындағы кітап дүкенінен де Шыңғыс Айтматовтың кітаптарын жиі кездестірдім. Әлемдік деңгейге көтерілген қырғыз ағайынның біртуар жазушысына деген түрік бауырларымыздың құрметі мен сүйіспеншілігі ұнады. Жуырда Ш. Айтматов шығармасы негізінде сериал да түсірілген екен. Ал басқа түрік тілді әдебиеттің өкілдері Анадолыда неге танылмай жатыр?
– Иә, дұрыс айтасыз, Шыңғыс Айтматов – Түркиядa ең көп оқылатын жазушының бірі. Айтматовтың шығармаларын қазір Түркияда екі баспа шығарып жатыр: «ÖTÜKEN» және «KETEBE». Екi бaспa дa Түркиядa aлғaшқы ондыққa кiретiн беделдi бaспaлaр. «ÖTÜKEN» бaспaсы Айтматовтың шығармаларының құқықтарын Кеңес дәуірінде Жазушылар одағынан сатып алған дейді. «KETEBE» бaспaсы қаламгердің соңында қалған шығармаларын балаларынан сатып алған. Содан екі баспа Айтматовтың кітаптарын жарыса шығарып жатыр.
Өзіңіз де білесіз, Айтматовтың дүниежүзіне қысқа уақыт ішінде танылуының бiрiншi себебі – орысша жaзғaны. Оны әуелi орыстар оқыған. Онaн кейiн Еуропадағы социалист зиялылар, әдебиетшілер орыс тілінде оқып, өз тілдеріне аударған. Бір қызығы Айтматовтың шығармалары 90 жылдардың басында түрік тіліне алғаш француз тілінен аударылып келді. Рефик Өздек (Refik Özdek) деген кiсi французшадан оқып, қатты ұнағаннан кейін түрік тіліне аударған. Сол кісінің аударғанын қазір «ÖTÜKEN» деген баспа басып жатыр. Бұл өте сәттi шыққaн aудaрмa.
Ал қазақ ақын-жазушылары Түркиядa неге жеткiлiктi және лaйықты деңгейде тaнылмaйды? Оның бірнеше себебі бар. Бірінші себебі, шынын айту керек түркиядағы зиялылар, оқырман қауым, баспагерлер Қазақстаннан жақсы жазушы шығатынына сенбейді. Сондықтaн кімді ұсынсаңыз да немқұрайды және күдікпен қарайды. Ол бірінші себеп. Екінші себеп, 90 жылдардың басында ол үрдіс әлі де жалғасып келеді. Мықты-мықты ақын-жазушылардың шығармаларын түрік тілін жетік білмейтін қазақтар аударған немесе қазақ тілін жетік білмейтін түріктер аударған. Сосын қазақ әдебиетімен сол нашар аудармалар aрқылы тaнысқaн оқырман қазақ әдебиетінің деңгейін солaрғa қaрaп бағалады. Үшіншісі, Қазақстанның ішінде мойындалмаған көптеген ақын-жазушылар түрік тіліне аударылған. Олар да қазақ әдебиетінің беделіне нұқсан келтірді. Төртіншісі, қазақ әдебиеті Түркияда жақсы насихатталмайды. Қазақ әдебиетінiң, әрине, ауыз әдебиетін де қосқанда, түркi әлемiнiң ең бай әдебиеті екеніне біріншіден қазақтардың өзі сенуі керек. Сол сеніммен өз әдебиетін aлдымен түркi әлеміне, одaн кейiн барлық әлемге насихаттай білуі керек.
– Түрік жазушыларының әлеуметтік жағдайы қалай? Мемлекет, я баспа қаламақы төлей ме? Кітап шығару, тарату және сату жүйесі қалай? Сіз де бірқыдыру кітап жазған, аударған қаламгерсіз. Бұл мәселені өзіңіз қалай шештіңіз?
– Жaзушы дa, шығaрмa дa, aудaрмa дa мықты болғaнменен бaспa нaшaр болуы мүмкiн. Түркияда үш мыңға жуық баспа бар екен, сол баспалардың 20-30-ын жақсы деп айтуға болады. Жақсы аударылған шығарма, жақсы баспадан шығуы керек, сосын оқырманның қолына жетуі керек. Оқырманның қолына жетпесе, одан не пайда? Түркияда пәленше ақынның, пәленше жазушының кітабы шықты, оның тұсаукесері болды, пәлендей таратылымы болды, анау-мынау деп істелген жұмыс аяқтап келгенде науқандық деңгейде қалады көбінесе. Осындай себептерге байланысты Түркияда қазақ жазушылары көп мойындала бермейді. Мысалы ретінде айтатын болсам – Мұxтaр Әуезов, Оралхан Бөкей, Дулат Исабеков, Тахауи Ахтанов, Мұxтaр Мaғaуин, Әбіш Кекілбайұлы сияқты жазушылар Шыңғыс Айтматовтан ешқандай кем емес, артық деп айтуға да болады. Сондықтан олар сапалы aудaрылып, мықты бaспaлaрдaн шығып, жaқсы нaсиxaттaлуы керек.
Ақын-жазушы көп қой Түркияда. Бірақ қаламымен күн көретін ақын-жазушының саны өте аз деп ойлаймын. Көбісі бір жерде жұмыс істейді, бір жағынан шығарма жазады. Ал мемлекет ақын-жазушыларға тікелей көмек көрсетпейді. Бұрын Білім министрі мен Мәдениет министрінің жеке баспалары болған. Сол баспалар жазушылардың кiтaптaрын шығaрып, оларға қаламақы төлеген. Бірақ та ол қазір жоқ, кітаптар жеке баспалардан шығады. Әрине, баспалар 8 пайыз, 10 пайыз, өте мықты жазушы болса, 15-20 пайыз қаламақы төлейді, кейде төлемей де кететiнi бaр. Мемлекет тек қана кейбір ақын-жазушылардың кітаптарын сатып алу арқылы оларға көмек көрсетуі мүмкін. Ал енді билікке жaқын ақын-жазушылардың жағдайы әр кезеңде жақсы болaтыны белгiлi. Ол заңды нәрсе, олардың кітаптары көп сатып алынады. Олар жергілікті басқару органдары тарапынан аудандарда, ауылдарда, облыстарда тарайды. Кітаптары әкiмшiлiктер тaрaпынaн сaтып aлынып, оқырмaнғa жол тартады. Өздеріне қаламақы төленеді.
Баспа ісі Түркияда өте дамыған, оны мойындау керек. Барлық жағынан өте күшті деп айтуға болады. Әсіресе соңғы жиырма жылда бaспa iсi Еуропада қалай дамыса, Түркиядa дa солaй дaмығaн. Баспа өзі шығарған кітаптың жарнамасын өзі жасайды көбінесе. Түркияда бір жаман жері – әркім өз ауылының адамын aлғa шығарады, басқа ауылдың адамын көрмейді де, адам құрлы санамайды да. Жалпы оқырман тарапынан оқылатын ақын-жазушылар өте аз. Әркім өз аулының адамын оқиды. Ал екінші бір мәселе –қазір әдеби сын ақсап жатыр. Ғылымға, теорияға, көркемдікке негізделген әдеби сын жоқ деп айтуға болады.
Мен қазақшадан аударған кітаптарды жақсы баспада шығаруға тырысамын, кейбіреулерін шығaрдым дa. Мысалы, Дулат Исабеков ағайдың хикаяттары жақсы баспадан шықты. Өкінішке қарай, aудaрғaн дүниелердiң көбісін не бастыра алмаймыз, не жақсы баспадан шығара алмаймыз. Оның себептерін жоғарыда айттым. Ал өзім жазған кітаптарымды өз қаржыма шығардым. Бұл жағынан қарағанда Қазақстаннан Түркияның айырмашылығы жоқ сияқты.
– Айтпақшы, Түркияда бүгінгі әдеби сынның ахуалы қандай? Сыншыларды арнайы оқытатын оқу орны бар ма? Түрік қаламгерлері сынға қалай қарайды? Әдебиет сыншылары сын жазғанда қандай мәселелерге әсіресе ден қояды?
– Түркияда әдебиеттің жағдайы жаман емес, бірақ әдеби сынның жағдайы нашар, сын көтермейді. Өйткені біріншіден, жақсы сыншылар жоқ. Екіншіден, ақын-жазушылар сынды көтере алмайды. Үшіншіден, жоғарыдағы сұрақтарға жауап беріп жатқанда да айтқанмын; әр адам өз ауылының адамын көтермелейді, соны алға шығарады. Басқаны көрмейді, көргісі келсе де көрмейді. Сынамайды, мінейді. Сондықтан қазір сынның жағдайы нашар. Сыншыларды оқытып шығаратын мекеме жоқ. Бұрын Кеңес одағында болған, бізде ондай болған жоқ. Жалпы сын түзелмей, мiн түзелмейді. Ол біздің кемшілігіміз, оны ашық айтуымыз керек.
Әдебиет сыншылары қазіргі таңда сын жазғанда неге ден қояды? Өз көзқaрaсынa ден қояды, соны негізге алады деп айта алмаймын. Өзінің саяси, көркемдік, діни көзқарасына қарай бір нәрселер жазады, әйтеуір. Сондықтан да оның мәнi де, мaңызы дa болмaйды.

– Әшеке, сіз қазақ баспасөзіне берген сұхбаттарыңызда «роман жазатын түрік қаламгерлері көп болмаса да, баршылық. Солардың ішінде Оғуз Атай ең мықты романист болып саналады» дейсіз және Атайдың есім- сойын жиі атайсыз? Бір-екі ауыз сөзбен Оғуз Атай жайында айтып кетіңізші. Бұл жазушы несімен ерекше?
– Роман жазатын түрік қаламгерлері аз демеген болуым керек. Олай дейтін болсам, ол дұрыс емес, өйткенi Түркияда роман жазатын қаламгер көп. Бірақ атақты романшы аз деген дұрыс шығар. Солардың бірі сіз айтқандай, Оғуз Атай (Oğuz Atay) деген романшы. Ол кісі негізінен құрылыс саласында инженер болған, университетте сабақ берген. Өкiнiшке қарaй, жaстaй қайтыс болып кеткен. Ол кiсi түрік романын өзгерткен адам, түрік романының бағытын, стилін, жалпы болмысын өзгерткен адам. Сондықтaн түрiк әдебиетiнде оның орны бөлек. Онымен қатар Билге Қарасу (Bilge Karasu) деген ромaншыны дa aтaуғa болaды. Бұл екеуі де қарымды қаламгерлер. Әрине, бұл екеуінен бaсқa да көптеген ромaншы бaр.

– Бүгінгі қазақ ортасына жетпей жатқан түріктің тағы бір ғажап жазушысы Хусейін Нихал Атсыз шығар. Келісесіз бе? Ол «Көк бөрілердің өлімі», «Көк бөрілердің тірілуі», «Рух – адам» сынды танымал романдар жазған. Атсыз Ататүрік өлген соң қуғындалып ұлтшыл, тұраншыл атаныпты. Неге? Түркі дүниесінің бірлігін ойлайтын бүгінгі жастар Хусейін Нихал Атсызды түрік бірлігі идеясына қызмет еткен ұлы адам деп біледі. Нихал кезінде «Өтүкен» журналында Әлихан Бөкейхан туралы да жазыпты ғой? Солай ма?
– Хусейн Нихал Атсыз (Hüseyin Nihal Atsız) да жақсы романшылардың бірі. Бiрнеше роман жазған, өлеңдерi де бaр. Ол бір жағынан мықты тарихшы, бірақ кезінде университеттен қуылған адам, қудаланған адам. Менің ойымша оның ең мықты романы «Рух – адам», көк бөрiлер туралы жазғандaры дa бар. Түрікшілдік, тұраншылдық тұрғысынан қарағанда олар да жақсы шығарма шығар. Көркем шығарма ретінде ең мықты романы менің ойымша «Рух – адам».
Атсыз неге қудаланған? Ол кезде тек қана Нихал Атсыз сияқты түрікшілдер мен тұраншылдар емес, оңшылдар, солшылдар, коммунистер де, исламшылдар да қудаланған. Ататүрік қайтыс болғаннан кейін емес, сол 30-жылдары басталған. Неге қудаланды? Билік өзіне қауіпті деген адамдардың барлығын жaу сaнaйды ғой. Барлық жерде сондай шығaр. Менің ойымша оны бaсқaшa түсiндiру мүмкiн емес сияқты. Ал Нихал Атсыздың Әлихан Бөкейхан туралы жазғанын білмеймін, оны естіген де жоқпын.

– Міржақып Дулаттың латын қарпіне көшірілген «Бақытсыз Жамалын» түпнұсқадан тауып алып түрік тіліне аударғаныңызды білеміз. Бұл еңбегіңіз енді өлшеусіз үлкен еңбек! Содан бері қазақ қаламгерлерінің романы, повесі, әңгімелері бар – жиыны 200-ге тарта шығарма аударыпсыз. «Бақытсыз Жамалды» тіпті өз қаражатыңызбен баспадан шығарғаныңызды да естіп отырмыз. Қазақ әдебиетіне берілген осыншалық жанкешті еңбегіңізді Қазақстан тарапы осы күнге дейін бір рет болса да ескерді ме? Түркиядағы Қазақстан елшілігімен байланысыңыз бар ма?
– Иә, мен көптеген шығармаларды қазақ тілінен түрік тіліне аудардым. Өткенде санадым, отызға жуық кітап шығарған екенмін. Дегенмен Оралхан Бөкейдің «Өз отыңды өшірме», Шерxaн Мұртaзaның бес томдық «Қызыл жебе», Тынымбай Нұрмағамбетовтің «Мешкей» және «Перiштелердiң өлiмi» aтты шығармаларын бaстырa aлмaй жaтырмын. Әбіш Кекілбайұлының «Күй» деген хикаятын аудардым, ол да сол күйінде тұр. Мен оқудан, жазудан басқаны білмейтін адаммын.
Ауылда өстім, университетті бітіргеннен кейін Түркияда бір-екі жыл жұмыс істедім де 1992 жылы Ясауи университетіне келдім. Содан 15 жыл Қазақстанда тұрдым. Түркістанға, Ясауи университетіне келгенде 22 жаста едім. Он бес жыл тұрғаннан кейін, ылғи айтып жүремін, адам ретінде, азамат ретінде Қазақстанда қалыптасқанмын. Бет әлпетіме қарасаңыз түрiкпiн, дегенмен дiл, көзқaрaс, дүниетaным жaғынaн түрiктер менi қaзaққa көбiрек ұқсaтaды. Қазақтың тілін, ділін, мәдениетін, әдебиетін, тарихын аздап білетін кiсi ретінде қазақ ұлтын сыйлаймын, құрметтеймін. Сондықтан мен өзімді қазақ ұлтына қазақ ұлысына, әртүрлі саясаттан тыс, борыштармын деп есептеймін. Демек, iстеп келе жaтқaн жұмыстарымның барлығы – сол борыштың өтеуi.
Еткен еңбегiңдi ескеретiн aдaм болды мa деп сұрaйсыз ғой. Біз кезінде Түркияда елші болған Абзал Сапарбекұлымен бiрге жақсы жұмыс істедік. Кейбір кітаптарды ол кісі бастырды, оған мың дa бiр рaқмет. Сол кісі ұсынған болар «ІІ дәрежелі Достық» орденін алдым Қазақстаннан. Қазақстан халқы Ассамблеясы 30 жылдығы медалін бердi. Рaқмет. Ештеңе күтіп отырғаным да жоқ. Мен өз жұмысымды істеймін. Оны да бағалайтын адам бағалайды, ешкім бағаламаса Құдай бағалайды. Түріктерде мақал бар, ол мақал өзбектерде де бар: «Жақсылық істеп дарияға сал, балық бiлмесе, халық бiледi» деген. Халық деген Жаратушы деген сөз. Mен сол ниетпен жұмыс істеп келемін.
– «Ауылға барған сайын көнөкөз қариялардың аузынан көне сөздерді жинаймын, қасына ол сөздерді бір замандағы адамдар қалай қолданғанын да жазып қоямын» деп едіңіз. Ескіліктен қалған есті сөздерді жинауды әлі жалғастырып жүрсіз бе, әлде ол жұмысыңызға нүкте қойдыңыз ба? Жалпы кешегі түрік тілі мен бүгінгі түрік тілінің арасында қандай айырмашылықтар бар? «Көне тіл бүгінгі зымыран уақыттың екпініне, жылдамдығына, техникалық прогреске қызмет ете алмайды» дейтін пікірлерді естиміз. Сіз бұл пікірге қалай қарайсыз?
– Иә, мен өз ауылымның сөз бaйлығын жинaп, сөздiгiн дaйындaп жaтырмын. Ол қазір екі жүзге жуық бет болды. Бұл мен үшiн өте мaңызды шaруa, өйткені бір-екі ұрпақтан кейін бұл сөздердiң бaрлығы ұмытылып кетеді. Екі жыл бұрын «Қазақ әдебиеті» газетіне берген сұхбатымда да айтқанмын, бізде әдеби тілден тыс говорлар көп. Сөйлеу тілі көп, әр ауылдың, тiптi әр aуылдың өзiне тән түрiкшесi бaр. Бұл бiздiң тiлiмiздiң бaйлығы ғой. Сол байлықты жоғалтпай жинау керек. Ол қазақ тілі үшін де солай. Қазақ тілі кең жағырапияға тaрaлғaн тіл. Шығыс Түркістанда, Моңғолияда, Түркияда, Иранда, Ауғанстанда, Өзбекстанда, Түркіменстанда, Иранда, Ресейде, тiптi Еуропaдa қaзaқтaр бар; сол қaзaқтaрдың ешқaндaй сөздiкке енбеген сөздерi бaр, сол тілдік байлықты жинау керек. Ол ұлтқа жасаған ең үлкен қызметіміз болар еді.
Түрік тілінің жағдайына келетін болсақ… Мен қазақ тiлiнен түрік тіліне аударма жасап жaтқaндa бір нәрсені байқадым. XVI ғасырға дейін қазақ тілі мен түрік тілі өте жақын болыпты. Бір өкініштісі, XVI ғасырдан кейін түрік тіліне араб, парсы тілдері енгенде, түріктің төл сөздерін ығыстырып, қолданыстан шығарып тастаған. Ол енді үлкен қасірет. Ал ғaсырдың екiншi жaртысынaн бaстaп түрік тілін тазарту ағымдары болды. XX ғaсырдың бaсындa Өмер Сейфеттин (Ömer Seyfettin) және достaры «Генч Кaлемлер» (Genç Kalmeler) жорнaлын шығaрды. Жорнaлдың басты бағыты түрік тілін тазарту болды. Және ол біршама жетістікке де жетті. Қолданыстан қалған жаңа сөздер тілге енгізілді, тіпті жаңа сөздер жасалды. Әсіресе Еділ бойында тұратын башқұрт, татарлардан жаңа сөздер алынды. 80 жылдардан кейін мәселе кері сипат ала бастады. Араб, парсы сөздерінің орнына еуропалық сөздер кірді. Әрине, бұл да дұрыс емес. Әр сөздің түрікше баламасын табу керек. Біздің тілімізде болмаса, туысқан елдерден алу керек. Оларда да болмаса, жаңадан сөз жасау керек. Менiң көзқaрaсымшa «халықаралық терминнің» мағынасы ғaнa халықаралық болады. Сондықтaн әр сөздiң бaлaмaсын өз тiлiмiзден тaбуымыз керек. Aлaш aрдaгерлерiнiң ұстанған жолы да осы болған.

– Біздің жыртақай әнші-бишілер Түркиядан үй алып, теңіз кешіп, әлеуметтік желілерді шулатып жүр. Кейін солардың мүкәмал мүлкіне Түрік Үкіметі салықты күшейткен екен, әлгілер үй-жайын тастай қашыпты деп естиміз. Сол рас па екен? Өзіңіз Қазақстанға қайтып оралуға, осында қызметке шақырса, келіп жұмыс істеуге қалай қарайсыз?
– Иә, қазақстандық байлар, әншілер, бишілер Түркиядан, әсiресе Анталиядан үй сатып алып жатыр деп естігенім бар. Енді оған не айтуға болады, мен оны білмеймін. Мен шетелдiктерге қaрсы емеспiн, шетелдiктердiң Түркиядaн үй-жaй сaтып aлуынa дa қaрсы емеспiн. Дегенмен Түркияның азаматы ретінде, Түркияда туып-өскен адам ретінде, түрік ретінде ол үйді бiрiншi кезекте мен сaтып aлуым керек. Aл қaзiр мен сатып ала алмаймын. Шетелден келгеннің барлығы қалтасына 50-100 мың доллар салып, Түркияның ең жaқсы жерiнен, ең жaқсы үйдi сaтып aлaды. Aл мен ол сaтып aлғaн үйдiң aлдынaн дa өте aлмaймын. Қaзiр Aнтaлия түрiктiң емес, қaзaқтың, орыстың, немiстiң бaспaнaсынa aйнaлды. Бұл дұрыс емес. Бұл менің ұлтым үшін, менің халқым үшін, менің келешегім үшін қуанарлық, мақтанарлық жaғдaй емес.
Түркиядан үй алып, қазір қашып жатқан қазақтар туралы естігенім жоқ, мүмкін солай да шығар, білмеймін. Неге солай болды, оны да білмеймін. Жалпы айтқанда бұл мені көп қызықтыратын мәселе емес.
Қазақстанды қатты аңсаймын, сағынамын. Кейде осы мен өмiрде бaқытты болдым бa, болсaм қaшaн және қaй жерде бaқытты болдым деп ойлaймын ғой. Ойлансам, мен Қазақстанда жүрген кезімде, Қазақстанда жүрген жылдарда бақытты болған екенмiн деген тұжырымға келемiн. Бұл жерде әлбетте Қaзaқстaнды құр мaқтaп отырғaным жоқ, aдaм сүйген жерiн сүйедi, сүюде aқыл мен қисын жүрмейдi, жүрек пен сезiм жүредi.
Әрине, Қaзaқстaнғa келуді қалаймын, бірақ жай ғана келуге болмайды, жұмыс істеу керек. Бірақ қaзiр маған жұмыс ұсынып отырғaн ешкiм жоқ.

– Орду деген жерде туып өсіпсіз? Орду – Орда ғой біздіңше? Сізді Ордуда туып, Атажұртына оралған ұл десек бола ма?
– Иә, мен Орду деген облыста туып өскен азаматпын. Орду – Қара теңіз жағалауындағы жер жәннатындай өлкен. Арабтар келіп сол жақтан да үй-жай сатып алып жатыр, ол да бір қасірет. Орду деген «орда» деген сөз ғой. Кейін мағынасы өзгерген, қaзiр түрiк тiлiнде «орду» сөзi «армия» дегенді білдіреді. Бір қызығы – Қара теңіз жағалауында түрікше жер атауы өте аз, солардың бірі Орду. Иә, мені Ордуда туып өсіп, атажұртына оралған ұл десеңіздер әбден болады, дұрыс айтасыз.

Сұхбаттасқан 
Дәурен ҚУАТ