---

Осынау жанымды жаралаған қаралы ті­зімде күні кеше қимай қоштасқан Қо­ғабай – Қоғаш та бар. Жүрегі жұм­сақ, жаны жайсаң, достыққа берік, жақ­сылыққа жерік, жалғызға серік, бекзат бол­мысты, бөлекше жаратылған жігіттің тө­ресі еді ғой. Мен бұл пікірді Қоғаштың кісі­лік қадір-қасиетін жан-жүрегіммен се­зінген соң, ұзақ жылдар араласып, кө­зім жетіп, көңілім сенген соң ағымнан жа­рыла айтып отырмын.
Қоғаштың жан дүниесін, адами әле­мін білу үшін оның өз жазғандарына жүгін­ге­нім жөн болар. Ол көзі тірісінде қазақтың игі жақсыларымен жиі араласып, жақсы қа­рым-қатынас жасаған. Сондай-ақ, ба­ла кезден бірге өскен, кейін қатар оқып, қызметтес болған достарымен де сый­ластығын сақтаған. Қоғаштың көңілі қандай көпшіл еді. Көп адамдармен ара­ласты. Көңілі құлаған, адалдығына сен­ген кісілермен сыйласып-сырласты. Жа­ратылысынан қайырым-мейірімге толы жан сарайы адам баласын алаламайтын. Қо­ғаштың жүрген жері әзіл-қалжың, ойын-күлкі болатын. Жайдары, жайсаң жі­гіт еді. Ол кісіні қызмет дәрежесіне, бар­лық-байлығына емес, адамгершілік қа­сиетіне қарап бағалайтын. Осы сөзімді тірілту мақсатында Қоғабайдың өзі жақсы көрген адамдардың бойындағы қандай адами қасиеттерін айрықша бағалағанына мысал келтіре кетпекшімін.
Сөз орайы келгенде айта кетейін, Қо­ға­бай әдебиет жанрының бар саласын қам­ти жазған қаламгер. Ол әңгіме, эссе, әпсана, әліптеме, портрет, күнделік, хи­каят, роман, пайымдама жазып қана қой­май, ойын өлеңге көшіруден де бас тарт­паған талант.
Қалихан Ысқақұлы туралы: «Қалеке, иман­дай шыным… Сіз қазіргі тірі жүрген қа­зақ пенделерінің ішіндегі бір жаны таза, бұл жарық дүниеге олжа боп жаратыла сал­ған Алланың Перзентісіз!».
Гүлнәр Дулатова туралы:
«Міржақыптың өзі дейді ел сізді,
Міржақыптың сөзі дейді ел сізді.
Намысының қайыспаған қайсары,
Арыстардың көзі дейді ел сізді».
Манаш Қозыбаев туралы:
«Тарих дейтін шежірелі салада,
Тарланбозсыз ғұлама да, дана да…
…Жас шақтан-ақ білім іздеп жетілдің,
Кемелдікке өзіңіздей кепіл кім?!
Сіздің бүкіл өміріңіз саналы –
Өнегесі ұлтқа қызмет етудің!
…Қалыңдатқан оқулығын тарихтың
Геродоты сияқтысыз қазақтың»…
Шерхан Мұртаза туралы: «…Шера­ғаң… баспасөзде әбден ысылып, мол тә­­жі­рибе жинаған редактор, газеттің бар ұңғыл-шұңғылын біледі. Мәселе қоюдан қо­рықпайды… Мен Шерағаңды арқа тұта­мын… аға көрем, өйткені ол пәк, адал, қа­зақтың Арыс перзенті».
Мұқтар Мағауин туралы: «Құрметті Мұ­қа! Жаратылысың мүлдем бөлек аза­матсың. Ұлттың ұлт болуына, қазақтың ел қатарлы жұрт санатында болуы үшін де өзіңдей жан – Ұлылар керек! Сен өте талантты, дарынды Жансың».
Төлен Әбдік туралы: «…Сен табиғатың­нан пәк жаратылған, таза да мөлдір жі­гіт­сің. Сенің елге, жұртқа, ағайынға, дос­қа, бауырға, жалпы маңайыңа қадірлі болуыңның бір сыры… осында жатса ке­рек… Адамның жан әлемін шарлаған биік талантыңның қуатты бірлігін де осы тұстан іздеген жөн».
Сейітбек Нұрханов туралы: «Сейітбек аға­мыз жетілуімізге көп септігін жасады… үлкенге үлгі болды… ауыл балалары Се­­­кеңе еліктеп, ұзап оқу оқыдық, білім ал­дық. Секең – ғұлама, білгір, зерек кісі, тәлімі бізге зор мектеп».
Есләм Зікібаев туралы: «Өмірді мәңгі деп жүрсек, өткінші екен, байқаусызда Ес­ләм өмірден өтіп кете барды. Ол өз елі­не, халқына, туған жерге адал еді… Енді оның поэзиясы елімен бірге тіршілік ету­ге көшті».
Әлихан Бөкейханов туралы: «…Батыс пен Шығыс, Европа мен Азиялық ілім-бі­лімді толық меңгерген ғұлама тұстары ара­сында мойны қанша ұзын көрінсе де мадаққа мастанбай, еткен еңбегін мін­детсінбей, қалың тұман, қараңғы түн ара­сында алда бақ жұлдызы туатынына се­ніп өткені бір сабақ».
Ахмет Байтұрсынұлы туралы: «Қазақ қауы­мы Ахаң – Ахмет Байтұрсыновты… өзі­нің рухани көсемі санап бағалаған… Тұстастары … көзі тірісінде-ақ халқымыз­дың ар-намысы десе, …ардақтысын құр­мет­тегені деп қараған жөн… Ахаң жалпақ ел­дің сынына толып, мейірімін қандырған санаулы кісісі…».
Міржақып Дулатов туралы: «Жұлдыз ақты… жұртты оятқан Арыс өтті өмірден! Кеу­деге от, ішке жалын, жүрекке шер, көкірекке мұң толды… Іштен тынып жұрты қал­ды… Осы күндері Міржақыптану ілімі бас­талды. Ғалымдар мен жазушылар біраз еңбек етіп, құнды зерттеу мақалаларын жазды. Демек, іздену, іздеу бар, келешек күнде Мағжан айтқандай Міржақып аты әлі алтын әріппен жазылар да, оған сенім мол».
Мұхтар Әуезов туралы: «Мұхаңа бар қазақ қарыздар, ал өзі қазақ қауымының ал­дында бүкіл парызын өтеген Ұлы Адам».
Сәбит Мұқанов туралы: «Сәбеңді Ле­нин­дік сыйлыққа ұсынғанда… бұл бәйге бұйырмады ғой… енді ешқандай сыйлық, атақ, даңқ Сәбит Мұқановқа керегі жоқ… халық берген атақ бар. Ол – халық жазу­шысы!».
Ғабит Мүсірепов туралы: «Ғабит Мүсі­репов­тің …жазушылық өнері – шынайы мектеп. Ол – өз ұлтының, қазақ халқының символы бола білген арыс… Сол арыс… соңына мол мұра қалдырды».
Қарауылбек Қазиев туралы: «Ол жазу­ға жорға еді. Оның нәзік сезімді, нәрлі суреткерлік даралығы бөлек болатын. …Ол аз жазды, аз жазғанымен саз жаз­­ды. Ол аз ғұмыр кешті, бірақ ұзын ғұ­м­ыр қалдырды… Ол ғұмыры… жазған шы­ғармалары – кітаптары. Бұған да шү­кір­шілік!».
Қалдарбек Найманбаев туралы: «Біз ерте есейген Қалдарбекке… қызыға қа­райтынбыз… Кісі жатырқауды білмейтін. Дүниенің төрт бұрышын аралаған ол іште де, сыртта да көп дос, туыс тапқан жігіт, оның есімі, кескін-кейпі, жүріс-тұрысы, іс-әрекеті, сөйлеген сөзі, тек өзіне ғана тән күлкісі, бәрі-бәрі есте жақсы сақталар».
Теміржан Ыбышев туралы: «Теміржан бұл дүниеге бір-ақ келер жігіт еді… Мұн­дай жаны таза азамат, сірә сирек жа­ра­­тылар… Мамандығы физик, өзі бес сау­сағынан өнер тамған талант-тын. Ол кісі жа­мандамайтын… Көп сөзді ұнатпайтын-ды… Темешім-ай… бір жайлауым едің… Сен барда тұтас едім…».
Сапар Садықов туралы: «Сапар екеуміз бір үйдің баласындай едік… Мектепке бірге бардық, жұбымыз ажырамады… Ол институт бітіргесін елге кетті. Мен Ал­ма­тыда қалғанмын… Енді, міне, Сапар… дү­ние салды. Күтпеген жерден. Жүректен. Адал дос, жақын бауырым жұлдыздай ағып өтті… Әділ еді, турашыл болатын. Өмі­рінде сірә, әзіл де болса бір рет өтірік айт­ып көрмеген шығар».
Кеңес Үшбаев туралы: «Үшбайдың Ке­ңесі… өзін еркін ұстайтын, қалпы жақ­сы… дәрігер-фармацевт, медицина ғы­лымдарының докторы… Өзінің қолы ашық па деп қалдым. Маңайына көп қарасады дейді жұрт, жетім-жесірлерді елеуі тәуір қасиеті. Ағайын арасында сыйлы».
Енді осынау «Төрттаған» аталатын төрт­томдықтан әдейі теріп алып, оқырман на­зарына ұсынылып отырған бұл үзінді­лер­ді бекер көшіріп алмағанымды айтайын. Қоғаш туралы – оның адамгершілік, кісі­лік қадір-қасиетін, шығармашылық жо­лындағы жемісті жетістіктерін ағынан жарыла, ақтарыла сыр бөлісіп, пікір пайым­даған мақала, өлең-жырлар жетіп жатыр. Мен оларға соқпай, салған жерден Қоғаштың өзі араласқан, өнер-білімдегі, ғылымдағы, еңбектегі өмір-тіршілігін бағалаған белгілі Алаш азаматтары мен қатар жүрген қарапайым адамдардың бойындағы адамдықты, адалдықты, кісілікті қалай түсініп-түйсініп жазғанын зер­деледім. Ондағы мақсат – Қоғаштың адам­тануын; қандай мінез-құлықты айрықша ардақтайтынын көрсету бола­тын. Ал бұл арқылы қадірлі Қоғаштың өз жан дүниесін айғақтап отырмыз. Осы мысалдар арқылы біз Қоғаштың өмірлік ұстанымы мен көзқарасын, неге құштар, неге теріс қарайтынын анықтай аламыз. Сондай-ақ, жауап ретінде кісі тану кілтін қалай тапқанына тәнті боламыз. Ол әр адамның болмысындағы өзі танып-біл­ген, ерекше атап көрсеткен сол бір кісінің толық тұлғасын қызықтауы, сүй­сіне суреттеуі себепсіз емес. Ол сайып кел­генде жазушы Қоғабайдың, азамат Қо­ғабайдың өз бойында бар, өзі жанына серік еткен ерекше адами қасиеттер деп білемін.
Жазушының оқырман қолына ти­ген ондаған кітаптары бар. Алғашқы әңгі­­мелері мен хикаяттары «Кілт»», «Қара­ша қаздарда» топтанса, кейін «Заманақыр» қостомдығы жарық көрді. Бұл шығармаларда ел мен жер, қазақтың қилы тағдыры, өткені мен бүгінгі өмірі өрнектелген. Сондай-ақ, «Ұлт ұстазы…», «Портреттер» деп ата­­­латын әңгіме-эссе­лері, «Төрттаған» ат­ты пайымдаманың төрт кітабы, «Үш Арыс» дейтін роман-эссесі жарыққа шық­ты. Қоғаштың елді елеңі еткізген ерек­ше екі еңбегі: «Қазақия» мен «Қазақ шар­уасы» аталатын атан түйеге жүк бола­тындай көлемді, көтерген мәселелері тіпті тың әрі мән-маңызды туындылар. Бұл шығармалардың қай-қайсысы болмасын қазақ қауымының – тәуелсіз елдің толғақты міндетін абыроймен атқарудың, сөйтіп іргелі ел болуымыздың жөн-жобасын көрсетіп, бағыт-бағдар бе­ретін, кемел де келелі ой қозғайтын көр­кем әрі көсемсөзбен әдіптелген то­лымды туындылар. Ұлтымыздың ой-са­насын оятатын, жүрегіне жылу, жанына жі­гер беретін, намысын жанитын тірі сө­зімен, пайымды парасатымен оқырман көңіліне қонатын шырайлы да шындыққа суарылған шығармалар.
Қоғабайдың айрықша атап өтер өз­гелер­де жоқ, басты еңбегі сонау бозбала кезінде жазылған «Сардары» повесінен бас­тау алған Алаш тақырыбының күллі шығармаларында жүйелі жалғасып келе жатқандығы. Жазушы бойындағы бар қабілет-дарынын Алаш азаматтарының тарихи тағдырын, ұлтқа сіңірген еңбектерін үздіге жазып, өмірлерін ұрпаққа өнеге етуге, сөйтіп олардың орындалмаған, бү­­гінгі буынға аманаттаған асқақ ар­ман-мақсаттарын жүзеге асыруын көз­деп, оны бүгінгі күннің міндеттеріне жал­ғастырып, сабақтастыра өрнектелген шы­ғармалардың жыры да, сыры да ай­қын. Алаштың көк туын көкке өрлетіп, азат ел болуын көксеген Қоғабайдың бая­ғыда жабылып қалған «ҚАЗАҚ» га­зе­ті мен «АйҚАП» жорналын қайта жа­рық­қа шығарып, Алаш азаматтарының аманатына адалдық танытуы тектілігі, ұлт жанашыры екендігі. Бұл – ұлтқа, қазаққа қызмет етудің ұлағатты үлгісі, елін сүйген ердің ерен ісі.
Әттең, шіркін, Қоғаштың ғұмыры сол мақсатын жеріне жеткізуге жалғас­пай, оқыс опат болуы жанымызды жа­бық­тырып, көңілімізді қамықтырып отыр. Алаштың адал азаматы, айтулы жазу­шысы бастаған істің арты баянды болса де­ген ізгі тілекпен аяулы дос туралы толғамымды аяқтаймын.
Айтқандай, 1 сәуір Қоғаштың туған күні ғой. Өкініштісі ортамызда өзі жоқ… бірақ сөзі бар… Есіне алатын отбасы, ағайын-туыс, ел-жұрты бар дегендейін… Соған да шүкір…