Қазақтың әйгілі ақыны Қадыр Мырза-Әлінің жары Салтанат апаймызбен өткен осы сұхбатта елі сүйіп, оқырманы мойындаған шайырдың сіз бен бізге беймәлім қырлары, өмірдегі болмысы туралы әңгіме болды. Елуден аса кітап жазып, ел руханиятына өлшеусіз үлес қосқан ақынның үнемі «Уақытым жетпейді», – деп жүретіні кімді болса да ойландыратыны даусыз.

 – Қазақтың Қадыр ақынымен алғаш танысқан сәтіңізді еске түсіріп көріңізші…

– Біз 1957 жылы таныстық. Ол кезде мен Қаскелеңдегі Абай атындағы орта мектепте 10 класстың оқушысымын. Әр жыл сайын мектептерге институттардан практиканттар келетін. Мектепке келген тәжірибеден өтушілерді оқу ісі меңгерушісі немесе класс жетекшісі оқушыларға таныстыратын. Ол жолы олай болған жоқ. Бір күні біздің класқа  әдемі киінген, кескін-келбеті ешкімге ұқсамайтын бір жігіт кіріп келді. Келе салып, амандаспастан, журналды ашты да, оқушылардың тегін атап, «Алтынбеков кім?, «Сүйінов кім?» – деп оқи бастады. Бір кезде Қадырова деген фамилияны оқығанда, «Менмін», – деп едім, «Сен менің қызым боласың», – деді бірден. Ары қарай өзге оқушылардың фамилияларын түгендеп болып, «Мен КазМУ-дың 5 курс студенті Қадыр Мырзалиев боламын, сендерге бір ай сабақ беремін», – деді. Біз ол кезде 14 қыз бірге жатақханада тұрамыз. Әр күні кеште ағаң біздің жатақханаға келетін. «Неге келе бересіз?»  – десек, «Менің қызым қыдырып кетпеді ме? Соны тексеруге келдім», – дейтін. Ол жатақханаға келуін бір ай бойы осылай жалғастырды. Айтатыны да сол бір сөз. Іс-тәжірибеден өту  уақыты аяқталып, Қадар ағаң кететін кезде, Жақсылық Тоқсанбаев деген жігіттен хат беріп жіберіпті. Хатында: «Мен кететін болдым, мені шығарып салуға аялдамаға кел», – деп жазыпты. Мен барған жоқпын. Содан кейін сенбі, жексенбі күндері келіп тұратын болды. Құлаш-құлаш өлеңмен хат жазатын. Света деген досымі екеуіміз өзгелерден тығылып оқып, жырта салатынбыз. Олай істеуге себеп те бар, Гауһар деген өте қатал тәрбиеші апайымыз болды. «Университеттерден практиканттар келді» дегенді естісе, ол кісі бізді аңдып, жатақханамызға бірге қонуға да дайын еді. Сол кісіден қорқып, ағаңның ғашықтық хаттарын жыртып тастап жүрдім.  Енді ойлап отырсам, бекер жыртыппын. Оның өзі таусылмас естелік қой. Кейін бір-бірімізді түсініп, бас құрадық. Ол кезде үстімізде қандай киім бар, сол қалпымызбен бір орыстың үйін жалға алып, той өткіздік. Тойымызға ағаңмен бірге оқитын қыздар тамақ пісіріп әкелді. Төле би көшесі мен Гагариннің қиылысында сол үй әлі тұр. Үш ұл сүйдік. Бақытты өмір өткіздік.

– Қадағаңның сізге арнаған сол алғашқы өлеңі есіңізде бар ма?

– Әрине, есімде.

«Алғаш сенің ажарыңды көргенде,

Соқыр болып тумағанға қуандым.

Сап күлкіңе құлағымды түргенде,

Саңырау боп тумағанға қуандым.

 

Соңыңнан мен жүре бердім, ердім де,

Сүйкімсіз боп тумағанға қуандым.

Сені тапқан бақыты бар ердің де,

Сол ер болып туғаныма қуандым».

Міне, осылай басталатын.

– Сіздің атыңызды өзгерткен де Қадағаң екен ғой?

– Иә, шын есімім Сағатай болатын, Қадағаң маған: «Сен менің Салтанатымсың, бұдан кейінгі атың – Салтанат», –  деді, мен келістім. Содан бері Салтанатпын.

–  Ол кісінің жұмыс тәртібі қандай еді? Қай уақытта жазатын?

–  Көбіне таңертең жазатын.  Кейінгі кездері шаршайтын болғандықтан кешкі сағат 9-10-дар шамасында ұйықтап қалатын. Ал таңертең сағат 7-ге таяу тұрып жазады. Арасында бір демалып, тағы кірісетін. Бір қарасаң, жазу үстелінде отыратын, тағы бірде қарасаң, диванында мызғап жататын. Біз ол кісінің шығармашылығына кедергі жасамайтынбыз, шама бар, бар шаруаны өзім істеуге дағдыландым.

– Жазған өлеңін ең алдымен сізге оқып беруші ме еді?

– Еш уақытта маған жазған өлеңдерін оқып берген емес. Жазып отырғанда келсем, екінші парақпен дәптерінің бетін жаба қоятын. «Оқып берші» деп мен де құтқуырламайтынмын. Ондай әдет Әбіш Кекілбаевта да бар екен. Кларамен әңгімелесіп отырып, «Қадыр осылай еді», – десем, ол кісінің «Әбіш те сөйтетін» дегені бар еді. Досымыз Райымбек Сейітметов Қадырдың өлеңдерін жатқа оқитын. Мен көбіне кітаптан оқымағандарымды сол кісінің аузынан тыңдайтынмын. ««Талантты құрметтейік тірісінде», – деп Қадыр ағам айтқандай», – деп үйге кіріп келетін де, ары қарай шұбыртып өлең оқитын. Ағаң қайтқаннан кейін оның кітаптары менің бас жағымда жатады. Күніне қайталап оқып тұрамын. Ол кісі дүние салғаннан кейін кабинетіне кіре қалсам, ана жерде кітап оқып отырған сияқты, бірде ана жердегі диванында демалып жатқан сияқты жарқын елестер көз алдыма орала беретін. Кейде сол елеспен тынышталатынмын. Бірнеше жылдан кейін кітаптарын Оралға алып кеткенде, маған өте ауыр тиді. Кабинеті қаңырап, бос қалғандай, тіпті иен далаға келгендей күй кешемін.

– Былайғы жұрт: «Қадыр Мырза-Әлі сараң болды», «Ол қонақ шақырса да, талғап шақыратын», – деседі.

– Қонақтарды талғап шақырғаны рас. Себебі, қонаққа келгендердің ішінде бір-бірін жақтырмайтын адамдар болады. «Кімді-кіммен бірге шақырсам, әзілі, көңілі жарасады, қайтсек дастархан көңілді болады» дегенге мән беретін.  Ол енді дұрыс жағдай ғой. Ал   ағаң жұртпен бірге отырып, дуылдап, арақ ішіп, уақытын зая кетіруді қаламайтын. Газет-журналға шығармасы шықса, тойлап отыратындар көп болды ғой. Әне сондай жерден ол кісі қашатын.

– «Иірім» атты эсселер кітабында «Жа­ғым­ды», «Жағымсыз» екі типтегі кейіпкерлер кездеседі. Солар туралы әңгіме арасында сізге айтушы ма еді?

– Мүлде айтқан жоқ. Ол кітапты мен жұрттың аузынан естідім. Бірақ бір таңғалғаны, Ілияс Есенберлин ағаның шешесі ауырып жатқан шопырына машинасын беріп тұрып, ол шығып кеткен соң, басқа біреуге телефон шалып: «Бір сылтау тауып, машинаны бергізбе» деп айтқанын өз құлағыммен естідім, жағамды ұстадым, тым болмағанда мен шығып кеткен соң, айтса болар еді ғой», – деп налып келгенін білемін. Одан басқа ештеңе айтқан жоқ.

– Ел құрметтеген ақынның жары болудың қиындығы бар ма екен?

– Алғашында біз қиын деп ойлаған жоқпыз. Әйел адам солай болуға міндетті деп ойладық. Әкем соғыстан оралмаған, нағашыларым да үйіне келмей қалған. Сол үшін біздің санамызда ер адам – өте дәрежелі, мәртебелі. Алған тәрбиеміз де солай болды. Әжелеріміз үнемі «ер адам­ға жармасып, қайда барса сонда ба­ра бермеу керек» деген сияқты өз ұстаным­дарын құлағымызға құйып өсірді. Мен сол тәрбиені дұрыс деп қабылдадым. Шығармашыл адамдардың әйелдерінің өмірі бірқалыпты болады. Себебі, барлығымыздың күтетініміз, бағатынымыз, тілеуін тілейтініміз сол адам ғана. Өзі үнемі «Мен арақ ішпеймін, шылым шекпеймін, бұдан артық балаларға қандай тәрбие беруім керек», – деп айтып отыратын. Қаламгердің жары болу шынымен қиын. Үнемі оның қабағын бағып, күтімін жасап, көңілін тауып отыруың керек. Ең бастысы – оның жазатын уақытын білуің қажет. Кейде екеуіміз сыртқа шығамыз,  сонда аялдамада тұрсақ, ол мені мүлде танымайтын адам сияқты қасымнан ары өтеді, бері өтеді, мен оның сырын білетін болған соң,  ойын бөлмейтінмін. Себебі, оның ары-бері жүргені бірдеңені ойлап, ойланып жүргені. Ағаң мейлі қайда барсын, кішкентай қойын дәптері мен тұқыл қарындашын ала жүретін. Бір күні аялдамада автобус күтіп тұрған едік. Сәл ішіңкіреп алған жігіт анадай жерде тұрған қазақ қыздан: «Шырпың бар ма?» – деп қазақшалап сұрады. Ол орысша «Жоқ», – деп жауап берді. Содан Қадағаңа келіп орысшалап сұрады. Ол: «Айналайын, мен шылым шегетін жасқа әлі жеткен жоқпын», – деп қазақшалап жауап қайтарған. Ана жігіт жұлып алғандай, «бүгін дүние не болып кеткен? Қазаққа барсам, орысша жауап берді, ал орысқа барсам, қазақша сөйледі», – деп жүре жөнелді.

Бір кездесуде ортада отырған біреу домалақ хат жазып: «Сіз неге қазаққа ұқсамайсыз?» – деп сұрапты. Ағаң: «Оны мен қайдан білейін», – депті сонда. Осы сияқты қызықты шақтары көп болды. Үнемі есіме алып отырамын.

– Кітап жинауда да қазақ қаламгерлерінің ішінде Қадыр ақын  көш бастап тұр. Тіпті, сирек кездесетін кітаптарды қара базарлардан іздеп, тауып алатыны да бар екен.

– Мен оны алғаш көргенде оның қолынан кітап көрдім. Былайша айтқанда, кітап оның өмірінің бөлшегі іспетті еді. Студент кезінен бастап кітап жинайды екен. Фурманов пен Абай даңғылының қиылысында үлкен кітап дүкенінде Райхан деген жеңгеміз істеді. Ағаң сол кісіге тізімін беріп, «кітап алып қойыңыз» дейтін. Содан кейін  «Книжное обозрение» дейтін газетті үнемі қарап тұратын. Ол газетте кімнің кітабы қай жерде, қай баспадан шығып жатқаны жазылатын. Соған қарап шетелге, Мәскеуге баратындардан алдыратын. 8 мыңға жуық кітабын солай жинаған еді. Үнемі сол кітаптарына қарап, көңілі тоятын. Кейде ерте тұрып, қара базарға баратын, ол базар тек сағат жеті мен сегіздің арасында ғана жұмыс істейді. Базарға барарда қолтығына бірнеше кітабын қыса баратын. Іздегені табылса, сатып алып, не болмаса өзі апарған кітаптарға айырбастап алатын.

– Оралдағы «Қадыр Мырз-Әлі атындағы орталықтың» бүгінгі тыныс-тіршілігі қалай екен, хабар алып тұрасыз ба?

– Олар өте жақсы жұмыс жасап жатыр. Сол орталықта әдеби-мәдени жиналыстар, кештер, кездесулер, концерттер жиі өткізіледі екен. Ағаң қайтыс болған соң, «Қадыр Мырза-Әлі» атындағы қор ашылған. Оның директоры Дөнеділ Қажымов деген жігіт. Ал Құндыз Нұпов деген азамат осы қордың кейбір шаруасына көмек жасап тұрады.

– Қадыр ағамыз өмірден өткенде «қазақтың Тұманбайы дауыстап жылап барды» дегенді естіп едік…

– Ол екеуінің достығы тек тап-таза шыармашылық достық болды. Бірге барып, арақ ішу, бильярд ойнау деген атымен жоқ еді. Сол үшін Тұмағаң үнемі «енді мен дым да істемеймін, Қадыр не істейді, мен соны қайталап отырамын, ол кітап шығарса, мен де кітап шығарамын», – дейтін. Досы өмірден қайтқанда Тұмағаң шынымен дауыстап жылап келді.  Жылап келе жатып: «Мені неге тастап кеттің?» деп дауыс шығара жылап келе жатты. Жарты жылдан кейін өзі де арғы дүниеге аттанып кетті ғой…

– Қадағаң шығармашылықтан шаршағанда қалай тынығушы еді?

– Көбіне жұмыс бөлмесіндегі диванына жатып алып, кішкене қойын дәптері мен тұқыл қарындашын қасына қойып, ойға батып, демалатын. Жұрт сияқты далаңдап анда-мұнда бара бергенді ұнатпайтын.

– Ең көп айтатыны қандай сөз еді?

– «Уақытым жоқ» деп үнемі айта беретін. Себебі, ол кісі үшін уақыттан қымбат дүние жоқ еді.  Біреулер себепсіз бір жерлерге шақырса, «өтірік айтып құтылмасам болмайтын шығар», – деп қалжыңдайтын. Сонда бар ойлайтыны, «уақытым босқа кетеді» деген түсінік.

– Қадыр ақынның біз білмейтін басқа қандай қырлары бар?

– Біз білмейтін қырларын ол кісі білдірмей кетті. Мүмкін болған шығар. Өзі – ақын, әрі келбетті адам болды.

– Оқырмандардан хат келуші ме еді?

– Келетін. Бір әйелдің «Дүниеде күн ортақ, ақын ортақ» деген хатын оқығаным бар. Оған хат қайтарды ма, жоқ па, маған айтқан жоқ. Құштарлық деген табиғи нәрсе ғой. Оған бола ешкімді кінәлай алмаймыз.

– Қадағаң орыс келіндерін қалай қабылдады?

– Алғашында қарсы болдық. Себебі, бұл жағдай. 1986 жылдан кейін  болған жағдай. Біздің ұлттың жан жарасы әлі жазылмаған шақ еді. Ол кезде ұлымыз Ленинградта оқып жүрген. Ары-бері ақылдаса келе шарасыздан көндік. Себебі, баламыз орыс жерінде қалып қалмасын, жазым болмасын деп  ақыры батамызды бердік. Ағаң Ленинградқа барып, ақшасын тастап, тойына қатыспай келді. Көп өтпей ұлымыз хабарласып: «Күні ертең ата-әже боласыздар, ат қоюға дайындала беріңіздер», – деп ішімізді жылытты. «Қыз болса – Айсұлу, ұл болса Мұхит деп қой», – деген жауабымызды айттық. Содан алғашқы немереміз Айсұлу өмірге келді. Келіндеріміз өте жақсы. Одан туған ұлдар сүндеттелген. Немерелеріміздің бәрі қазақ тілінде сайрап тұр. Үлкен келініміз – жеке кәсіпкер, ал екінші келініміз бір фирмада бас есепші болып жұмыс істейді.

– Орыс құдаларыңызбен араласып тұрасыздар ма?

– Ол жағынан да құр жаяу емеспіз. Бір құдағиым Петрозаводскде тұрады, жылына бір рет келіп тұрады. Екінші құдамыз Ивановский облысында тұрады. Келіндеріміз жыл сайын төркіншілеп қайтады. Құдаларымыз: «Қызымыз иісі қазаққа танымал адамның келіні», – деп айналасына мақтанады екен.

Түйін сөз: Сұхбат аяқталған соң, Салтанат апамыз кітап сөресінен суырып алып,  Қадыр ақынның «Иірім» атты эсселер кітабын сыйлады. Ең мағыналысы, «Сен де жазып-сызатын бала екенсің, ағаңның мына тұқыл қарындашының біреуін ырымдап саған берейін», – деп, шап-шағын, қолға қонымды көк түсті қарындашты қолыма ұстатты. Ал сол кішкентай қарындаш қазақ руханиятына елуден астам кітап сыйлады емес пе?.. 

Сұхбаттасқан Дүйсенәлі ӘЛІМАҚЫН