ШОҚАН ШЫҚҚАН ШЫҢ
Шоқан Уәлиханов жайлы толғар сөз көп. Ол бағындырған биік пен еткен еңбегі жайлы деректер легі молынан кездеседі. Шоқанның тұлғалық бітім-болмысына қаншалықты үңіліп көрдік, Шоқанды бізге қайта таныстырғандардың шығармашылығымен таныспыз ба деген сауалдар төңірегінде белгілі қаламгер, филология ғылымдарының кандидаты Жарылқап Бейсенбайұлы және Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының аға ғылыми қызметкері, тарих ғылымдарының кандидаты Зирабүбі Төленованың пікірі төмендегідей…
– ХІХ ғасырдың екінші жартысы – географиялық саяхаттар кезеңі болды. Сол дәуір әлемге әйгілі картографтарды, географтарды, т.б. ғалымдар мен әдебиетшілерді өмірге әкелді. Демек, Орта Азия мен Қазақстанды жетік білетін, одан арғы жатқан елдерге кескін-келбеті сай келетін адамды даярлау – заман қажеттілігі еді. Шоқан дәуірінің «географиялық ашулар» кезеңімен тұспа-тұс келуіне – заман ыңғайын таныған Шыңғыс төренің қаншалықты ықпалы болды деп ойлайсыз?
Жарылқап БЕЙСЕНБАЙҰЛЫ:
– Шыңғыс сұлтанның сол кездегі көзі- қарақты, білімді адамдардың бірі болғаны белгілі. Мұрағаттық мәліметтер әуелі Сырымбет медресесінде қазақша сауатын ашқан Шыңғыстың, кейіннен жиырма жасқа таяған шағында Омбы әскери училищесінің жанындағы Азиялық мектепке түсіп, онда үш жылдай тәлім алғанын дәйектейді. Сол оқуды бітірген 1834 жылы Аманқарағай округінің ашылуына байланысты, орыс әкімшілігі әскери тәртіптің шет жағасын көрген, әрі Орта жүздің соңғы ханы Уәлидің бел баласы боп келетін оны жаңа дуанның аға сұлтандығына сайлайды. Келер жылдың қараша айында, дуанбасының Обаған өзені атырабындағы Күнтимес деп аталатын табиғаты әсем, қалың орманды өңірінде арнайы салдырған сәулетті ордасында, болашақта қазақтың ұлы ғалымы атанатын Шоқан дүниеге келеді. Ілім-білімге әуелден жақын Шыңғыс, үлкен ұлы жеті жасқа толар жылы, дәл сол Күнтиместе қазақ балаларына арналған мектеп ашады.
Ол мектептің тәлімі жаман болмағандығын, Шоқанның он екі жасында Кадет корпусына барғанға дейін-ақ біршама білім алғандығынан да пайымдауға болады. Күнтимес мектебінде шәкірттер қазақша сауатты жаза білуді, көне қыпшақ-шағатайша кітаптарды түсіну, арабша, парсыша оқу, сөйлей алу дағдыларын үйренді, шығыс ақындарының өлеңдерін жаттады, қазақтың халық жырларымен танысты, тарих пен есеп пәндерін өтті. Осыған қарағанда байырғы дәстүр бойынша, сұлтан балалары «жеті жұрттың тілін білуі керек» деген талап Шоқанды оқыту барысында кәдімгідей жүзеге асқан сияқты. Ғалымның өзі қалдырған деректерге көз салсақ, оның тіптен мектепке бармас бұрын да хат танығанын байқаймыз. Мұны Шоқанның алты-жеті жасында-ақ әкесімен бірге «Едіге» жырын жазып алуға қатысқанының өзі аңғартады.
Әлбетте, қабілеттілігі мен алғырлығы айқын аңғарылып тұрған Шоқанды ауыл мектебімен шектеуге болмайтынын аға сұлтанның да жақсы ұғынғаны анық. Ол көршілес Орынбор облысының билікке жақын жүрген қазақтарының өз балаларын бірталай жылдан бері Орынбордағы Неплюев Кадет корпусында оқытып жүргенін естігеннен кейін, Шоқанды да Омбыдағы дәл сондай оқуға бергенді жөн көреді. Бізге белгілі деректерге қарағанда, Шоқан осы кіші офицерлік оқуға түскен алғашқы қазақ баласы. Омбы облысы қазақтарының арасында Кадет корпусына беру үрдісі Шоқаннан кейін ғана басталған.
Әрине, Шыңғыс ол кезде, баласы болашақта ұлы ғалым атанады, маңызы зор географиялық жаңалықтар ашады деп ойлай қоймаған шығар. Өзі сияқты ел басқаруға араласқанын, билік орындарында жоғарғы лауазымда жүргенін, реті келсе, ақ патша ұлықтарымен иық тірестірер биікке көтеріліп, әулет мерейін мейлінше асырғанын қалағаны анық. Алайда, тумысынан зерек Шоқанды Ресейдің шет түкпірінде жатса да мәнді оқу бағдарламасы, бір шоғыр білікті ұстаздарымен ерекшеленген Омбы Кадет корпусының түбегейлі тәлімі басқа бағытқа, зерттеушілік, саяхатшылық арнаға бұрып әкетті. Бастапқыда орысшадан қиналғанымен, аз уақытта үздіктер қатарынан көрінген алғыр Шоқанға, оның он бес-он алты жасар кезінің өзінен-ақ корпус оқытушылары Қазақ даласы мен Орталық Азия тарихының болашақ үлкен білгірі ретінде қарай бастайды. Оған бас кітапхана қорындағы сирек кітаптарды, журналдарды алып оқуға рұқсат береді. Сол кездерден ол әйгілі жиһангездер Палластың, Гумбольдтің, Рычковтың, Ковалевскийдің саяхатнама кітаптарымен қызыға танысады. Левшиннің, Бичуриннің, Клапроттың, Березин мен Миллердің Орталық Азия халықтары мен қазақ тарихына қатысты зерттеулерін зерделейді. Бабырдың, Әбілғазы мен Жалайыридің шежірелері арқылы көршілес жұрттар мен қазақтың билеуші әулеттерінің тарихына бойлайды…
Шыңғыс төредей әке мен Айғанымдай асыл әженің өнегелі тәлімінің нәтижесінде қазақ пен шығыс әдебиеті шығармаларымен терең сусындап өскен Шоқанға Кадет корпусында білім алу (оның ішінде орыс және Еуропа әдебиетінің озық үлгілерімен жақын танысу) мүмкіндігінің өзі-ақ оның қабілетінің жарқырай ашылуына, айрықша тарихи-географиялық білікке жетуіне, шығыстану әлеміндегі ерекше дара тұлға Шоқан Уәлиханов феноменінің дүниеге келуіне септігін тигізді. Сол замандағы орыстың озық қаламгерлеріне тән аса көркем тарихи-публицистикалық стильмен өрілген, төрт құбыласы түгел – Ыстықкөл мен Құлжаға жасалған сапарлар туралы күнделіктер, қырғыздар туралы жазбалар, келе-келе: өз заманында «шын мәніндегі айтулы географиялық жаңалық», «әлем ғылымы үшін аса пайдалы зерттеу» ретінде танылған, әрі осы күнге дейін құнын жоғалтпаған «Алтышәрдің немесе Қытайдың Нан-лу провинциясының (Кіші Бұхараның) шығыстағы алты қаласының жайы» атты аса құнды еңбекке ұласты. Шоқан есімін әлемнің ұлы географтарының қатарына қосты.
Зирабүбі ТӨЛЕНОВА:
– Шоқанды Шоқан еткен әжесі Айғанымның қазақы тәрбиесі мен әкесі Шыңғыстың өз заманының алдыңғы қатарлы ұлы бола білгендігі дер едім. Шыңғыс – өз заманының көзі ашық азаматы, орыс тілін жақсы меңгерген, қазақы ортада өте беделді адам болған. Оның сұлтандығымен қатар, қайраткерлігі, өз халқына деген сүйіспеншілігі жеке әңгіменің өзегі. Шыңғыс ғылым мен мәдениетті аса жоғары бағалай білді. Оған дәлел – Шыңғыс сұлтан қазақтың әдебиеті мен мәдениетіне қатысты деректердің бәрін жинастырып, бір кездергі Шоқанның досы Костылевский, Потанин сияқты зерттеушілерге тапсырып отырған. Шыңғыс сол заманда ұйымдастырылатын көрмелердің көрермені ғана болып қана қоймай, белсенді қатысушысы да еді. Кезінде Шыңғыс сұлтан музейлерге өткізген Абылай хан мен Уәли ханның ер тұрамандары, асыл тастармен көмкерілген түрлі жеке заттары осы күнге дейін сақталып, бізге жетсе, онда Шыңғыс Уәлихановтың үлесі бар.
Орыс қоғамының алдыңғы қатарлы адамдарымен жақын араласқан ол болашақтың білімде екенін ертеден болжады. Балаларын да білімді қылып өсірді.
– Зерек, зейінді ғалым Шоқан қазақ халқының бастауын, өткенін, тарихын, болашағын қалай көрді? Оның қазақ ғылымының әр саласында қосқан жаңалығын жекелей әңгімелеуге де болар. Алайда, ғалымның ең басты ғылыми «табысының» негізі қандай?
Жарылқап БЕЙСЕНБАЙҰЛЫ:
– Шоқан зерттеулерінде қазақ – бағзы замандардан қазіргі мекендеп отырған жерінде тұрақты ғұмыр кешіп келе жатқан халық ретінде сипатталады. Шоқан Бичурин еңбектеріндегі хұндар, түрктер туралы мәліметтерді сабақтастыра келе, қытай деректерінде ҮІ ғасырда Батыс Түркістан өңірін мекендеген жұрттардың «түрк жазуын қолданғанына» қатысты дерекке айрықша назар аударып, «ол шақта араб жазуының өзі әлі өмірге келе қоймаған кезі, сонда түрк жазуы дегеніміз қай жазу болды екен», деп өз-өзіне сауал қоятыны бар. Шоқан заманында орхон-енисей жазуларының сыры әлі ашылмаған болатын. Егер Шоқан өзімен түйдей құрдас Потанин досы сияқты ұзақ жасаған болса (ол 1920 жылы көз жұмған), орхон жазуларының түрк жұрттарының төл әліпбиі екені анықталған соң, осы тақырыпқа қатысты ғылыми еңбек жазуы да әбден мүмкін еді.
Шоқан қазақтың тарихы мен әдебиетін Алтын Орда заманымен сабақтастыра қарастыруға бейіл береді. «Едіге» жырының ең көркем әрі ежелгі нұсқаларының бірін жазып алған ол, жырды Жошы ұлысының соңғы ыдырау кезеңіне арналған соқталы шығарма, сол замандардан бері қазақ арасында айтылып келе жатқан, тілдік тұрғыда да көп өзгеріске түсе қоймаған жыр ретінде пайымдайды. Профессор Березиннің «Хан жарлықтары» туралы еңбегін зерделеу барысында Алтын Орда билеушілерінің жарлықтарындағы сөздердің әлі де қазақ арасында кеңінен қолданыста екенін дәйектейді. Профессор Березинге: «…Сіз аударған Тоқтамыстың Ягайлоға жарлығы және Темірқұтлық пен Сағадатгерейлердің тархандық жарлықтарын оқығаннан кейін, мен осы күнге дейін қазақтар арасында қолданылып келе жатқан бірқатар сөздерді таптым және олардың біздің халқымыздағы қазіргі мағынасын Сізге хабарлауға бекіндім. Егер менің ескертпелерімнің Сізге пайдасы тисе, менің де мақсатымның орындалғаны», – деп хат жазады. Шоқан Жошы ұлысының мемлекеттік тілі болған көне қыпшақшамен жазылған хан жарлықтарында Алтын Орданың – Ұлұғ ұлұс деп жазылғанына назар аударады. Ал қазақ аңыздары мен батырлық жырларында ол – Ноғайлының ауыр жұрты деп аталады. Қазақтар өздерін сол Алтын орда түрктерінің ұрпақтары ретінде есептейді. Жалайыридың «Жамиғ ат-тауарихында» Алтын Ордаға «Еділ-Жайық» ұғымы сәйкес келеді. Еділден шығысқа қарай жатқан орданы Көк Орда, Көк теңіз немесе Сыр-Қуаң делінеді. Алтын орда дәуірінің белгілі тұлғалары мен батырлары Едіге, Тоқтамыс, Орақ мырза, Еркөкше мен Ерқосай туралы жырлардың қазақ арасында кеңінен тарауы да бекер емес. Осының өзі де қазақтар сол орда ыдырағаннан кейін жеке-жеке хандықтарға бөлінген жұрттардың бірі екенін көрсетсе керек, – деп ой түйеді.
Шоқанның қазақ халқының болашағы жарқын болуын, бостандыққа жетуін аңсағаны анық. Егер де ол, жоғарыда айтылғандай, Потанин досы сияқты ұзақ жасаған болса, жиырмасыншы ғасырдың басындағы қазақ зиялылары секілді, ұлт-азаттық қозғалысының басында тұрары, алаш қайраткерлерінің бірден-бір көсемі ретінде танылары кәміл еді. Бұл ретте сол Потаниннің алаш қозғалысының арыстары Әлихан, Ахмет, Міржақыптармен пікірлес болғанын, олардың да Потанинді аса қадірлегенін айтсақ та жеткілікті. Ә.Бөкейхан Г.Потаниннің 80 жылдығына арналған мақаласында, осы орыс оқымыстысы айтқан: “Қазақты автономия қылсақ, Қараөткел – Алаштың ортасы, сонда университет салып, қазақтың ұлын, қызын оқытсақ, “Қозы Көрпеш – Баянды” шығарған, Шоқан, Абай, Ахмет, Мiржақыпты тапқан қазақтың кiм екенiн Еуропа сонда бiлер едi-ау. …Қазақ жұрты келешекте кіммен болса да қатар отыруға ұялмайды”,- деген пікірлерін ерекше мән бере атап өтеді. «Саяси жолда бiзге жылы көрiнетiн бiр негiздi пiкiр осы», – деп ой түйіндейді. Әлиханның бұл байыптауының аржағында, «әттең, Шоқанның көзі тірі болғанда ол да дәл осындай пікірлерді айтар еді-ау» деген аңсарлы лепес жатқанын аңғару да қиын емес. Сөз жоқ, ХХ ғасыр басында қазақ аспанында үркердей боп ұйыса көрінген «Алаш» зиялылары Шоқан сияқты аты зор, саңлақ көшбасшыны ерекше қажетсінді. Егер Шоқан сол кезеңге дейін тірі жүргенде, оны «Алаш» арыстары өздеріне бірден-бір көсем тұтып, қазақты автономия қылу мәселесін Шоқанның өз аузынан да тікелей естіген болар еді. Алайда бұл ойды оның Потаниндей адал досы да шын ниетімен айтқасын, «Шоқан тірі болса, ол да дәл осы саяси жолымызды қолдар еді» деп, өздері ұстанған ұлы мақсатқа жұмыла құлады. Шоқанды «қазақтың оқыған азаматынан ең бірінші бұқараның мұңын жоқтаған, ұлтшылдық негізін салған…» (Қ.Кемеңгерұлы) тұлға, деп бағалады.
Бар болғаны 29 жарым жас қана жасаған Шоқанның ғылыми табыстарын бір-бірінен бөле-жара қарастыру да қиын. Оның еңбектерінің қай-қайсысы да маңызды. Қазақтың ауыз әдебиетінің ең озық нұсқаларын жазып алғаны, қырғыздың «Манас» жырын тұңғыш рет қағаз бетіне түсіргені, әрі ең көркем «Көкетайдың асы» тарауын таңдап алғанының өзі неге тұрады. Оған қазақ тарихына қатысты құнды мәліметтер жинақталған Мұхаммед Қайдар Дулаттың «Тарих-и Рашиди» еңбегінің Еуропадағы тұңғыш зерттеушісі болғанын да қосыңыз… Дегенмен, оның табыстарының ішінде әлем ғылымы үшін, соған дейін құпия болып келген Қашқар аймағына жасырын барып, қауіп пен қатердің ортасында жүрсе де аса құнды мәліметтер жинап қайтқан «Алтышәр … жайына» қатысты басты еңбегінің жөні бөлек. Ол күні бүгінге дейін осы Шығыс Түркістан өңірі туралы жазылған зерттеулердің ең шоқтығы биіктерінің қатарында саналады.
Зирабүбі ТӨЛЕНОВА:
– Шоқанды өз халқының тарихын, мәдениетін, дәстүрін сүйген адам ретінде бағалауымыз керек. Ол өз халқының болашағын қалай көрді? Шоқан қалыптасқан ортаға, қоғамға, кезеңге көз жіберсек, Шоқанның өз халқының болашағына үлкен үміт артқанын бағамдар едік. Шоқан өскен орта екі түрлі, бірі – таза қазақы орта; екіншісі – орыстың алдыңғы қатарлы демократиялы ойшылдары, азаматтары бар орта. Шоқан осы екі ортаның айырмашылығын, артықшылығын, ерекшелігін жақсы білді. Ол әртүрлі саяхаттарға шыға жүріп, өз жиған деректерінің өз халқының болашағы үшін аса құнды екенін білді. Ол сызған карталар, салған суреттер, жинаған ауыз әдебиеті – Батысқа қыр баласын таныстыру мақсатында ғана емес, қазаққа өзін-өзі таныту мақсатын да көздеді. Шоқан қалам тербемеген сала жоқтың қасы. Ол тіпті, қазақ күйлерін де жинады. Оның мұрағатында 14-ке жуық күй атауы, оның кімдерге қатыстылығы туралы деректер бар. Шоқан – тұлғатану саласының да негізін қалыптастырды. Осы күнге дейін Шоқан географ, тарихшы, этнограф, т.б. деп жүрміз ғой. Отандық тарих ғылымында тұлғатану саласындағы Шоқанның еңбегін де айтуымыз керек. Ол соңғы кездерде ғана айтылып жүр.
– Ұлтымыздың ақындығына, әдебиетшілігіне, сеніміне, өнерпаздығына деген Шоқан берген баға өзгерді ме?
Жарылқап БЕЙСЕНБАЙҰЛЫ:
– Өзгерді деу қалай болар екен. Қайта оның берген бағалары одан әрі нақтыланып, дамып, өрістей түсті емес пе? Шоқан қазақ шежірелері мен әпсаналары, мифтері мен аңыз, ертегілерінде халықтың ойы мен мұратының, әдет-ғұрып, салт-дәстүрінің көркем бейнеленіп қалғандығын терең байыптады. Көнеге деген ынтызарлық пен аңыздар байлығы – дала көшпелілердің ерекше мол қазынасын құрайтынын, ел арасындағы әпсаналық, шежірелік әңгімелердің халық тарихын, байырғы әдеби мұралардың биік деңгейін анықтаудағы орны зор екеніне мән берді. Жас ғалым сол кездің өзінде «қазақ» сөзі – түрк жұрттары арасында бұрыннан еркін өмір сүруші, даланың айбынды серісі, рыцары деген мағынаны білдіргенін, сол ұғымнан «қазақ болу, қазақ шығу, қазақылық жасау», яки еркін ғұмыр кешу үрдісі туындағанын байыптай алды. Сондай-ақ, Абылай дәуірін қазақтардың ерлігі мен серілігінің ғасыры деп бағалады. Ғалым нақтылы жырлар мен аңыздардың қазақ жерінің әр бұрышында өзгеріссіз сақталғанына ерекше ден қойды және мұны ғажайып құбылыс деп қарады. Қазақтың байырғы әдеби мұраларының үлгілерін, жауһар жырларын кеңінен зерделей жүріп, олардың көркемдігі мен тарихилығына, эпикалық бітіміне қатысты ойларын ортағасырлық жазба жәдігерлермен, тарихи еңбектердегі деректермен салғастыра, салыстыра отырып зерттеді. Ғалымның бұл орайда атқарған жұмыстары өзінің тереңдігімен, жан-жақтылығымен, біліктілігімен, ғылымилығымен, құнды түйіндеулерімен әлі де мәнді.
Зирабүбі ТӨЛЕНОВА:
– Жоқ. Қазақ халқының ақындығы, ауыз әдебиетіне деген Шоқан берген баға өзгерген жоқ. Дәл Шоқандай баға беру, оны ғылыми түрде талдаудың құндылығы жойылмайды.
– Шоқантанудағы Марғұлан еңбегін қаншалықты бағалай алдық? Жан-жақты тұлғаның бар бітім-болмысын ашуда Ә.Марғұланға қаншалықты жүгінеміз?
Жарылқап БЕЙСЕНБАЙҰЛЫ:
– Әлкей Марғұланның Шоқантануға сіңірген еңбегі аса зор. Оның тікелей басқаруымен 1961-1972 жылдары жарық көрген Шоқан Уәлихановтың бес томдық шығармалар жинағы бүгінде теңдессіз құнды мұраға айналып отыр. Ол бес томдық 1984-1985 жылдары жаңа табылған мәліметтермен, құжаттармен толықтырылып, хронологиялық принципке негізделе қайта жарық көрді. Осы екі басылым бүгінде шоқантанушылар үшін ең негізгі дереккөз ретінде танылады. Алайда кезінде, Әлекеңнің өзі айтқандай, бұл бес томдықтарда Шоқанның барлық еңбектері мен оған қатысты мәліметтер толығымен қамтыла қойған жоқ.
Әлі есте, өткен ғасырдың жетпісінші жылдарының бас кезінде Әлекеңнің өзі Алматыдағы М.Әуезов атындағы музей-үйінде халық университеті тыңдаушыларының алдында Шоқан туралы дәріс өткізді. Шоқанға, ұлы ғалымның мұраларын зерттеуге қатысты көп жыл бойы жүргізген еңбектерін айта келе, әйгілі академик дәрісін түйіндеу кезінде «Шоқан түпсіз тұңғиық, оның шығармаларын біз әлі толық жинадық деп айта алмаймыз. Шоқанды бір жағынан, мұхиттағы айсбергпен теңестіруге болады. Айсбергтің су бетіне аз ғана ұшы шығып тұрады, ал негізгі бөлігі су астында көрінбей жатады емес пе. Шоқан да сол айсберг сияқты, оның көптеген еңбектері әлі де белгісіз, кей архивтердің терең қойнауларында жатуы мүмкін», – деген болатын.
Дәріс соңында жас тыңдаушылардың бірі Әлекеңе: «Аға, Сіз Шоқан туралы көп еңбектендіңіз, оның шығармалары мен ол туралы мәліметтерді жинаудың жолын жақсы білесіз, Шоқанның белгісіз зерттеулерін табуды өзіңіз неге әрі қарай жалғастыра бермедіңіз», – деген сұрақ қойды. Оған академик: «Балам-ау, сонда мен өз еңбектерімді қашан жазамын, мен де соңыма өз мұрамды қалдырып кетуім керек емес пе. Шоқан мұраларын зерттеуді енді кейінгі жас ұрпақ қолға алуға тиіс, оларды бұл бағытта үлкен ізденістер күтіп тұр», – деп жауап берген еді.
Шоқантанудың бас білгірі атанған әйгілі академиктің осы сөзінің біздің бүгінгі тәуелсіз еліміздің жас ғалымдарына да толық қатысы бар екендігінде дау жоқ. Шоқанның көпке мәлімсіз еңбектерін табу, ұлы тұлғаға қатысты құнды деректерді іздестіру әлі де өзінің білікті, қарымды, зерделі зерттеушілерін күтіп жатыр.
Зирабүбі ТӨЛЕНОВА:
– Егер қазақ халқына Абайды таныстырған Мұхтар Әуезов болса, Шоқанды танытқан Әлкей Марғұлан. Әлкей Марғұланның бір ғана еңбегіне тоқталып өтейін. Шоқан еңбектерінің бес томдығын шығарудан бұрын Мәскеудегі Орталық мемлекеттік әдебиет және өнер мұрағатында сақталынған қордан Шоқан араб қарпінде тапсырған Абылай туралы жырды архивтен алып, Шоқанның бес томдық шығармалар жинағына орысша аудармасымен берген – Ә.Марғұлан, оған көмектескен – Кармышова. Шоқан жинаған әрбір сурет, кітаптар, тарихи мағлұматтар, түсініктемелер қажет болса, біз ең алдымен Марғұланға жүгінеміз.
Қ.СЕРІКҚЫЗЫ.