---

Біздің ойымызша, сананың өзін сана­ның қалыптасуы, өсіп-өркендеуіне, дамуына, қоғамға ықпалына байланысты бірне­ше деңгейге бөліп қарастыруға болады:

Пендешілік сана – ең төменгі деңгей. Пендешілік сана деп отырғанымыз, сүйек пен еттен жаралған пенденің күнделікті өмір сүру үшін, тіршілік үшін күресімен си­пат­талады. «Қайтсем нан тауып жеймін, қайт­сем киім кием» деген мәселелер, сұрақ­тар осы сананың негізгі мазмұны болып табылады. Бұл тұрғыдан алғанда пендешілік сана бүкіл хайуани дүниеге, жан-жануарларға тән инстинкттермен өте ұқсас келеді. Барлық тіршілік иелерінің өмір сүруі үшін күресетіні, жауларынан қорғанатыны, азық тауып жеп, тіршілігін ары қарай жалғастыруға, ұрпақ жалғас­тыру­ға ұмтылатыны белгілі. Бұл инстинкт биологиялық, психикалық деңгейде болатын құбылыс. Пендешілік сана осыменен өте ұқсас. Пендешілік сана қоғам өмірінде қай кезде басым болады? Егер де қоғамды кедейшілік жайласа, қоғамда өмір сүру, тіршілік ету мәселесі алдыңғы қатарға шық­қан кезде. Мысалы, біздің еліміз тәу­ел­сіздік алғаннан кейін экономикалық салада, материалдық өндірісте көп дағ­да­рыс­ты жағдай кешкен кезде, кешегі өндіріс орындарының барлығы жабылып қап, жұмыссыздық етек алған кезде тіршілік үшін күрес алдыңғы деңгейге шық­ты да, қарапайым халықтың көбісі осы тіршілік үшін күресті негізгі мақсат етті, яғни пендешілік сананың ықпалына түсіп кетті. Ауылдағы жағдай, көптеген мектеп бітірген жастардың ауылда жұмыссыз қалып, қалаға ағылуы, қара базарларды жа­ғалауы, қолы жеткендерінің арба сүй­реп, күн көруі, соның аржағында бұзақы­лық­қа ұрынуы деген сияқты үлкен проблемалар осы пендешілік сананың ба­­сым­дылығын көрсетсе керек.

Кеңестік дәуірдегі қоғамдық өмір тоқы­рауға ұшырап, теңгермешілік, сұрқайлық, біркелкілік сияқты құбылыстар етек алған кезде «партия аман болсын, үкімет өлтір­мейді» деген бойкүйездікке, немқұрай­ды­лық­қа, жалқаулыққа бастаған масылдық сананың да тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдары тіршілікке, іс-әрекетке ұмтылуда көп кедергілер келтіргенін айта кеткен орынды.

Сананың келесі деңгейін біз таптық са­на дер едік. Бұл қазақтың «Кедей бай бол­сам, бай құдай болсам» дейтін пси­хология­сымен анықталады десек, қа­те­лес­пеген болар едік. Мұнда сананы билейтін басты нәрсе «қайтсем қамтып қалам, қайт­сем жағдайымды күшейтем, материалдық жағдайымды байытам, басқадан асып түсем?» деген сұрақтар. Бүгінгі біздің қо­ғам­дағы нарықтық жағдайда осы сананың басым түсіп тұрғаны белгілі. Кешегі Кеңес Одағы ыдырағаннан кейінгі дәуірде қо­лында сол кезде билігі болған адам­дардың көбі халықтың барлық байлығын талан-таражға түсіріп, мүмкіндігінше қамтып қалып, соның негізінде бай болып шыға келгені баршаға аян. Таза еңбек, маңдай термен баю бір басқа да, басқаның байлы­ғын иемдену деген мәселе осыдан туды. Қарапайым халық қалтасын қағып, ала­қа­нын жайып, кедейленіп қалды да, ал «пы­сықайлар» байлық иесі болып шыға келді. Мұнда сананы билейтін негізгі нәрсе – дүниеге құмарлықтың басым түсуі, нысапсыздық, қанағатсыздық. Осының не­гізінде қоғам поляризацияға түседі, жіктеледі.

Тәуелсіздік жылдары есімізді жиып, еңсемізді көтеруге, өзімізді-өзіміз танып ,білуге, ұлт есебінде рухымыздың оянуына үлкен тоспа қойып, етектен тартып келе жатқан бодандық сана туралы да айтқан орынды болмақ. Ресейдің боданында, кейіннен Кеңестер Одағының құрамында болған ұзақ мерзімде біз ұлттық болмысымыздан айрылуға шақ қалғанымыз бар­шаға аян. Экономика саласында тек қана шикізат көзіне айналғанымыз, яғни колониялық моноқұрылымдық экономика қалыптасқаны өз алдына, әсіресе, рухани өмірде де шынайы жетімдік көрдік. «Бодан жұрттың иті де төмен қарап үреді» дегендей күй кештік. Сол бодандық кезеңнен бойы­мызға жұққан, санамызға сіңген жалтақтық, жасқаншақтық, жағымпаздық, екіжүзділік сияқты құбылыстардан арылу бүгінде оңайға түспей тұр.

Аталған сананың деңгейлерінде рух туралы әңгіме болуы мүмкін емес. Ал рух, ұлттық рух қай кезде туындайды? Рух сана­ның дамуының, өркендеуінің, қоғамға ықпал ету деңгейінің ең жоғарғы биігінде туындайды. Бұл кезде әрбір адам немесе қоғамның негізгі тобы жеке бас пайдасынан, жеке өзінің тіршілігінен, күнделікті өмір күйбеңінен жоғары биіктейді де, бүкіл елдің, халықтың қам-қарекетін негізгі ны­сана қып, санасының өзегіне айналдырады. Дәл осындай жағдайда ғана ұлттың қалыптасуы жөнінде әңгіме қозғалады.

Бізде қазір халық пендешілік санадан әлі толық арылып болған жоқ, ал қоғамда таптық сана басым болып тұр. К.Маркс айт­қандай, «таптық сана – қоғамның қоз­ғау­шы күші». Пендешілік сана қоғамның жағдайы жақсарған сайын кішкене түзеліп келеді, бірақ әлі халық бұдан арылып болған жоқ. Сондықтан бұл жерде рух туралы, ұлттық рух туралы әңгіме болуы мүмкін емес. Сана пендешіліктен, күн­де­лікті тіршілікке байланысты мәселелерден, дүниеқұмарлықтан азат болып рух деңгейіне жеткен кезде материалдық тәу­ел­діліктен арылады, керісінше тұтас қоғамды қатыстырады және қоғамға ық­пал ету жағында тұрады, сана жүйеге түседі, мазмұны, формасы жағынан байиды. Сосын сана жеке адамның орбитасынан шығады да, қоғамға қарай бұрылады. Осы кезде барып рух пайда болады.

Рух дегеніміз не? Әсіресе, бізге қажетті ұлттық рух немен байланысты? Рух – жал­пыадамзаттық құбылыс, негізінен ол ұлттық формада өмір сүреді. Өйткені, қан­дай да бір адам болмасын, ол белгілі бір ұлт­тың, ұлыстың өкілі. Ұлттық рухтың маз­мұны – өз ұлтыңа деген ерекше сүйіс­пен­шілік. Ол сүйіспеншілік қайдан пайда болады? Егер де ұлттың топырағында туып-өссең, оның болмысын қаныңа, жа­ныңа, тәніңе сіңірсең, тілін меңгерсең, тарихын білсең, мәдениетін білсең, әдет-ғұрпын білсең сүйіспеншілік пайда болады, бұл ұлттық рухтың негізгі базасы болып табылады. Ары қарай рух қалыптасу үшін ұлт­тың жағдайын, жете алмай тұрған кеміс­тіктерін, алдына қоятын нақты мақсатын, яғни ұлттық рухтың мәнін сезіне білу керек. Сонда ғана ұлттық рух қалып­тасады. Ұлттық рухты тек түсініп, сезініп қою жеткіліксіз, ең негізгісі өз ұлтың үшін бел­сенді іс-әрекетке көшу керек. Мысалы, жоңғар шапқыншылығы кезіндегі ұлттық рухтың (қазіргі кезде бұны ұлттық идея деп те атауға болады) негізгі мәні – жаудан ата-баба жерін азат ету болды. Сол кезде ұлттық рухтың мазмұны бір-ақ ауыз сөзбен – «Аттанмен» жеткізілгені, осы сөздің құдіре­тінің, ұйымдастырушылық күшінің қалай болғаны баршамызға белгілі.

Қазақтың ұлттық рухының қайнар көзі қайдан қалыптасты? Ерекшелігі қайсы? Қазақ халқының ұлттық рухының қайнар көзін бірнешеу деп қарастыруға болады. Ол:

– Біріншіден, көшпенді өмірге байланысты табиғатпен етене қабысып кету, яғни бүкіл табиғаттағы керемет гармония, үйлесімділік, табиғаттың сұлулығын, құ­діретін бойына сіңіріп, ерекшелігін танып, табиғаттағы өзгерісті танып, сол арқылы ауа райын болжай білу, жұлдыз арқылы болжау, жыл мезгілінде орын ауыстырып отыру, т.б.;

– екіншіден, қазақтың ұлттық рухының бекемдігінің, күштілігінің қайнар көзі – жеті атаға дейін қыз алыспауынан туындайтын қан тазалығы, тектілігі. Осының арқасында ұлан-байтақ жердің батысы мен шығысы, оңтүстігі мен солтүстігі бір-бірі­мен қыз алысып, құдандалы болып, әдет-ғұрпының бір-біріне ұқсас болуына, тілінің тазалығын, қоғамның бірлігін, жердің бүтіндігін сақтауға жағдай жасаған. «Құда мың жылдық» деген мақалдың мағына­сының өзі неге тұрады?

– үшіншіден, қазақта кедей болмаған, жетім-жесір болмаған. Өйткені, әрбір қазақ өзінің аталас бауырына қамқор болған. Жетімін жылатпаған, жесірін жалғыз қалдырмаған;

– төртіншіден, сөзге тоқтау, сөз бос­тан­дығын сақтау қасиеті. Қоғамдағы әлеу­мет­тік жағдайды баяндауда ақын-жырау­лар­дың, шешендердің ролі зор болған. «Тура биде туған жоқ» деген мақал тегін айтылмаса керек;

– бесіншіден, жоғарыда айтыл­ған­дардан туындайтын мықты ұлттық тәрбие, ар, ұят мәселесі. «Малым – жанымның сада­қасы, жаным – арымның садақасы» деген қанатты сөзді ұлттық рухтың сипаты ре­тінде қарастыруға болады.

Үш жүз жылға жуық қазақ орысқа бодан болды. Осы уақытта ұлттық рух аяусыз жаншылды, тығырыққа тірелді. Кіріптарлық, бодандық психология басым болды. Оның көрінісі – тілдің жоғалуға таяу болуы, ұлт- тық дәстүрдің, діннің әлсіреуі. Әсіресе, қазіргі жаһандану кезіндегі батысқа еліктеушілік, батыс мәдениетінің ықпалы арта түсті.

Ұлттық рухты ояту, қалпына келтіру деген ескіні көксеу, консерватизм емес. Мысалға, Жапония ұлттық рухты берік сақтап қалғанының арқасында жаһандану көшінен қалмай экономикасы, мәдениеті дамыған мықты мемлекет ретінде қалып­тасып отыр. Бізде де заманның ағымына қарай белгілі бір жүйеге, логикаға, ұлттың негізгі мақсатына сәйкес ұлттық рухты жандандыру, ояту жұмысын жүргізу керек. Осы тұрғыдан алғанда, Алаш қайраткерле­рінің, одан бергі уақыттағы Қ.Сәтбаев,  М.Әуезов бастаған ғалымдардың, қайрат­кер­лердің еткен еңбектері бір басқа, осы мәселеге бүкіл болмысын, жанын-тәнін арнаған адам Ақжан Машани еді. Фарабиді қазаққа қауыштыру, Абай мен Фараби арасындағы ішкі байланысты ашу, ғылым мен білімнің дінмен арасындағы байланыс­қа жаңа көзқарас қалыптастыру сияқты еңбектерін ұлттық рухқа қосқан үлесі деп қарастыруға болады.

Біздің ұлттық мүддеміз не? Ол қазіргі кез­де заман талабынан туындап отырған, жаһандану заманында жұтылып қалмай, керісінше экономикасы, әлеуеті, мәдениеті мен салт-дәстүрі берік қалыптасқан, жан-жақты дамыған әлемдегі озық 30 елдің қатарына кіру. Қазіргі кездегі ұлттық рухты көтерудің өзектілігі де осында тұр. Бұл тұрғы­дан алғанда бүгін таңда қоғамдық ой-сананың өзегіне айналып отырған Елбасымыз ұсынған, бүкіл халқымызды ұлы мақсат жолында ұйысуға бастап отырған «Мәңгілік Ел» ұлттық идеясының маңызы ерекше. Елбасы өзінің Қазақстан халқына арнаған кезекті Жолдауында «Мәңгілік Ел» идеясының тарихи астарына тоқталып өткен болатын. «Мәңгілік Ел – ата-бабала­рымыздың сан мың жылдан бергі асыл арманы. Ол арман әлем елдерімен терезесі тең қатынас құратын, әлем картасынан ойып тұрып орын алатын Тәуелсіз Мемлекет атану еді. Ол арман тұрмысы бақуатты, түтіні түзу ұшқан, ұрпағы ертеңіне сеніммен қарайтын бақытты ел болу еді. Біз армандарды ақиқатқа айналдырдық, Мәңгілік Ел­дің іргетасын қаладық. Мен Мәңгілік Ел ұғымын ұлтымыздың ұлы бағдары – «Қазақстан-2050» Стратегиясының түп- қазы­ғы етіп алдым». Ендеше, бүкіләлемдік бәсекелестік үдерістерінде табысқа жетуге мүмкіндік беретін, босағасы берік, керегесі кең, шаңырағы биік Мәңгілік Ел атануымызға қуат беретін күшті ұлттық рух қа­лып­тастыру жолындағы қадамымыз сәтті болсын!