Өткен апта соңында Қазақстан баспасөз клубында философия ғылымдарының кандидаты Қанағат Жүкешевтің «Тіл философиясы» атты кітабының жарық көруіне орай, «Қазақ тіліндегі үлкен дағдарыс: себептері мен шешу жолдары» тақырыбында дөңгелек үстел өтті. Жиынға зиялы қауым өкілдері мен тіл жанашырлары қатысып, өз ойларын ортаға салды. Басқосуда қазақ тілінің қазіргі ахуалы, баспасөз бен медиалардағы қолданылу аясы, әдеби тіл (іс-қағаз тілі) мен ауызекі тілдегі бірізділіктің жоқтығы, терминологиядағы және аудармадағы өрескел қателіктер сөз болды. Бұл еліміздің латын әліпбиіне көшу кезеңіндегі  аса өзекті тақырып екені рас. Әңгіме барысында ортаға салынған өзекті ойларды іріктеп ұсынып отырмыз.

Айдос САРЫМ, саясаттанушы:

 – Бұл жерде бірнеше мәселе бар. Осында келгендердің баршасы қазақ тілінің көркеюі, дамуы төңірегінде сөз қозғайтыны даусыз. Түрлі ой мен позицияға қарамастан бір миссия жолында еңбектенудеміз.

Біріншіден, бүгінгі талқы – тек лингвист, филологтардың мәселесі ғана емес, сонымен қатар ғылыми, кәсіби тілдің де проблематикасы.

Екіншіден, менің қазақ тілінің бүгінгі жағдайына қатысты сұрақтарым көп. Мен бұрын мемлекеттік қызметте жүрген кезімде құжаттар мен келісімшарттар толтырғанда, «егер де осы құжаттан қандай да бір проблема туындаса, орыс және ағылшын тіліндегі нұсқаларына қарай отырып, түзейміз» деп жазатынмын. Бұл сондай формула еді. Білуімше, бұл формула қазір де өз күшін жойған жоқ. Құжат жасағанда әріптестеріміз көп қиналады, себебі көптеген терминдер әлі біздің тілге енбеген. Аударылса да, ат төбеліндей шағын орта ғана біледі. Мысалы, кәсіпкерлер арасындағы келісімшарттар орыс тілінде толтырылады. Олар біздің тілдің мүмкіндігіне сенбейтіндей көрінеді. Әрине, біз олармен келіспейміз, қашан да қазақ тілінің бай, құнарлы екенін қайталап келеміз. Біздің ендігі мақсатымыз қазақ тілін ғылыми, кәсіби бағытта дамыту болуы керек. Оны қалай жасаймыз? Ол үшін не істеуіміз керек? Қазақтың әдеби тілі шұбыртпа тіл болмақ па, яки, мамандар ой бөлісіп, пікір таластыра алатындай кәсіби тілге айналмақ па?

Үшіншісі, латын қарпіне көшкелі жат­қанымыз хақында. Кеше бірнеше әріптегі олқылықтардың орнын толтыру үшін қайта қаралғалы жатқанын естіп, қуанып қалдық. Десе де, мені латын әліпбиіне көшу барысындағы кейбір мәселелерді шешу жайы мазалайды. Мысалы, әдеби корпус дүниесін қалыптастыру ісі. Терминдерді жасақтағанда оларды қай тілден, қай нұсқадан аламыз? Кезінде орыстар империя болып тұрғанда латын тілінің иесі болмағандықтан сол тілдің терминдерін қабылдаған. Сондықтан қазір бәрі «зация», «ация» болып кетті. Ал бізге тілдік үндестік тұр­ғысынан басқа тілдің терминдері жақын болар, бәлкім? Әрине, аграрлық тіл туралы айтқанда басқа елдерге мақтанатындай дәрежедеміз. Бірақ олардың заманы өтті ғой. Қазір балаларымыз мектепте отырып қазақ тілінде сөйлейді де, сыртқа шыға са­лысымен орысша, тіпті, ағылшынша шүлдірлеп кетеді. Орысша анайы сөздерді айтпағанда, ауызекі сөйлеу тіліміз қалай бұрмаланып (метисизация) жатқанын көріп отырмыз. Бұл тілдің философиялық негіздерінің түзелмей жатқанының кесірі деп білемін және уақытша нәрсе деп үміттенемін.

Бүгінгі әңгімеде мүмкіндігінше пафосты азайтып, мәселеге тура қарасақ. Мақтанып, ше­телдіктердің алдында жылқы мен қы­мыз­дың көп атауы бар екенін айтатын кез емес, шынымен-ақ келер ұрпаққа не қалдырамыз, қандай тіл қалдырамыз деген сауал төңірегінде ой қозғасақ деймін. Мысалы, бізде «дүниетаным» деген сөз бар. Оны бәріне қолданамыз. «Мировоззрение» де, «мироощущение» де, «миропонимание» де, «миросозерцание» де – дүниетаным болып кетті. Былай қарасаңыз, бұлардың әрбірі – субстантивтік дүниелер. Осы жерде «тіліміз керемет бай болса, осының бәріне балама таппаймыз ба?» – деген сұрақ туындайды. Табуға болады, тек тісіміз батпайды.

 Бір жылдары «Қазақ әдебиеті», «Ана тілі» газеттеріне әр саланың білгір мамандары араласып, біршама жақсы жұмыс істеп еді. Қай салаға қандай термин керек екенін жақсы білетін. Кейін күнкөріс қамымен бәрі жан-жаққа тарағандықтан осындай шатасулар болып жатыр. Қазір шетелге барып келген, үш-төрт тіл білетін жас мамандарымыз жетерлік, соларды осы іске тарту керек.

Қанағат ЖҮКЕШЕВ, философия ғылымдарының кандидаты:

– Қазақ тілінің мемлекеттік мәртебе алғанына отыз жыл болды. Содан бері көп істер атқарылып жатыр. Түрлі қорлар құрылып, конференциялар өтіп, зиялы қауым осы жағдай төңірегінде әңгіме қозғауды саябырлатқан емес. Билік тарапынан қаражат та бөлінді, үгіт, насихат та жүргізілді, айта берсек, өте көп істер атқарылды. Бірақ осы шаралардың бірі де ойдағыдай нәтиже бермеуде. Шенеуніктердің қазақ тілінде сөйлей бастағаны байқалады. Мәселен, әкім, министрлерге айтар сөздерін баспасөз хатшылары дайындап береді. Қайсыбірі сол дайын мәтінді дұрыс оқи алмайды. Тереңірек қарасақ, қазақ тілінің толық қуаты өнерде де, әдебиетте де көрініс таба алмай келеді. Бір кездері тақырыптық жоспар бойынша болса да шығып жата­тын повесть, әңгіме, романдар қазір қай­да? Философия, құқық, әлеуметтану кітап­тарындағы терминдер бірінің орнына екіншісі қолданылып жүргенін жиі байқаймын. Бұның бәрі айналып келіп, тілдің бұзылуына себепкер. Теледидарда сұхбат берген мұғалімдерді, ғылыми қызметкерлерді тыңдап отырып ұяласыз. Жауаптарынан толыққанды сөйлем таба алмайсыз. Біз үнемі «қазақ тілінің мәртебесін көтерсе, талаптар күшейсе, заңды жүйелесе, орыс тілінің мәртебесін алып тастаса» дегенді жиі айтамыз. Бірақ одан нәтиже шығар емес. Қазақ тілі осыған дейін аграрлы қоғамның, жалпы халықтық тілі есебінде – өз міндетін қалтқысыз орындап келді. Көптеген әдебиет жауһарлары жазылды, поэзия өз ерекшелігімен қалыптасты. Бірақ бүгінгі таңда қоғамның өзгеруінен кібіртіктеп қалдық. Біз қазір индустриалды қоғамда өмір сүрудеміз. Басты мақсат – қазақ тілін индустриалды қоғамның әдеби тіліне сәйкес дамыту. Осы мәселе тіл жанашырлары тарапынан ескерілмей келеді.

 Әлемдегі алдыңғы қатарлы, дамыған елдердің ресми тілдерінің жетілу теориясы мен тәжірибесіне мән берсек, «қазақ тілі –индустриалды қоғамға сай критерийлерге жауап бере алмайды» дейтіндер де бар. Тілдің күнделікті қолданысында толып жатқан аномалияға кезігеміз. Паразит сөздер, тавтология, будан сөздер күн сайынғы ресми ақпараттың ішінде қаптап жүреді.

 Енді, әдеби тіл деген не? Ол – жалпы халықтық тілдің ішінен ресми аяда, білім беруде, ақпараттандыруда қолданылатын, міндетті түрде тұлғалық жағынан және мағыналық жағынан реттелініп алынған, қабылданған, жүйеленген бөлігі. Қазір біз үшін маңыздысы – қазақ тілін стандарттау. Ол – тілдік құралдардың айтылу, жазылу үдерістеріндегі түрлі нұсқалардың арасынан нормалаудың негізі болатын, міндетті қолдануға келетін үлгісін таңдап алу. Бізде көп нұсқада айтылатын сөздер жетерлік. Мысалы, әрекет, харекет, қарекет сөздері әдебиетте бірнеше нұсқада пайдаланылуы мүмкін, бірақ қоғами тұрғыда, күнделікті ауызекі сөйлеуде, яғни мектептің оқулықтарында бұның бір түрін ғана қолданысқа енгізу керек. «Өмір» деген сөз бар, сосын «ғұмыр» деген сөз бар. Ең озық деген елдердің ешбірінде бұндай бірнеше түрлі сөз қолданыста жоқ. Бұның бәрі, айналып келгенде, қазақ тілін үйренемін деушілерге қиындық туғызады.

Он бес томдық «ҚАЗАҚ ӘДЕБИ ТІЛІ­» сөздігінің ішінде отыз екі нұсқалы сөз бар. Мәселеген ол тоғызыншы томның 152-159 беттерінде қалт-қалт етті, қал­таң­дады, қалтаң етті, қалтаң-құлтаң деп жалғаса береді. Бұлардың ешбірі нормаланбаған, заманауи тілдің талаптарына сай емес. Бұл томдықтың үштен бірін бейәдеби формалар құрайды. Сондықтан да мен «ҚАЗАҚ ӘДЕБИ ТІЛІ» сөздігіне жалпыхалықтық тіл лексикасының жиынтығы деп қараймын. Терминдерді шатастырудың түп-төркіні осы десек болады. Аталған кітаптың редакторы лингвист Н.Уәли: «Сөздікте көркем әдеби тілде жиі кездесетін жергілікті сөздер, көне сөздер біршама қамтылды», – дейді. Асылында, жергілікті сөздер мен көне сөздер әдеби нормаға кірмейді. Ары қарай былай дейді: «…қарапайым, тұрпайы, бейәдеби сөздерге де орын берілді». Сөздіктің аты әдеби лексика бола тұра, осындай шатасулар бар. Сөздік ішінде ол кісі айтқаннан басқа да бейәдеби сөздер толып жүр. Бізде, философ, тарихшылар арасында ой-сана деген сөз жиі кездеседі. Ой — мысль, сана — сознание деген сөздің мағынасын береді. Екеуін тіркеп алғаннан не табамыз? Бұл жауапкершіліктің жоқтығын көрсетеді. Осындай қос сөздер қазақ тілі сөздігінің 8-9 пайызын құрайды. Және оның көп бөлігі – күнделікті қолданыста. Мысалы, ем-дом деген сөз бар. Ем-ге дом-ның жалғасуы тілді үйренгісі келетіндерді шатастырады. Бұлар – әдеби нормаға сай келмейтін, оғаш сөздер.

Қазақ тілінің репрезантивтік, яғни, кез келген құбылысты, оқиғаны жеткізе алу қабілетін арттыру керек. Көп қандасы­мыздың қазақ тілінде сөз таба алмай, орысшаны араластыра сөйлейтіні осыдан. Сосын «ареалдық лингвистика» деген бар. Ол – біздегі тұрмыс жағдайына арналған, ауыл шаруашылығында пайдаланатын тіл. Ал бізге керегі – өнеркәсіптік, индустриалды тіл. Индустриалды қоғамға ауылдық ареалмен, яғни, шаруашылықта қолданылатын тілмен сөйлеу өте қолайсыз. Мысалы, қазір кең тараған бүлдіршін деген сөзіміз бар. Асылында, бүлдіршін – екі жасқа келген түйенің ұрғашысы! Балаларды атағанға басқа сөздер жеткілікті ғой! Сондай-ақ «функционалды лингвистикамыз» бар. Ол қай өндірістік салада қайсібір сөзді қолдануымыз керектігін белгілеп береді. Соны нақтылап алу қажет. Бізде бір жылдары «ғарыш аэротехникасына байланысты сөздерді аударайық» деген ұсыныс болды. Ағылшын тілінде оған байланысты 110 000 (жүз он мың) сөз бар, оның бәрін аударсақ, қабырғасы жоқ үйдің жүзінші қабатына секіргендей боламыз. Осы функционалды лингвистикаға байланысты аударманы жеңіл өнеркәсіп пен тамақ өнеркәсібінен бастағанымыз жөн. Неге десеңіз, оған біздің тілдің қауқары жетеді. Ал қалғандарын қоя тұрғанымыз дұрыс-ау…

 Клара ӨМІРЗАҚҚЫЗЫ, педагогика ғылымдарының докторы:

– Қанағат мырза, «Тіл философиясымен» зиялы қауым, лингвистер таныс па, таныс болса, олар қандай ойда?

 Қанағат ЖҮКЕШЕВ:

– Мен 2007 жылдары осы мәселені қозғап, бірталай лингвист ғалымдармен сөйлестім. Алғашында «қазақ тілі әлі дайын емес, оны бір жүйеге келтіруге уақыт керек» деген сылтау айтты. Соңымнан басшылыққа хаттар жолдап, менің мәселем Парламентте күн тәртібіне қойылған-ды. Тіпті, «елден қуып жіберу керек» дегенге дейін барған. Кейін Мәдениет және спорт, Білім және ғылым министрліктеріне хат жолдадым. Олар мені А.Байтұрсынов атындағы Тіл білімі институтына жіберді. Ол жердегі мамандар менің ойымды талқылағысы келмеді. Себебі, тілімізде қалыптасып қалған жүйеден бас тартқысы жоқ. Бірақ мен әлемдегі ең озық деген тілдердің лингвистикасын зерттей отырып, осындай қорытындыға келгенмін.

Назгүл ҚОЖАБЕК, филолог, аудармашы:

– Тілді стандарттау мәселесіне жақсы мысал, қазір біздің жеделсатылар (лифт) үстіге, астыға жүретін боп кетті. Асылында, ол жоғары, төмен жүруі керек! Қазақ тілінде адамның қажетін өтеу деген сөз бар. Мен, мысалы білім алуға деген қажетімді кітап оқу арқылы өтеймін. Бірақ оны ешкім қолданғысы келмейді, себебі, соған ұқсайтын әжетін өтеу деген сөз бар. Тура мағынасын айтқанда, дәретханаға бару. Енді, жаңағы қажетін өтеу деген сөзді орысша удовлетворение потребностей дейді. Сол сөзді қазіргі экономика әдебиетінде қажеттіліктерді қанағаттандыру деп аударып қойған. Неге? Мысалы, мен шөлдесем, қажетімді су өтейді. Мен оны неге шөлімді басуға деген қажеттілігімді су ішу арқылы қанағаттандырамын деуім керек? Міне, осындай дүниелер қазақ тілін әбден құртып болды. Шынымды айтайын, біз қазір қазақтық тілде сөйлеп жүрміз. Себебі, ол – казахский язык. Біз орыс тілінің -мы, -ский суффикстеріне байланып алдық. Қазақ тілінде -ны,-ні,-ты,-ті,-ды,-ді деген жұрнақтар бар. Бұл жұрнақты, мысалы, сүтті шай деген сөзде қолдануға болады. Себебі, шайдың құрамында сүт бар. Орманды алқап – ол жерде орман бар екенін білдіреді. Ал біз аталған жұрнақты кез-келген сөзге жалғай береміз. Ол дегеніміз – сол сөзде айтылған зат бар деген мағына береді. Әрине, бұл – үлкен қате. Бәрін араластырып, жұрнақтарды бірінің орнына басқасын қойып, ойымызға келгенін істедік. Ерінбегеннің бәрі тіліміздің құруына үлес қосты. Енді тілді стандарттау жайында сөз қозғаймыз.

Мен қазір Ұлттық аударма бюросында жұмыс істеймін. Осы уақытқа дейін жеті-сегіз кітаптың редакторы болдым. Арасында сәтті шыққаны да, қайта оқылғаны да бар. Менеджмент, экономика, кәсіпкерлік, балалар психологиясы кітаптарын дайындауға көмектестім. Осы кітаптарды аудару барысында үнемі түсініспеушілік туындайды. Себебі, екі редактор ылғи да бірінің сөзін бірі түзейді. Мысалы, мен жаңа бір тексті оқып отырмын, дәрігер маған дәрі-дәрмек қабылдау керек екенін айтты дейді, бұл – приём лекарства деген сөздің тура аудармасы ғой. Оны дәрігер маған дәрі іш деді деп қана аударса болмас па? Қазақша сөйлеп өскен балалар да осылай сөйлеп кетеді. Өткенде інім маған: «Көке, орнымызбен ауысайықшы (поменяемся местами)», – дейді. Оның дұрысы – орын ауысайықшы болуы керек. Телефон алмасайық деген сөзді телефонымызды алмастырайық деп айтады. Қазіргі қазақ тілі орысшаның нағыз стандарты (калькасы) болып тұр. Ал нақ қазақ тілін стандарттаймыз десек, біз алдымен бұрынғы қазақ тілін еске түсіргеніміз абзал. Қазақ отбасында дүниеге келіп, қазақ филологиясын бітірген, қазір сабақ беріп жүрген мамандар туған күнді – туылған күн деп жазып жүр. Орыстар надевать деген сөзді қолданғаны үшін біз де көзілдірік кию, галстук кию, сақина кию деп айтып жүрміз. Ендеше, сырғаны да киейік!

Осы мәселені шешуді бірінші мектеп мұғалімдерінен бастау керек. Бірнеше балалар деп айтатындары бар. Бірнеше деген сөзден соң көптік жалғауын жалғау – кешірілмес күнә! Тіпті, мектепті былай қойып, БАҚ-тан бастасақ болады. Бас редакторлардың жауапкершілігін арттыру керек. Яғни, бас редактор – редакцияда шексіз билігі бар адам ғой. Ол журналистерінің қатесі бар екенін көрсе, соны түзетуі тиіс. Радиода да сауатты сөйлейтін маман жоқтың қасы.

Әзірлеген Думан ТЕРЛІКБАЕВ,
студент