Қазақ тарихында Шоқан Уәлихановтан бастап А.Байтұрсынұлы, Қ.Сәтбаев, Ә.Марғ­ұлан сияқты ғалымдардың бірнеше ғылым саласын зерттеп, қазақ ғылымының дамуына зор үлес қосқанын білеміз. Бүгінде осындай тұлғалардың жолын жалғастырған көрнекті академик Сейіт Қасқабасовты айтуға болады. Академиктің зерттеу еңбектеріне қарасақ, тек фольклористика саласында ғана емес, әде­биеттану, өнертану, мәдениеттану, көсем­сөз саласындағы салмақты еңбектері бар еке­ніне көз жеткіземіз. Ғалымның негізгі бағы­ты фольклористика саласы болғанымен, фольклористиканың шеңберінен асып кеткені баршаға мәлім. Ғылыми зерттеулерінің аясы өте ауқымды, әрі кең. Ізденістері әлемнің әр түпкірін қамтиды: мұнда Африка, Азия мен Америка, Австралия да бар. Зерттеу нысаны да жан-жақты, әр алуан: алғашқы қауымдағы мифтер мен дамыған мифология, ежелгі Египет, көне Үнді, Месопатамия, Эл­лада, көне Рим және Скандинавия, сон­дай-ақ Еуропаның ортағасырлық мәдени ес­керт­кіштері. Салыстырмалы-тарихи және типо­ло­гиялық зерттеулер барысында осындай аса маңызды, көлемді материалдарды кеңінен қолданды.

Мақпал ОРАЗБЕК,

филология ғылымдарының докторы, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің профессоры

---

Сейіт Қасқабасовтың бұл зерттеулерінің нәтижесінде қазақ фольклорының жалпы адамзаттық сипат белгісі мен ұлттық ерек­ше­лік­тері айқындалып, қазақ фольклоры мен әдебиетінің қазіргі бүкіләлемдік өркениетке өзіндік үлес қосқаны және әлемдік әдебиеттің бір бөлшегі екені анықталды.

Бұл мақалада Сейіт Қасқабасовтың ұлттық гуманитарлық ғылымға қосқан зор үлесі бо­лып саналатын ғылыми еңбектері мен жетістіктерін талдап көрсетуге тырыстық.

І. Фольклортану саласында

1. Қазақ фольклортану ғылымында мә­ні зор жаңалықтар ашты. Қазақ фо­ль­клоры­ның құрамында ертегіден басқа, же­ке бір топ құрайтын жанрлар бар екенін ашты. Ол топқа «аңыздық проза» деген атау берді. Оны іштей жіктеді, сөйтіп ұлттық фольклорымызда миф, хикая, әпсана, хи­каят, аңыз деген түрлер барын анықтады. Олар­дың бәріне ортақ белгілерін сипаттады және әрқайсысының өзіне тән қасиеттерін айқындады.

Бүкіл аңыздық прозаның тарихи даму процесін зерттеді. Әр заманға сәйкес өзгере отырып, қарапайым түрден көркем формаға жеткен жолын көрсетті.

2. Қазақта да миф пен мифология бар еке­нін тұңғыш рет айғақтады. Миф көне за­манғы фольклорға жататынын, сол шақ­тағы фольклордың танымдық түрі екенін дәйектеді. Қазақ мифінің өзіндік табиғатын ашты. Оны әлемдік мифология аясында қарастырып, жалпы типологиялық та, өзін­дік те қасиеттерін талдап зерделеді.
3. Қазақ ертегілерін жанрлық жағынан екі түрмен байытты. Бұрын ертегілерді қиял-ғажайып, жануарлар туралы, тұрмыс-салт ертегілері деп үш түрге бөлетінбіз. Енді оған новеллалық (ғибраттық) және сатиралық (сықақ) деген екі түр қосылды. Бес түрден тұратын ертегілер тобын «Ертегілік проза» деп атап, бүкіл қара сөзбен айтылатын фольклорға «Халық прозасы» деген ат­ау берді. Оны түгел бір жүйеде қарап, аңыз­дық проза мен ертегілік прозаның ортақ қасиеттерін, әрі әрқайсысының өз ерекшеліктерін айқындады. Осы екі түрдің көркемдікке жеткен эволюциясын көрсетті.
4. Алғашқы болып қазақ ертегілерінің өмір шындығына қатысын зерттеді. Ер­те­гілерде өте ескі замандағы рулық қоғам­ның алуан түрлі салттары мен әдет-ғұрыптары, діни нанымдары мен ұғым-түсініктерінің сарқыншақ түрінде сақталып, көркемделген формада жеткенін нақты мысалдармен дәлелдеді. Олардың бізге жеткен ертегілерде көркемдік-бейнелеуіш құралға, тәсілге айналғанын көрсетті. Мұндай заңдылық эпосқа да тән екенін тиянақтады.
5. Ұлттық фольклортануда алғаш рет «Қазақ фольклорының тарихы» атты ар­найы кітапты жоспарлап, жүйелеп, редак­ция­сын басқарып, жарыққа шығарды. Фольклор­дың тарихын үлкен 3 дәуірге бөліп, «Еж­­ел­гі замандағы рухани мәдениет», «Орта ғасырлардағы фольклор», «Жаңа дәуірдегі фольклор» деп саралады. Әр дәуірде фольклордың қай жанрлары пайда болғанын, олардың қалай өзгергенін немесе ғайып болғанын, сондай-ақ қан­ша­лықты көркемделгенін анықтап, зерттеуге мұ­рындық болды, әрі өзі негізгі тарауларын жазды. Сөйтіп, біздің дәуірімізге жеткен бүгінгі фольклордың ұзақ тарихи жолдан өткенін, үздіксіз дамып отырғанын, ежелгі қарабайырлықтан, синкреттіліктен арылып, көркем руханиятқа айналған эво­люциясын көрсетті. Бұл – мүлде жа­ңа концепция еді. Жалпы, бұл – қазақ фольклортану ғылымының ең биік жетістігі болды. Зерттеуде көптеген жана жанрлар қарастырылды. Мәселен, халық прозасынан басқа арнайы «магиялық фольклор» деген тарауша бөлініп, онда «алғыс», «бата», «қарғыс», «ант» деген жанрлар жекелеп қаралды, сипатталды, оларға анықтама берілді. Сондай-ақ көптеген жаңа ұғымдар, терминдер жасалды.
6. Тұңғыш рет ұлттық фольклор тео­рия­сының негізгі проблемаларын қарастырды. Фольклордың статусы мен теориялық не­гіздерін айқындады. Фольклордың не­гізгі үш сипатын анықтады. а) фольклор – синкретті, көп функциялы руханият; ә) фольклор – ежелгі мәдениет, әрі мұра; б) фольклор – сөз өнері.
7. Фольклордың поэтикасын талдап, ондағы тұтастану заңдылығын дәйектеді. Тұтастанудың 5 түрін белгіледі: сюжеттік, ғұмырнамалық, шежірелік, тарихи және географиялық. Бұрын үшеу деп есептелетін.
8. Қазақ эпосында бұрыннан белгілі батырлық, ғашықтық, тарихи, көне эпос түрлеріне тағы 2 түр қосты. Бірі – балладалық жыр, екіншісі – дастан. Дастанның өзі ішкі жанрларға бөлінетіні анықталды. Олардың ерекшеліктері сипатталды. Дастан – әдебиеттің емес, фольклордың жанры екенін дәйектеді.
9. «Қозы Көрпеш-Баян Сұлу» және «Қыз Жібек» жырларын жаңа тұрғыда талдады. Кейіпкерлердің іс-әрекеттерін, жалпы образын сол заманғы ұлттық сана-сезім мен салт-дәстүрлер негізінде қарастырды. Сөйтіп, Жібек пен Сансызбайдың қосылуын бұрынғыдан басқаша тәпсірледі, сондай-ақ Қодар мен Бекежанның неге ұнамсыз боп көрінетінін де өзгеше тұрғыдан ұғындырды. Бұл екі эпосты қазақ және орыс тілдерінде Мәскеуде «Эпос народов Евразии» сериясы аясында үлкен ғылыми зерттеумен, түсінік­термен жарыққа шығарды.
10. Фольклордың жалпы руханиятпен байланысын, ара-қатынасын ашты. Атап айтқанда: фольклор және әдебиет, фольклор және музыка, фольклор және театр, фольклор және кино, фольклор және бейнелеу өнері деген аспектілер бойынша зерттеулер жүргізді. Фольклордың – қазіргі рухани мәдениеттің қайнар көзі әрі бөлшегі екенін танытты.
11. Қазірде елімізге және шетелге та­ны­мал «Бабалар сөзі» атты 100 томдық фольк­лор жинағына басшылық етіп, жарыққа шығарды. Оның 9 томына кіріспе мақала жазды, жекелеген томдарды құрастыруға, түсініктерін жазуға қатысты. Бұл 100 томдық Германияда Дүниежүзілік кітап көрмесінде өте жоғары бағаланды.
12. «Мировая фольклористика» деген 3 томдық ғылыми жинаққа басшылық етті, құрастырушының бірі болды. Жинаққа әлемге әйгілі шет ел ғалымдарының таң­даулы еңбектері енді.

ІІ. Әдебиеттану саласында

1. 10 томнан тұратын «Қазақ әдебиетінің тарихын» жобалап, концепциясын жасады, құрылымын жоспарлап, дәуірлері мен кезеңдерін анықтап, жазылуына басшылық етті. 1-томның жалпы редакциясын басқарды. Концептуалды әрі теориялық тарауларын жазды. Сол сияқты 3-томның да редакциясын басқарып, бағдарлы ма­қа­лаларын жазды. Бұл еңбектің басты нәтижесі – қазақ сөз өнерінің үш түрі бар екенін дәлелдеді. Олар: фольклор, авторлық ауыз әдебиеті, жазба әдебиеті, бұлардың ерте заманнан бері бірге өмір сү­ріп, бірге дамып, біздің дәуірімізге жет­ке­нін көрсетті. Осымен «қазақ әдебиеті – младописьменная литература» деген тұжырымды жоққа шығарды. Бүгінгі әдебиетіміздің, фольклорлық кезеңін қоспағанда, екі жарым-үш мың жылдық тарихы бар екенін дәлелдеді. «Осынау ұзақ тарихтың әр кезеңінде қандай әдеби шығарма туды, ол қай жанрға жатады, оның өзіндігі неде?» деген секілді проблемалар дәйекті түрде шешімін тапты. Алаш арыстарының шығармашылығы жан-жақты талданып, әдебиет тарихындағы лайықты орны мен рөлі сарапталды.
2. Академик С.Қасқабасов әдебиет тарихын бүгінгі күн талабымен зерделеп, бірнеше еңбек жазды. «ХV-ХҮІІІ ғасыр­лар­дағы қазақ әдебиеті» атты зерттеуі жаңа­шылдығымен ерекшеленді. ХV-ХVІІІ ғасырларда жасаған жыраулардың шы­ғармашылық табиғатын өзгеше тұр­ғыдан ашты, яғни соны тұжырым жа­сады. Атап айтқанда: Қазақ хандығы сияқты көшпелі-бақташылық мемлекетте міндетті түрде жыраулық институты болатын заңдылығын Түркі қағанаты мен Шыңғыс хан мемлекеттерінің мысалына сүйене отырып анықтады. Жыраулардың саяси-мемлекеттік, рухани миссияларын тиянақтады. Жыраулар – ең алдымен мем­ле­кет­тің идеологы, ханның ақылшысы, сонымен қатар әміршіге оппозиция да бола алатын қайраткер болғанын, ұрыста қол басқаратын батыр, жауынгерлерді рухтандыратын ақын ретінде, ел қиналғанда ақыл айтып, алдағыны болжайтын дана абыз екенін көрсеткен аса ірі тұлғалар деген қорытынды жасады.
3. ХІХ ғасырдағы әдебиет жайын Махам­бет пен Абай шығармашылығы арқылы қа­рас­тырды. Махамбет поэзиясын жаңаша талдап, ақынның шығармашылық жолын кезең-кезеңге бөліп тәпсірледі: Жәңгір хан ордасына келгенге дейін өлеңдері, Ор­дада жүрген кезде туған өлеңдер, хан ордасынан кеткен тұста шыққан дүние­лер, көтеріліс тұсындағы туындылар, кө­теріліс жеңілгеннен кейінгі уақытта туған шығар­малар. Әр кезеңді сипаттап, сол шақ­та пайда болған шығармаларды нақты атап, болған жәйттермен байланыстыра қарастырды.
4. Абай шығармашылығына бірнеше еңбек арнады. Әр аспектіден жазылған бұл еңбектерде бұрын айтылмаған пікірлер мен тұжырымдар көп. Мәселен, мынадай жаңалықтарды айтуға болады:

а) Абай шығармашылығындағы фоль­клор­дың рөлі – Абай өз өлеңдерінде қа­зақ­тың төл сюжеттерін пайдаланады, ал поэмаларында Шығыс халықтарының сюжеттеріне жүгінеді;

ә) «Ескендір» поэмасының сюжеті көне заманның ескерткіші Талмудта бар екенін анықтап, оның Абайға қандай жолмен келгенін айқындады;

б) Абай – Ренесанстық тұлға, оның поэзиясы ренесанстық сипатқа ие;

в) Абай поэзиясының төрт ерекшелігі бар: жаңашылдық, шыншылдық, сын­шыл­дық және сыршылдық;

г) Абай – қазақ этногенезін және мақал-мәтелдерін зерттеуші;

д) Абай – қазақ әдебиетіне баллада жан­рын енгізген («Асқа, тойға баратұғын», «Бір сұлу қыз тұрыпты хан қолында»).

5. Мәскеуде «Классика литератур СНГ» деген серия бойынша «Льется песня под домбру» және «Небосвод над моей головой» деген атпен 2010 жылы шыққан екі томға басшылық етіп, көлемді екі зерттеу мақала жазды. Ол мақалаларда қазақ әдебиетінің көне түркі заманнан бастап ХХ ғасырға дейінгі өткен жолы тәуелсіздік тұрғысынан бағаланып, ғылыми шолу жасады, аса ірі ақын-жазушылардың шығармаларын жаңаша талдады. 2,5 мың жылғы әдебиет тарихы – біртұтас көркемдік жүйе екенін көрсетті, әдебиет үзілмей, жалғастықпен дамығанын паш етті.
6. Ғалым С.Қасқабасов Жамбылтануға да үлесін қосты. Жамбыл туралы жаңа көзқараспен, тәуелсіздік тұрғысынан бірнеше мақала жазды. Шығармашылығын жыраулық дәстүрмен сабақтастыра зер­делеп, Жамбыл – әрі жыршы, әрі ақын, әрі жы­рау деп дәлелдеді. Оның ХІХ ғасырда шығарған дүниелері мен ХХ ғасырдағы поэзиясын салыстыра қарап, Жамбыл – бұрынғы классик жырау деңгейіне көтерілгенін көрсетті. Оны «ХХ ғасырдың ұлы жырауы» деп атады. Жамбылдың таң­дамалы шығармаларын орыс тілінде 1 том етіп жарыққа шығарды. Томды құрастырып, кіріспе-мақаласын және түсініктерін жаз­ды.
7. Жазба әдебиет мәселелері бойынша да бірқатар жұмыс атқарды. Мәскеуде шық­қан томдарда көне түркі жазбалары мен орта ғасырлардағы Жүсіп Баласағұн, Махмұт Қашқари, Қожа Ахмет Яссауи, Ахмет Югнекидің әдеби мұрасын орысша жазып, жеке шығармаларын талдады. Әдеби дәстүрді жаңғыртушы, жаңа жазба әдебиетін жасаушы деп Абай Құнанбайұлынан бастап, Ыбырай Алтынсарин, Шәңгерей Бөкейұлы, Шәкәрім Құдайбердіұлы, Мәшһүр Жү­сіп Көпей, Нарманбет Орманбетұлы сияқ­ты көп жылғы «қамаудан» шыққан қалам­герлер туындыларын сипаттап, орыс тілді оқырманға таныстырды.
8. Жазба әдебиет үлгілерінің 20 том құ­рай­тын «Әдеби жәдігерлер» атты топ­та­масын жобалап, жарыққа шығуын қамтамасыз етті. Аталмыш топтамаға ежелгі түркі дәуіріне дейінгі әдеби сюжеттер, тасқа қашалған көне түркілік мәтіндер, сондай-ақ ХІ-ХІХ ғасырларда дүниеге келген, бірақ қалың жұртқа танылмаған әдеби шығармалар енді. Атап айтқанда, Баласағұн, Қашқари, Яссауи, Иүгінеки, Бақырғани, Рабғузи, Бабыр, Жалаири, Хайдар Дулати, Әбілғазы Баһадүр, Халид Құрбанғали сияқты аса көрнекті қайраткерлердің туын­дылары жинақталып, бір сериямен шығып, көпшілікке ұсынылды.
9. ХХ ғасыр мен қазіргі кездегі әдебиет пен әдебиеттану проблемалары туралы жазып, тың ойлар айтты. Әсіресе, бүгінгі әдеби үдерістің барысы жайында, постмодернизм ағымы жөнінде алғашқылардың бірі болып, пікір білдірді. Постмодернистік әдебиет, негізінде, постиндустриялдық елдерде болатынын дәлелдеді. Постиндустриялдық елдегі постмодернистік ағымның етек алуын ол елдерде индустрияның қатты дамып, руханият ішінде әдебиет пен өнер өзінің түп негізінен, халықтық мұрадан, әсіресе, фольклордан қол үзгендігінен деп тұжырым жасады.
10. Бүгінгі әдебиет өкілдері туралы және тәуелсіздік жылдары қалыптасқан әдеби өмір жайында жазып, капиталистік қоғам құрып жатқан қазіргі қоғамда әдебиет пен өнердің міндеті өзгергенін, енді әдебиет пен өнерге «шығарма түсінікті болуы тиіс» деген қағидаға қоса «әдебиет пен өнерді түсіне білу керек» деген шарт пен талап алға шығуы керек деген жаңа идеяны ұсынды. Нарықтық қоғамда әдебиет пен өнер өкілдері өздерінің туындыларын кім­ге, қандай оқырманға, көрерменге арнап жазатынын жақсы білуге тиіс. Себебі нарықтық қоғамда әртүрлі әлеуметтік топтарға бөлінетінін, олардың өз талғамы, өз талабы болатынын атап көрсетті. Міне, ақын-жазушылар да, драматургтер мен режиссерлер де аудиториясының нені та­лап ететінін білгені жөн. Кедей топ пен олигархтардың өмірге көзқарасы, мә­дениетке деген қатынасы әр басқа, олардың талап-талғамдары да бір-бірінен тым алшақ. Сондықтан нарық заманында әдебиет пен өнер әр әлеуметтік топтың сұранысын біліп отыруы, соларға қажетті дүниелер шығаруы қажет деген қорытынды шығарды. Бұл ойлар – әдебиет теориясы үшін де, әдебиет пен өнердің перспективасы үшін де актуальді, әрі жаңалық болды.
11. Тәуелсіздік алғаннан кейін әдебиетте тарихи тақырып алға шықты. Оның басты себебі – елге өзінің тарихын таныту, тарихи жадымызды ояту, рухымызды көтеру болды. Бұл тарихи шығармаларда фольклордың, әсіресе, мифологияның элементтері мен сарындары көп пайдаланылды. Осының себебін ашу мақсатында фольклор мен әдебиеттің ара-қатынасы, байланысы туралы жазып, өзі жетекші болып, бұл проблемаға арналған ұжымдық монографияны жарыққа шығарды. Мұнда фольклор мен әдебиеттің байланысына және бүгінгі ара-қатынасына кең шолу жасалды. Автордың бірі ретінде зерттеуге қатысып, мынадай заңдылықты анықтады. Фольклор мен әдебиеттің байланысы төрт кезеңнен тұрады, яғни олардың ара-қатынасы төрт түрде болады және үнемі жалғасып отырады. Бірінші кезеңі – генетикалық байланыс. Бұл шақта әдебиет фольклордан онша алшақ кетпейді, оның әсерінде, бесігінде болады. Екінші кезең – оппозициялық байланыс. Бұл уақытта әдебиет жекеленіп шығады да, аяғына тік тұрған соң фольклорға сын көзбен қарайды, оның белгілерінен қашады, тіпті менсінбейтін жағдайға жетеді. Үшінші кезең – үндестік байланыс. Байланыстың бұл түрі әдебиет қай жағынан болса да жетілген мезгілде көрініс береді. Ендігі уақытта фольклордан қашпай, оның сюжетін, поэтикасын, образдарын, жанр­ларын жетілдіре, өзгерте пайдаланады, яғни фоль­клорды басқа деңгейде, басқа мақсатта қолданады. Төртінші кезең – кері байланыс. Бұл жағдайда, әсіресе қазақ жағдайында, әдебиет әбден толысып, биік көркем дәрежеге жеткен соң оның әдеби образдары мен поэтикасы фольклорға әсер етеді, сөйтіп ел арасына та­райды, фольклорлық түрге енеді. Кері байла­ныс­тың өзіндік бір көрінісі ХХ ғасырда жасаған ха­лық ақындарының шығармаларында айқын болды.

ІІІ. Өнертану саласында

1. Өнертану тұрғысынан фольклорды арнайы зерттеді. Қазіргі профессионалды өнеріміздің барлық түрінің төркіні – фольклор екенін дәлелдеді. Қазақта «фольклорлық театр» болғанын көрсетті. Оның үш түрін анықтады, жіктеді, сипаттады. Бірінші түрі – алуан түрлі халық ойындары мен ғұрып-салттарда кездесетін театрлық элементтер. Екінші түрі – әдейі сауық құру үшін ұйымдастырылатын ойындар мен іс-әрекеттер. Үшінші түрі – кәсіби театр өнерінің алғашқы бастамалары.
2. Фольклорлық трагедия жанры еке­нін атап және оның төмендегідей ішкі жанрларын талдап көрсетті: лиро-эпикалық және дастандық түрлер. Сонымен қатар фольклорлық театрда комедиялық түрлер де болғанын дәйектеді.
3. Қазақстанда тұңғыш үш томдық «Қазақ өнерінің тарихы» және бес томдық «Қазақ музыкасының антологиясы» еңбектерінің дайындалуы мен жарыққа шығуына ықпал етті.
4. ХХ ғасырда жазылып, сахнада қойыл­ған бірнеше классикалық пье­са­лар­ды талдап, олардың түп негізі – фоль­клорлық сюжеттердің театрда қа­лай қойылғанын және неліктен өзгер­ге­нін, немен толыққанын зерттеді. Атап айтқанда, М.Әуезовтің «Еңлік-Кебек», Ғ.Мүсіреповтің «Қозы Көрпеш-Баян Сұлу», «Қыз Жібек» драмаларын фольк­лор­лық түпнұсқамен салыстырып, әр автордың көркемдік-эстетикалық ұста­нымын, қандай идеялық мақсат тұтқа­нын зерделеді, авторлардың енгізген жаңа­лықтарын айқындады.
5. Өнердің әр саласындағы фольклор сарындарын анықтап, олардың өткен ғасырдың рухани өмірінде атқарған рөлін ашып көрсетті. Кино өнеріндегі, музыка саласындағы, сурет өнері мен театр сахна­сын­дағы, драматургиядағы орны кең әрі әлі күнге дейін маңызы зор екенін анық­тады.

Көсемсөз саласында

Сейіт Асқарұлы еліміздің қоғамдық өміріне, ғылымы мен мәдениетіне зор мән берді. Әр кезде жарияланған публицис­ти­ка­лық еңбектерінде басқаларға ой салатын өзекті ойлары мен көзқарасын, пікірін әр уақытта білдіріп, ұсыныс жасап отырды.

1995 жылы «Халық кеңесі» газетінің 10 ақпандағы санында «Ел мәртебесі мәдениетімен жоғары» сұхбатында қазақтың ұлттық мәдениетінің әлсіреп бара жатқаны туралы өткір мәселе көтеріп, «мәдениетімізді ойдағыдай дамыту үшін заңға әрі ғылымға негізделген мәдени саясат жүргізуіміз керек», – деген ұсыныс жасады. Себебі телеарналардағы шетелдік арзанқол телехикаялар мен кинолардың жас ұрпақтың тәрбиесі мен қоғамға тигізетін зиянын айта келе: «Жүйеленген мәдени саясат – мәдени үрдіске басшылық ету емес, оған қамқорлық жасау, оны ұйымдастыру және жандандыру», – деп көрсетті. Осы аталған сұхбатта ғылымды қаржыландыру, зиялы қауымға қолдау көрсету, олардың жалақысын көтеру елімізді рухани құлдыраудан құтқарудың негізі екеніне жете мән берді.

1999 жылы «Егемен Қазақстан» га­зе­ті­нің 23 маусымда шыққан санындағы «Ара­лас мектеп амалсыздықтың тірлігі» атты сұхбатта Қазақстандағы орыс мектеп­терінің оқулықтарында «Моя Родина – Россия», «Наша русская зима», «Наше русское поле», тағы басқа осындай та­қы­рыптар көп кездесетінін мысалға ала отырып: «Орыс мектептерінде оқытылатын тарих, әдебиет, тіл және басқа гуманитарлық пәндерде Қазақстан мемлекетінің төрт құбыласы түгел көрініп тұруы тиіс» деген маңызды пікір айтты. Ол үшін орыс мектептерінің оқулықтарын жазатын мамандарға зор көңіл бөліну керектігін ескертті. «Қазақ мектебінің беделін арттырудың бірінші жолы – заман талабына қарай маман дайындауды мықтап қолға алу, оның беделін көтеру. Оқулықтарға өмір өзгерістерін баланың ой-өресіне лайықтап кіргізіп, сапасын арттырып, батыл жаңарту керек» деген ұсынысы әлі күнге дейін өзекті болып отыр.

2009 жылғы «Қазақ әдебиеті» газетінің 8–14 мамырдағы санында жарияланған «Бір ғасыр бұрын» деп аталатын сұхбатында қазақ кітабының шығу тарихын жан-жақты сөз ете келе: «Қазақ кітабының шығу тарихы он жетінші ғасырдан басталады. Қолжазба түрінде емес, баспаханадан кітап ретінде шығуын айтамын. Типографиялық кітаптың алғашқы нұсқасы 1807 жылы «Сейфүл-Мәлік» деген атпен шыққан. Міне, алғашқы қазақ кітабының тасқа басылған нұсқасының шыққанына екі жүз жылдан асып кетті. Бірақ, 1909 жы­лы біздің классиктеріміз – Абай шы­ғар­маларының жинағы, Міржақып Ду­латовтың «Оян, қазағы», Ахмет Бай­тұрсынұлының «Қырық мысалы» жеке-жеке кітап болып жарық көрді», – деп қазақтың кітап шығару ісі он жетінші ғасырдан басталғанын анық көрсете отырып, ХХ ғасыр басында шыққан үш кітаптың тарихи маңызын атап көрсетті. «Бұл үш кітап – XX ғасыр басындағы қазақ зиялыларының тәуелсіздік жолындағы алғашқы кітаптары еді. Осы шығармалар арқылы жұрт отаршылдық езгісінен құтылып кетпесе де, жалпы, өзінің отар екенін ұқты. Өз тәуелсіздігін, еркіндігін олар сол заманда аңсады. Үш кітаптың да идеясы осыған саяды», – деп тәуелсіздік идеясының түп-төркіні алаш арыстарының кітаптарынан бастау алатынына назар аударды. Қоғамдық өмірдің басқа жақтарына назар аударған мақалалары көп. Бұл мақалада соның бір-екеуіне ғана тоқталдық. Саяси-қу­ғын сүргін, ашаршылық оқиғалары туралы, ұлттық мәдени мұра туралы, ән-өлеңдердің текстологиясы жөніндегі, гуманитарлық ғылымның дамуы мен тіл тарихы туралы құнды пікірлер айтқан сұхбаттары көпшілікке белгілі. Әсі­ресе, гуманитарлық ғылым туралы ма­қа­ласында тіл тарихына қатысты жеке-жеке ғалымдардың еңбектері болғанымен «Қазақ тілінің тарихы» деген үлкен, іргелі еңбек жоқ екенін есімізге салған болатын.

ІV. Басқа еңбектері

Жалпы жарық көрген еңбектерінің саны – 450-ге жуық, соның ішінде – 25-і өзінің кітабы.

1. Мақалалары мен кітаптары ағыл­шын, корей, қытай, түрік және орыс тіл­дерінде жарияланды. Бір топ қазақ ер­те­гілері мен «Қозы Көрпеш-Баян Сұлу», «Қыз Жібек» жырларын орысшаға ау­дарып, Мәскеуде жарыққа шығарды.
2. Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағ­дар­ламасы бойынша 151 томға жетекшілік етті, автор ретінде қатысты, барлығын жарыққа шығаруды жүзеге асырды.
3. Ғылым тарихы бойынша біршама зерттеу мен мақала жазды. Аса көрнекті ғалымдар мен әдебиетшілердің еңбектерін саралап, олардың ғылымға қосқан үлесін анықтап, насихаттады (Ш.Уәлиханов, В.Радлов, Ә.Бөкейханұлы, М.Әуезов, Қ.Жұмалиев, Ә.Марғұлан, А.Жұбанов, Н.Смирнова, З.Ахметов, т.б.).
4. Шет елдерде және Қазақстанда көптеген Халықаралық және Респу­бликалық конференцияға, симпозиумға қатысты, баяндама жасады.
5. Көптеген ғылыми зерттеулерге, ака­демиялық мәтін жинақтарына жетекшілік етті, жекелеген ақын-жазушылардың шы­ғармаларын жарыққа шығаруды қамтамасыз етті.
6. Елімізде ғылыми кадрларды дайын­дауға зор еңбек сіңірді. 13 ғылым док­торын және 26 ғылым кандидатын үлкен ғылыми-шығармашылық еңбек жолына бағыттады. С.Әбдірахманов, К.Матыжанов, Ш.Керім, А.Әбсадықов, Н.Жүсіпов, Г.Власова, Т.Кривощапова, А.Пангереев, А.Тойшанұлы сияқты т.б. шәкірттері елімізде ғылымның дамуы мен оны ұйымдастыру, басқару қызметінде, мемлекеттік ұйымдар мен мекемелерде абыройлы еңбек етуде. Шәкірттері көп жағдайда академик С.Қасқабасовтың өзі жазуға үлгермеген, немесе тезис түрінде айтқан проблемаларды зерттеп, өз саласына айтарлықтай үлес қосты.

Академик С.А.Қасқабасовтың та­ғы бір атап айтатын еңбегі елімізде тұңғыш Жоғары аттестациялық кеңеске басшылық етіп, ғылыми кадрларды аттестаттау ісін жолға қоюда зор еңбек сіңірді. 1992 жылы маусым айында ҚР Президентінің Жарлығымен ашылған ҚР Министрлер Кабинеті жанындағы Жоғары аттестациялық комиссияның (ЖАК) төрағасы болып тағайындалды. Оның бастамасымен Халықаралық мемлекеттік органдарды аттестациялау ассоциациясы – МАГАТ құрылды. Ол осы беделді ұйымның бірінші төрағасы болып сайланды. «ЖАК туралы Ереже», «Ғылыми дәрежелер мен ғылыми атақтар беру тәртібі туралы ережелер» сияқты алғашқы заңнамалық құжаттарды тікелей өзі дайындады.

Алаш зиялылары Шәкәрім, Ә.Бөкей­ханұлы, А.Байтұрсынұлы, М.Дулатов, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, Мәшһүр Жүсіп Көпей сияқты классиктердің шығармашылық мұрасын ақтап, жариялау мен зерттеу туралы құжаттар мен басқа материалдарды дайындау ісіне күш салып, 1930-40, 50-жылдары репрессияға ұшыраған құрбандарды ақтайтын құжаттарды дайын­дады. Сондай-ақ 1932 жылғы ашар­шылық құрбандарына жыл сайын 31 мамырды еске алу күні деп белгілеп, құрбандарға арналған монумент тұрғызу қажеттігі туралы Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесіне ұсыныс енгізді. Кеңес бұл ұсынысты мақұлдап, арнайы қаулы қабылдады. Қазір 31 мамыр – саяси қуғын-сүргін және ашаршылық құрбандарын еске алу күні екені бәрімізге белгілі.

Саналы ғұмырын еліміздің ғылымы мен мәдениетін дамытуға арнаған академик Сейіт Қасқабасовтың еңбектерін мерейлі жасқа келген кезінде атап айтуға тиіспіз. Академиктің елге сіңірген еңбегі туралы қазақ әдебиетінің алыбы, белгілі ғалым Серік Қирабаев та: «Сейіттің ғалымдығы туралы, қайраткерлігі ту­ралы көп әңгімелеуге болады. Ол ұлт­тық фольклортану, әдебиеттану және өнер­тану ғылымдарының бас-аяғын жинап, бағыттарын айқындап, жаңа өрлеу сатысына көтерілуіне себепкер болып, қайта жаңғырып жатқан егемен еліміздің өркендеуіне осылайша лайықты үлес қосып келеді», – деп әділ бағасын берген болатын.