«Құдай атынан» сөйлеген идеология
25.10.2015
2037
0
020204KKОның неге болса да өзгеше көзімен қарайтыны, ерекше ұстанымы қызық­тыра­тын.
Біз Батырхан Құрмансейітті жапонтанушы ретінде осыдан 7-8 жыл бұрын білетін едік. Оның Қазақстанның Жапониядағы елшілігіндегі қызметте жүргенде Жапониядағы шетелдік дипломаттар арасында өтетін жапон тілі сайысында Қазақстан тарихында алғаш рет бірінші орынды иеленіп, Жапонияның Сыртқы істер министрлігінің арнайы марапатына ие болғаны, сонымен қатар, ұлы Мұхаңның – Мұхтар Әуезовтің «Жапония туралы жазбаларын» күншығыс елінің мұрағатынан қарастырып, ол туралы Жапон жерінде жүріп үлкен мақала жазғаны сол тұста үлкен мәдени оқиға болғаны анық. Әрине, мұны біреу білсе, біреу білмейді.
Жақында елге оралған экс-дипломатпен Алматыда кездесіп, сұхбаттасудың реті келіп еді.


Батырхан ҚҰРМАНСЕЙІТ,
жапонтанушы, PhD доктор, аудармашы, дипломат

– Батырхан Құрмансейітұлы, алдымен өзіңізбен етене таныссақ. Кіндік қа­ныңыз тамған жер, өскен топырақ, азамат болып қалыптасқан ортаңыз туралы біле отырсақ.
– Алдымен жоғары білім алып, ар­манға толы, қызығы мол студенттік шақты өткіз­ген әлемге аттандырған әдемі шаһа­ры­мыз­да жүздесіп отырғанымызға қуа­нышты еке­німді айтып қояйын. Төрткүл дүниені төрт рет шарлап шықсаң да осында студент болған қазақ баласы үшін Алатаудың өзіне көрік берген ару қала Алматыдан артығы жоқ-ау, сірә!
Қызмет барысында жапондық түрлі аудиториялар алдында талай рет елімізді таныстыруға бағытталған презентациялар жасап жүрмін. Солардың бірінде бір жапон маған «Қазақстанға барсам дей­мін, сіздің сөзіңізден кейін әсіресе, Алматыны көргім келеді» дегені есіме түсіп отыр. Сонда мен: «Сіз түгіл өзім де сол Алма­ты­ға қайтқым ке­­ліп жүр», – деп сүйік­ті қалама деген са­ғы­­нышымды қал­жың­мен жеткізген едім.
Алматының төрінен орын алған әл-Фараби атындағы ҚазҰУ маған бес жыл бас­пана болған «Казгуград» кам­пусын­дағы жатақханамен үшін нағыз қара шаңырақ. Дүниеге деген көзқарасымның қалып­тасуы­на да, дос-жаран мен жар табуыма да себеп болған осы білім ордамыз.
Ал енді кіндік қаным тамған жер, ол – атыңнан айналайын – Түлкібас! «Әттең-ай, сый­майды ғой тақымыма, өңгеріп алып кетсем мына атыма» деп ақындар жырлайтын өңірдің бірден-бірі. Таулары мен баулары, жаныңа жағатын ауасы мен балдай тәтті бұлағы, аузыңнан дәмі кетпес алмасы мен алмұрты, өрігі мен алхоры ағыл-тегіл, ағаш түгіл адам ексең адам өсетін жасылы көл-көсір өңірде туып, сонда өстім. Қа­нат қаққан туған ұя түсім­нен кеткен емес, са­ғы­нышым басылған емес. Астанада тұрып, ауылға асығам, Токионың төрінде жа­тып, Түлкібасты аң­сап оянам. Бабам сон­да жатыр, ағайын-бауырым сонда, ба­рып тұ­рам. Жаратқан жасар жасымызға жеткіз­се, жетер жерім, жамбасым тиер жерім сол туған мекенім.
Жүзімді, руымды сұрамағайсыз, он­дай­ды айтпаймын. Жеті атам түгіл жетпіс жеті атама дейін толық білем, бірақ шежі­рем тек өзім үшін, жүзге бөлінуді жаным жақ­тырмайды. Жақсы көретін саным – «300». Діни көзқарасыма келер болсақ, атасынан көргенін жасаған атамнан көр­генімді жасап келем. Бабалардың әруа­ғына бағыш­тап ас береміз, шелпек пісі­ріп, иіс шығара­мыз. Сақалымды ұзарт­паймын, балағымды қысқарт­пай­мын, уағыз айтпаймын, зікір салмаймын, тоқал алмаймын. Туған жері­міз, жұтқан ауамыз бен ішкен суымыздың ерекше­лік­теріне байланысты қалыптасқан бабадан қалған әдет-ғұ­рып­тан асқан дін жоқ менде. Түрікке барып «түрікше молда», арабқа барып «арапша молда» боп келіп, «аңқау елге арамза мол­да болған» кей­біреу­лердің айтқан­да­ры­на құлақ аспаймын. Құран әліппеден мәнді боп, мешіт мектептен сәнді болғанда, молда төрден орын алып, мұғалім етекте қал­ғанда қазақ артқа басарын айтып келем, ол ойымнан тайған емеспін. Дамыған мем­лекеттердің қатарына қосыламыз де­сек, зайырлы қауым боп, баламызды за­манауи білімге баулып тәрбиелеуіміз қажет. Техникасы мен технологиясы да­мыған ел болу үшін үстіндегі кимоно-ша­панын шешіп, катана-қылышын тастап, костюм киім, қаламын көбейткен жапон жаман болған жоқ. Одан оның мәдениеті кеміп, деңгейі төмендеп қалған жоқ. Озық ұлт болу үшін артқа үңілу емес, алға ұмтылу қажет.
– Жапон филологиясы мамандығы бойын­ша филолог-аудармашы болып шығуыңыз сіздің жапонтану саласына де­ген қызығушылығыңызды арттырды ғой сонда? «Қазақстан жапонтанушылар қоғамын» құрғалы жатыр екен­сіз­дер, ол қазақ пен жапонды қаншалықты жақындастыра алады деп ойлайсыз?
– Сөйлеп жүрген тілім де, ділім де, кө­ріп жүрген күнім де жоғарыда айтқан Қаз­ҰУ-дың Шығыстану факультетінің арқасы. Тит­тей артық-кемі жоқ бұл сөзде. Масыл бол­сам өзімді боқтаңыз, асыл бола алсам осы шаңырақты, тек осы орданы мақтаңыз. Есім­дерін тізбектеп айтып жатпай-ақ қоя­йын, ұстаздарым мық­ты болды. Кеңес Ода­ғының құлап, есігіміз жан-жағымыз ай­қара ашылған тұста алыс-жақын елдермен алыс-беріс, ара­лас-құралас болу үшін шет тілдерін оқыту мемлекеттік деңгейдегі маңыз­ды іс еді. Әлі де солай. Сол кездегі еге­мен елдің шет тілін оқи бастаған сту­денттері қазіргі кезде бірі тілмаш, бірі дип­ло­мат, енді бірі іскер боп ел мен елді ел­дестіріп, көпір боп жалғастырып жүр.
Ұстаздық, ғылыми-зерттеу салаларын таң­даған мамандар да аз емес, білім мен ғылымның нағыз ордасы сол кісілер деп бі­лем. «Қазақстан жапонтанушылар қоға­мын» құрудағы басты мақсатымыз – сол ма­мандардың басын қосып, жұмысын жүйе­лендіріп, осы салада «бір жағадан бас, бір жеңнен қол шығару». Дипломат пен тілшінің білім деңгейін оның тек дипломына қарап анықтау мүмкін де емес, дұрыс та емес. Ондайды доғару қажет. Шет мем­ле­кетте дипломат ретінде қыз­мет жасап, екі­жақты немесе көпжақты түрлі дең­гей­дегі маңызды кездесулер мен келіс­сөз­дер­ге қатысып, тілмаш боп шет тілінен өз ті­ліңе аударма жасай алатын мамандарды дайындау қашан да болсын қажет дүние бо­лып қала бермек. Сондықтан бұл іспен де біреу арнайы айналыспаса болмайды. Атал­мыш қоғам­ды құрғымыз келгендегі мақ­сатымыздың бірі сол. Осы бір бас­та­маға өз тарапымнан Қазақстан-Жапон Іскер­лер кеңесінің төрағасы ретінде екі ел­дің іскер азамат­тарының назарын да ау­дарып жүрмін. Іскерлер мен ғалым­дар­дың жұмысын үйлестіріп, өзара ықпал­дас­тыққа жарайтындай қылып бір жүйеге қоя алсақ, сол арқылы қоғамға пайдамыз тиер еді деген ой ғой. Осылай, арманымыз аз емес, алға қойып отырған жоспар одан көп. «Құдай­ды күлдіргің келсе оған жос­па­рыңды айт» деген екен бір данышпан. Өз ара­мызда да,мұнымызға күліп қа­рап, ке­же­гесі кері тартып тұратын кісілер аз емес. Осы ойым­ды талай болды қайталап келем, алдағы уақытта ретімен іске асып жатар, келесі кездескенде атқарылған тірлік жайын­да айтып берейін керек десеңіз.
Жапон жайлы өзіміз көп оқимыз ғой осы, жапон әдебиетіне де қызығып жатамыз. Жапон десе аузының суы құрып, жан-тәнімен жақсы көріп, пір тұтып жататындар да бар. Оған әркімнің өз еркі, кім­ді жақсы көріп, кімді жек көруді жасанды жол­ға салған қоғамда тұрып жатсам да, өз ба­сым қазақтың ниеті мен пейі­лін еш­кім­нен қызғанып отырғаным жоқ. Бірақ бір айтарым, «анау жапон анан­дай, керемет, біз неге сондай емес­піз» деп өзін-өзі кем­сітіп, өзгені басына көтеруден бастайтындармен әңгімем ұзақ­қа созылмайды. Дәл біздің қазақ жапонды жақсы көргендей тіпті жапонның өзі өзін солай жақсы көре алмайды. Әсі­ресе, өзіміздің қазақ тілді интеллигенция өкілдері жапон десе жаны қал­майды. Бұл жығынан жапондар бізге енді біраз қа­рыздар. Енді оларды бізге там­сана­тын­дай қылу керек. Жапонға қа­зақты таныс­тыру да, жапондың оқырман қауым­ға қазақ авторларының шы­ғар­маларын аудару ісі де біздің жапон­тану­шылардың міндеті.
– Жапонияда оқыдыңыз, біраз жыл елі­міздің Жапониядағы елші­лігінде қыз­мет еттіңіз. Күншығыс еліне қалай жо­лыңыз түсті?
– Өзіңіз есіме түсіргендей, 1998 жыл­дың көктемінде Алматыда Орта Азия мем­лекеттері студенттерінің арасында өткен жа­пон тілі сайысында бірінші орынды ал­ған­нан кейін, ҚазҰУ-ым енді мені үкілеп сол жылдың күзінде Мәскеуде өткен ТМД ел­дері студенттерінің жапон тілі жарысына жі­берген еді. Үмітті ақтап, бұл жарыста да бірін­ші орынды алған едім. Мәселе әсте ме­нің бірінші орынды алғанымда емес, ол ту­ралы кезінде айтылды, жазылды, басқа нәр­се жоқтай қайталап жату да ыңғайсыз екен. Бірақ мәселе мынада еді. Сол жылы он бірінші рет өткен жарыс тарихында ал­ғаш рет ресейлік студент емес, біраз ғана жыл бұрын сол Ресейден тәуелсіздігін ал­ған мемлекеттің студенті бірінші орынды жеңіп алғанында еді.
Жаңа ғана тәуелсіздігін алған жас мем­лекетпен саяси-дипломатиялық және сау­да-экономикалық салаларда ғана емес, сонымен қатар мәдени-гумани­тар­лық са­лада да ынтымақтастық орнатуға мүд­делі Жапония үкіметі үшін сол елдерде жапон тілін білетін мамандардың болуы екіжақты қарым-қатынастарды дамыту жолында маңызды фактор болып табылады. Сон­дықтан бір жылда екі бір­дей жапон тілі жа­рысында жеңіске жеткен қазақ сту­дентін жапон үкіметі әйгілі Киото уни­вер­ситетіне оқуға шақырған еді.
Менің жапон тілі маманы ретіндегі өмі­­рім осы тұста басталған болатын. Оқуым­ды тә­мамдаған бетте жапондармен түрлі жобаларды бастап кеттік. Алуан салада тіл­маш боп жүріп, талай тәжірибе жинадым, жапондардың жұмыс жасау ерек­ше­ліктеріне бойымды үй­рет­тім. Ол кезде он­дай маман әлі жоқтың қасы еді.
Сөйтіп жүргенде ҚР Сыртқы істер ми­нистр­лігіне жұмысқа шақырылып, дип­ло­матиялық қызметттің қайнап жатқан қа­за­­нына түсіп кеттім. 2008 жылдың мау­­­­сымында Елбасының Жапонияға ресми сапары барысында екі елдің Сыртқы істер министрліктері тарапынан жоғары деңгейдегі келіссөздердің барлығын ма­ған аударуға сенім артылды. Бұл да қазақ баласына жоғары деңгейде жапон тілінен аударма жасап, ел туралы ақпарат беру ісінде алғашқы рет жүктелген жұмыс еді.
Сол кезде ғой Президенттің: «Сен мы­на ай­тып отырғандарыңды қайдан бі­ле­сің» деген сұрағанына «мен осында оқып едім» деп, «Болашақ бағдар­ламасымен ғой?» де­­­геніне «жоқ, өзім оқығам» деп жауап беріп, «сен бұл кісіге өзім дейтін кім едің, «иә» дей салсаң тілің кесілер ме еді?» деп, кейбіреулердің өздері құсап өті­рік айта ал­майтын маған налып жүр­гендері.
Сол сапар аяқтала сала басшылық ме­ні Қазақстанның Жапониядағы елші­лі­гіне ауыс­тырып, сол кезден бастап бү­гінге дейін барлық дерлік деңгейдегі жа­пон тарапымен өтіп жүрген ресми келіссөздерді екі тілге аудару маған сеніп тапсырылатын мін­дет болды. Атқарып жүрген қызметім бас­шылық тарапынан жоғары бағаланып, ҚР Жапония елші­ліктің кеңесші-уәкіл, ел­шінің орынбасары болып отырған тұста өт­кен жылдың көк­те­мінде мені Президент Әкім­шілігі шақы­рып, ол жерде де қызметте болдым. Ендігі кезекте жапон тілін жетік білетін өзге де мамандарды дайындап шығару уақыт талабы болып отыр. Жаңа айтқанымдай, бұдан кейінгі жұ­мыс осы бағытта жүргі­зілетін болады. Оның үстіне екіжақты сау­да-экономикалық бай­ланыстарды жаңа деңгейге көтеруге екі елдің де мүд­десі артып отыр. Бұл ба­ғыт­тағы жұмысты да жолға қою қажет, сон­дық­тан мем­лекеттік қызметтен «сұранып шық­тым». ҚР СІМ-і мен Корпус А жүйесінде ре­зервт­е тұрғандықтан мемлекеттік қыз­метке қайта шақырылып қалуым әбден мүмкін. Аңсап та, асығып та жүрген жоқ­пын, жасар жұмыс, жазар іс одан да көп, қыз­мет қайда болмасын, жапонтану сала­сын­да­ғы жұмыстар өмірлік ісім боп қала бер­мек.
– Өзіңіз жақсы білесіз, ХХ ғасырда Ба­тыстың экспанциясына төтеп берген бір ғана рухы мықты ел ретінде жа­пондар ешкімге дес бермеді. Жа­пондар­дың ХІХ ғасырдың өзінде атақ­ты Мэйдзи реформасын жаса­ғанын білесіз. Бас­қаны айтпағанда, кешегі Алаш зия­лыларының осы елді үлгі көріп, жа­қы­ны­рақ танысып көргісі, білгісі келді. Әри­не, бұл тегіннен-тегін емес. Ұлы Мұ­хаңның – Мұхтар Әуезовтің жас кезінде Жапония жа­йын­­да мақала жазып жүргені жәй емес шығар. Әңгімені күн­шығыс еліне бұрсақ. Жапония туралы айта оты­рыңыз­шы. Жапония әлемдегі бас­қа ха­лықтардан несімен озық тұр деп ой­лайсыз? Олардың менталитеті қа­лай?
– Еуропалық азулы мемлекеттер әлем ха­лықтарын еншілеп, өзара бәсе­ке­лестіктің ны­санына айналдырып, ба­зарға салып, ба­ғасын шығарып, бөліп алып жатқанда жа­пондар қарап жата ал­мады. Қоғам са­му­райлық салтты сақ­тап қалғысы келгендер мен батыстық ілім мен білім жүйесіне көшуді жөн көрген­дерге бөліне бастады. Сол тұста импера­тордың құдай баласы еке­нін әр адамның қанына сіңдіріп, жа­понның ерекше жа­рал­ған жұрт екеніне сендіру мемлекеттің басты идеологиясына ай­налды. Ал император халықты батыспен бәсекеге түсу үшін батыстың озық техноло­гиясын ынта қойып, ықыласпен оқуға ша­қырды. Сөй­тіп, құдай атынан сөйлеген мем­лекеттік идеология «ерекше жара­тыл­ған жұрт» ретінде Азияны еуропалықтардан тазартуды жапонның қасиетті миссиясы қылып бір-ақ шығарды. Орыспен жаға жыр­тысып, қытайға қыр көрсетуге шамасы жет­кен жапондарға азаттықты арман қыл­ған алаштықтардың үлкен қызығу­шылық танытқаны сол кез.
Бұл жерде тарихты қайталап жатудың қажеті жоқ деп ойлаймын. Бірақ менталитет дегеннен шығады, екінші дүние­жүзілік соғыста тұмсығы бұзылып, жеңіс­ке жеткен жауларының алдында бас иіп, тізе бүксе де, жапонның сағы сынбады. Жауларынан императорларына тіл ти­гізбеуді сұрады. Орыс құсап, қытай құсап, өз императорларын өз қолдарымен өлтірмеді. Мемлекеттік жүйе маған десе мың ауыссын, бірақ «мен» деген, «өзім» деген өзгермесін. Білім мен ғылым, техника мен технология сала­сын­да мықтыға еліктегіш халықтың мә­дениет пен мен­талитетінде осындай мекем болғаны расында да таңқаларлық нәрсе.
– Біз олардан нені үйренсек болады? Жапондар генетикалық, мәде­ниет­тік жақтардан бізге қаншалықты жа­қын?
– Жапондардан көп нәрсе үйренуге де, үй­ретуге де болады. Техникасы мен техно­ло­гиясы озық, қызмет көрсету саласы жо­ғары деңгейдегі, бәсекелікті бірінші орынға қоятын нарықтық жүйеге негіздел­ген постиндустриялық экономикасы да­мыған, нағыз демократиялық мемлекет. Батыстық либералдық-демо­кратия­лық жүйе­ні ұлттық дәстүрге келең әсерін ти­гі­зеді деп жақтырмаудың қанша­лықты дұ­рыс емес екенін сезгіңіз келсе Жапонияға жол тартыңыз. Жапон үкіметі осы күнге дейін еліміздің түрлі салаларында қызмет жасап жүрген бір жарым мыңға жуық ма­манды өз еліне шақырып, тәжірибе алмасу бағдарламаларына қаржы бөліп келеді. Көрген, білгенімізді істерімізде пайдалана алсақ игі еді.
Генетика жайында сөз қозғасақ, өзіміз осы көзі қараның бәрін қазақ қы­лып тас­тауға дайынбыз ғой, біздің мық­тылығымыз да осында. Ал енді қал­жың­сыз айтар бол­сақ, бұл тақырып жапондар арасында да жиі көтеріліп тұрады. Қа­сында тұрған қы­тай­мен де, жанында жат­қан басқа жұртпен де тәндерінің ұқсастығы болмаса, қанының жақындығы жоқ  екені белгілі боп, өзде­рі­нің Алтай асып, аралдарға жеткен жұрт екенін ғалымдар да айтып жүр.
Мәдениетке келсек, аралдық мәде­ниет пен далалық мәдениеттің ұқсас­тығынан гөрі өзгешелігі көп екені белгілі. «Олардың мә­дениеті жоғары ғой» деп бастайтындармен кездесіп жатам, бірақ өз басым мә­дениеттер арасында ерек­ше­ліктер бол­ғанымен, біреулерін «жоға­ры», ал біреулері «төмен» екен деп деңгей­лерін анықтап жататындармен ке­ліс­­пеймін. Таңдай қа­ғып, таңғалып, «шір­кін-ай, бізде неге бұ­лай емес» деп ойлайтын сәттер болса, «әттең-ай, қазақ­тың баласы болса өйтер еді, бүй­тер еді» деп, қарның ашатын кездер де бо­лады.
– Күншығыс еліндегі қазақтар туралы не білесіз? Жапонияда қанша қазақ тұрады? Ондағы қазақтар өз­дерінің ұлт­тық болмысын, мен­тали­тетін қан­ша­лықты сақтап қала алған? Өздерін қазақ ретінде қаншалықты сезіне алады? Жапонға сіңіп кетпей пе?
– Жапонияда жұмыс істеп немесе білі­мін жетілдіріп жүргендер мен олардың бала-шағаларын қосқанда шамамен екі жүз­дей ғана қазақ тұрады. Бірақ онда қа­зақ диаспорасы жоқ. Тілін біліп, қыз бе­ріп, қыз алысып, құда-жекжат болып жат­қан­дар да бар. Дегенмен, ол жақтағы қа­зақтарды жапон болып кететін болды деп уайымдамаңыз. Өзінен безіп, өзгеге сіңіп кеткісі келетіндер болған күннің өзін­де, жапонның өзі ондайға оңайлықпен жол бе­ре қоймайды. Тілін анық біліп, түрің айнымай қалсын, маған десе балаң­ның ата­сы мен әжесі жапон болсын, ең алдымен сол жапонның өзі ешкімді жапон қылу­ға құлқысы жоқ. «Өзім» дегенді өшпес ұран­ға айналдырған жұрт, жұмыр жерде жал­ғыз жапон қалса да өзгені өзім деуге бар­мақ емес.
Мәселен, қазіргі кезде жапон хал­қы­ның әлемдегі ең қатты қарқынмен қар­тайып бара жатқан жұрт екені айтылып жүр. Шашы ағарып, тісі сарғайып, зейнеткер жасына жетіп жатқандарды былай қойыңыз (дәл бүгін бес жапонның бірі сондай), тіпті жасы жүзден асқандардың са­ны жыл сайын үш жарым мың жанға кө­бейіп, қазірдің өзінде олардың саны алпыс мыңды құрап отыр. Онсыз да азайып бара жатқан жастардың көбі жалғыз­басты, «се­рілік» ғұмыр кешуге құмар боп, елдегі ең үлкен әлеуметтік-экономикалық проблема болып отыр.
Ал жапондар үшін бұл проблеманы шешудің екі-ақ дерлік жолы бар. Біріншісі, бастары бос бойдақ жүрген жастардың жа­рыса кеп біріне-бірі қосылып, жаппай туа бастаулары қажет («бэби-бум» деп ата­латын құбылысты айтам). Ондайға қарны тоқ, киімі бүтін өскен қазіргі жапон жастары, әй, қайдам, асыға қоятын түрі жоқ. Оған себеп те аз емес, Жапонияда саяси-әлеу­метттік проблемалар бастан асып жа­тыр. Қаласаңыз ол жайлы тағы бір­де сөз қылайық. Екінші жол, ол шетел­дік им­мигранттарға есік ашу. Дәл осы күні дүниежүзінде жапонның тілін оқып жүр­гендердің саны төрт миллионға жетіп отыр. Солар  Жапонияда қоныс теуіп, жа­пон­ның қолы жетпей жатқан жұмыс­та­рын жасаса, ай­лығын алып, салығын тө­лесе, сол арқылы қарты көп халықтың әлеуметтік мәселесін шешуге болар еді. Бірақ «Азияның ақсүйек» жұрты (мақтап емес, мысқылдап айтып отыр­мын) дәл осыны өліп қалсын істемек емес. «Азай­мақ түгіл тіпті тұқымымыз жо­ғалсын, тек «өзгемен» «мені» қоса көрме». Өзгемен неке құрып, шалажапон болып туылған­дардан «жұлдыз» жасап, мода қылып жүр­ген теледидар мен газеттерге ал­дан­баңыз. Ол қанының таза еместігінен таяқ жеп жүргендерді аздап болса қорғауға деген талпыныстан туған көрініс қана.
Анау ән айтып, би билеп беретін жапон­­дық робот «ойыншықтарды» теледидардан көр­геніңіз бар ғой? Олар әсте ойыншық емес. Олар – жастары кеміп, қарт­тарға тол­ған елдің адам орнына адам боп, бала ор­нына бала боп, қаже­тіңе жарайтын ке­лешектегі көмекшілер. Міне, ұлт болып қалу­ға тырысып отырған жапондардың ғы­лыми-технологиялық ұмтылысы осындай. Сондықтан онда жүрген қазақ баласы жапон боп кетер ме екен деп ұйқыңыз қа­шып жүрмесін. Жапон үшін өзге жұрттың өкі­лінен өзінің адамтектес гуманоид ро­боты артық.
– Салыстырмалы айтқанда, менің білуім­де, жапондардың бала тәрбиесі өз­гешелеу, озықтау секілді сезіледі. Жал­пы, жапондардың бала тәрбиесі, әке мен бала, ана мен бала қарым-қа­тынасы қалай?
– Жапондардың бала тәрбиесі жайлы аңыз әңгіме көп-ақ осы, өзім де жиі естіп жа­там. Ал менің бұған қатысты айтарым қыс­қа болсын. Ерекше болса ерекше шы­ғар, «әр елдің салты басқа, иттері қара қас­қа». Бірақ «озық» түгі жоқ. Эконо­ми­ка­лық даму деңгейі, соған байланысты білім, ғылым жүйесінің озық болуына (керісінше айтсақ да болады) қатысты әңгіме мүлде бө­­лек, ол тіпті басқа тақы­рып, ал бала тәр­бие­сіне келер бол­сақ жапондарда мынаны бай­қадым. Соғыстан кейінгі жапондар тұ­тастай жұмысқа бе­ріліп, соның арқа­сын­да экономикаларын әлемнің алдыңғы қа­тарына шығара алды. Еркектері таң ат­қаннан түнге дейін жұ­мыс­та жүріп, үй шаруа­сы мен бала тәр­биесі негізінен әйел­дердің ісі болды. Қолы жеткендер көкке шығып, жолы болмағандар шетте қалатын шикізатқа негізделген тіршілік емес, индус­трия мен бәсекелестік нарыққа негіз­дел­ген шаруа­шылығы дамыған елдердің ішінде де «бай» мен «кедей» арасындағы айыр­машылықтың азы осы Жапония. Ал енд­і тұрмыс-тіршілік деңгейі тең дәрежеде болғаннан кейін әйелдер балаларын бі­реу­ге қызыға қараса да, қызғана қара­мауды үйретеді. Қазақта «алды болсаң көз тиеді, арты болсаң сөз тиеді» деген сөзі халықтың тегіс дерлігі орташа дең­гейлі болып келетін жапондарды бейнелеуге жарайтын сияқты. Әйтеуір, бар болса малына бермейтін, жоқ болса жалына бермейтін жұрт.
Бір өкініштісі, қартайған ата-анаға қа­рамайтын жапон жастарының көбейіп кет­кені. Жиі көріспек түгіл, жылдап сөй­лес­пейтіндер аз емес. Жапон қоғамында ұлы боп, қызы боп телефон шалып, қарт­тар­дың ақшасын алдап алып кетіп жататын құбылыс үлкен әлеуметтік проблемаға ай­налып отыр. Телефон шалып, «мен ғой, мен ғой» деп сөйлегенде «әй, сенбісің…» деп баласының атын алдымен өзі атап, алданып, ақшасынан айырылып қалып жатқан келеңсіз жағдайлар жиілеп кетті. Ту­ған балаңның даусын ұмытып, үнін се­зінуден қалғаннан артық қасірет бар ма, құ­дай сондайдан сақтасын. Жапондардың бұл ісі ұят болды енді.
Нанын жеп, суын ішіп отырған жұрттың жа­ғымсыз қылықтары мен ішкі былық­тарын паш етуден табар пайдам аз, дегенмен жұрт­ты тану деген таңдай қағып, таңғала беру емес, жазып-сызып жүрген жас ма­ман­дарға да айтарым осы.
Жапон мен қытай жерге таласып жат­са, дипломат атанып жүрген кейбір қазақ балаларының Жапонияда жүргені жапонды қолдап, Қытайда жүргені қытайды қор­ғап, казақ тілді бауырлар анау аралдарды жа­понның жері десе, орыс тілді қаракөздер орыс олардан айырылып қа­ла ма деп уайымдайтыны содан шығады.
Дипломатияның мақсаты барған еліңді мақтап, қарасын ақтап, я болмаса оның жа­уын өз жауым деп боқтап келу деп ой­лай­тындардан құтылу  үшін де  сол халық­тың тілін біліп, жанын ұғатын мамандар дайындау керек. Жартылай көріп, жата қалып жаза беруді кою керек.
– Жапондардың ана тіліне деген көз­­қарасы қалай?
– Жапондарда «ана тілі» деген мәселе жоқ. Біртұтас моноэтнос жапон халқында тек жапон тілі бар.
Дегенмен, «тілімізде кірме сөз көп, жас­тар не деп жүр өзі» деп те жиі айтылып жа­тады. Тілді тірі ағзамен салыстырып жа­тамыз ғой осы, жаңа сөздер туылып жа­тады, өсіп-пісіп жатады, мезгілі келгенде келмеске келіп жатады. Жапон тілінде де кірме сөздер өте көп болғаны­мен әуел бастан оларды «катакана» деген арнайы алфавитпен жазуға дағдыланған жа­пон халқы бұл жерде де «өзге» мен «өзім­ді» араластырмаудың жақсы жолын тап­қан.
– Сізді дипломатиялық қызмет не­сімен қызықтырады? Дипломат болу­дың қызығына қоса шыжығы да же­тіп-ар­тылатын шығар. Сіз бір әңгі­­меңізде дип­ломатиялық, яғни халық­аралық бай­ланыстар жүйесіне сын көзбен қа­райтыныңызды айтып қал­дыңыз. Сонда дипломат ретінде қандай ұсыныс ай­тар едіңіз?
– Дипломатиялық салаға қалай кел­ге­нім жайлы жоғарыда айттым ғой, оған се­беп мамандығымның жапонтанушы, тіл­маш болғаны. Тілін оқыған елде өз елің­нің дипломаты ретінде қызмет қылу­дың жө­ні бөлек.
Ал енді жалпы дипломатиялық сала­ның бір қызығы, елші болып та, оның оң қолы, сол қолы болып та, қатардағы хатшы болып та, қызмет жасап жүрген елің­нің тілін, мәдениеті мен тарихын, салт-дәс­түріне қатысты арнайы білімнен жұрдай-ақ боп дипломат атанып жүре беруіңе болатынында. Ойпырмай деймін-ау, «елдестірмек елшіденіміз» рас болса, дипломаттың елдер арасындағы алыс-берісті жандандырып, өткен-кеткенімізді жиып-теріп, мемлекет мүддесін қорғау міндетін арқалаған адам екені рас болса, ол міндетті сол елдің тілін білмей қалай орындамақпыз, соған таңмын. Жарайды, елші қып әр елдің басшысы өзінің сенімді өкілін тағайындайды, кейде саясаткердің жұмыссыз қалмауы үшін «сыйлық» қып сыйлайды делік, ондай әр елде бар. Дип­ло­матияның бар міндетін тілге тіреп қою­дан аулақпын. «Ағылшын ті­лін білсе болды ғой бастысы» дегенге де қарсы­лы­ғым жоқ, оның өзін біліп жатса.Бі­рақ ағыл­шын тілін біліп, ол тілді біле бер­мей­тін жұртқа барасың да, жергілікті халық­пен аралас-құралас бола алмай, сол елде өмір сүріп отырғаныңмен, айналаңда не болып жатқанын интернеттегі аудармасынан біліп отыруға мәжбүр боласың. Олай болса, ол интернетті өз ауылыңда отырып та қарай беруге болар еді ғой, соншама қар­жыны ысырап қылып шет елге көшіп бар­май-ақ. Интернеті жоқ ауыл бар ма бүгінде?! Осылай дегеніме біреулер «интернет бар екен деп ауылымызда отыра берсек, елден барған бастықтарды күтіп алып, шығарып салу сияқты мәселелермен кім айналыспақ» деп шамданады. Онда жүр­сін солай, дипломаттарымыз «шопыр ба­­ла» боп. Ал сол елде жергілікті тілді же­тік мең­геріп, білім алып, кейбірі іскер болып, биз­нес жасап, енді бірі доктор бо­лып, дә­ріс оқып жүрген азаматтар тілсіз жүрген дипломатқа қандай көзбен қарайтынын айт­пай-ақ қояйық. Қандас­тарының көз­қа­расы суық болса, өзгеден кім оған жылы көзбен қарасын.
Бұл біздің елдің ғана проблемасы емес, бүкіл әлемде талқыланып жатқан мә­селе. Канаданың бұрынғы бір Сыртқы істер министрі «біздің дипломаттардың жар­­тысын жұмыстан босату керек, мен «Би-би-си»арнасынан-ақ дүниеде не болып жатқанына қанықпын» десе, АҚШ дипло­матиясының майталманы З.Бжезинский «Лондонға келген сайын ойланам, бізге осы елде елшілік керек пе өзі? Одан да бұл ғимаратты біздің студенттерге жатақхана қы­лып берген жөн болар» дегені бар. Жаһан­дану күннен-күнге те­рең­деп, жылы­на 300 млн. адам бір елден бір ел асып, дүние араласып, әлем астаң-кестең болып жатқанда дипломатия деген не, дип­ломат деген кім деген сұрақтар көбірек көтерілуі тиіс. Өзінің тапқан-тергенін төлеп, сол елдің тілін біліп, салтына дағдыланған сту­денттен кем білетін дипломатқа қазы­на­ның қар­жысын қор қылудың қаншалықты қажет екенін ойланатын уақыт келді. Қо­лымнан келгенше осы саланың қазіргі за­мандағы жай-күйін зерделеп жүрмін, ел­шіліктегі қызметімнен қолым босағанда жаз­ған докторлық диссертациямның та­қырыбы да осы болатын.
– Әуезов көптеген елдерде болды. Бірақ Үндістан мен Жапон туралы ғана жол­жазбалар жазған. 1957 жы­лы Жа­по­нияға барды. Ол туралы бір сұх­ба­тын­да (Әлібек Байболмен) жазу­шының ұлы Мұ­рат аға бұл кезде Қазақ­станда ұлы суреткердің туған жерінде Семейде (Шыңғыстауда) ядро­лық сынақтар туралы айтуға ты­йым салынған, рұқсат етіл­меген, мүм­кіншілік те жоқ кезде Әуе­зовтің 40 күн бойы үлкен жиын­дар­ға барып, өзінің бар шешендігін са­лып сөй­легенін айтыпты. Осы сапардан кейін өзіңіз бі­лесіз, ұлы суреткердің «Жа­пония ес­теліктерін» жазғанын. Ұлы М.Әуезов­тің осы Жапония туралы есте­лік­тері туралы жазбаларын сіз жапон мұра­ғатынан қарастырып, ол туралы ма­қала жаздыңыз. Белгілі ғалым, пуб­лицист Сауытбек Абдрах­манұлы сол кез­де «Егемен Қазақ­стан­да» өзіңіз туралы мақала жариялады. Сол мақа­ла­ны кездейсоқ кездестіріп, Астанаға те­лефон соғып, мақаланы Сауытбек аға­дан сұрап алғаным есім­де. Мұхаң­ның «Жапония естелік­терін» жапон мұ­ра­ғатынан қалай іздедіңіз? Жазу­шы­ның қолжазбалары сақталып па?
– Мұхтар Әуезов жиырма жасында жа­пондар жайлы мақала жазып, сол кез­дегі қазақ зиялыларының назарын осы ел­ге аударғаны белгілі.
Оған жапондардың азиялық барлық дер­лік мемлекеттер құсап еуропалық алып­тардың боданына айналмай, өз тәуел­сіздігін сақтап қала алғаны сол кез­де азат­тықты арман еткен «алаш­тық­тар» үшін өзек­ті тақырып болғаны себеп болды.
Бірақ уақыт өтіп, заман өзгеріп, Екін­ші дү­ниежүзілік соғыста оңбай құлаған жапон еліне Әуезов енді сол соғыста ұлы жеңіске жеткен алып мемлекеттің ірі жазу­шысы ретінде 1957 жылғы советтік де­легацияның бір мүшесі ретінде барады. Бірақ Жапонияға сапары жайында арнайы жазбалар қалдырмағаны, я жазса да оның табылмағаны осы күнге дейін қызық дүние болып қалып отыр.
Жапон тілін оқып жүрген біздер де осы та­қырыпты қозғап қоятынымыз бар кейде. Содан болу керек, елшілікте жұ­мыс істеп жүр­ген кезімде машақаты біт­пейтін мем­лекеттік қызметтен аз да болса уақыт тауып (қай бастық өзіне тым таңсық тақырыпты зерделеуге арнайы уақыт бөліп берер дейсіз), жапондық архивтерді аралап көрген едім.
Сөйтсем, Мұхтар Әуезовтің Жапония­ға сол жолғы сапары барысында Токио­дағы Жас­тар сарайында сөйлеген сөзінің кіш­ке­не үзіндісінің жапон тіліндегі нұс­қасы осы мекеменің архивінде сақталып қалған екен. Елу жылдан бері тірі жан қызықпаған қа­ғазға үңіліп қарасам, алдымен Әуезовтің қасқа басы көрініп бір қуанып, қысқа да болса айтқан сөзі табылып, тағы бір қуан­дым.
Ол кісі атомға қарсы сөйлеген екен. Сон­дықтан ғой менің Әуезовтің жапон­дар­ға не айтқанын жазбағаны «Атом – Ота­нымыздың қорғанышы» дегенді мақ­таныш­қа айналдырған заманда оған қарсы сөз айтқаны біреу-міреуге ұнамай қалар ма екен тағы деген ойдан шығар деп өзімше пайым­дап жүргенім. Әйтпесе, кім біледі, егер арнайы онымен айналысатын адам болса әлі де архивтерден көп дүние табуға бо­лар еді. Сонда өзіңіз айтып отырған Әуезовтің қолжазбалары да табылып қалар. Менің тапқаным мен жазғаным осы сала­дағы үлкен бір істің алғашқы қадамы ғана деп үміттенейік. Жоғарыда айтылған Жапонтанушылар қоғамын құрып алсақ, жапон тілін жетік білетін мамандардың саны өсіп жатса, ғылыммен айналысам деген адам табылып жатса өз басым қо­лымнан кел­ген көмекті аямаймын. Әзірге айтарым осы.

Сұхбаттасқан
Сержан ТОҚТАСЫНҰЛЫ.

ПІКІР ҚОСУ

Ваш адрес email не будет опубликован.

Пікір