Мәдени саясат – қоғамның негізгі құндылықтары мен бағыттарын, жеке тұлғаның жасампаз болмысын қалыптастыратын әрбір өркениетті мемлекеттің басты идеологиялық тұғырнамасы. Мәдени саясатты жаңғырту қажеттілігін түсіне отырып, ҚР Тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаев 2014 жылғы 17 қаңтардағы «Қазақстан жолы – 2050: бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты Қазақстан халқына Жолдауында «Қазақстандықтардың бәсекеге қабілетті мәдени ментальдігін қалыптастыруға, заманауи мәдениет кластерлерін дамытуға бағытталған елдің мәдени саясаты дамуының ұзақ мерзімді тұжырымдамасын әзірлеу және бекіту» туралы нақты міндет қойған болатын. Жолдауды жүзеге асыру мақсатында ҚР мәдени саясатының ұзақмерзімді Тұжырымдамасы дайындалды. Бұл 2050 жылға дейін Қазақстанның әлемдік мәдениет пен өнердің даму орталықтарының біріне айналуына мүмкіндік береді.

  МӘДЕНИ САЯСАТТЫҢ ҰЗАҚМЕРЗІМДІ ТҰЖЫРЫМДАМАСЫ

Мәдени саясаттың ұзақмер­зімді Тұжырымдамасы – тәуелсіз Қа­зақстан тарихында тұңғыш рет әзірленген құжат. Оның маңызды бағыттарының бірі – ұлттың «Мә­дени коды» ұғымы. Ол жеті қазынаның жеті негізі – мұра, салт-дәстүр, әдет-ғұрып, тіл, отбасы, шаруашылық жүйелері мен мерекелерден құралады. Тұ­жы­рымдамада шығармашылық және мәдени-туристік кластерді да­мыту қарастырылған. Оның ішінде шығармашылық кластер – мәдениет пен өнердің жеке салаларын дамытуға, ал мәдени-туристік кластер аймақтардың мәдени ортасын қалыптастыру жолындағы шығармашылық бел­сен­ділікті қолдауға, дәстүрлі кәсіп пен қолөнерді жаңғыртуға бағытталған жалпы стратегияның бөлігі ретінде қарастырылады. Жаңа мәдени саясаттың стратегиялық қозғаушы күші – Қазақстан халқын өзінің бай мәдени мұрасымен және шығармашылық әлеуетімен Қа­зақс­­тан Республикасын әлемнің дамыған 30 елінің қатарына кіргізу мақсатына ойдағыдай қол жеткізуге жұмылдыруға үндейтін «Мәңгілік Ел» ұлттық идеясы.

Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейінгі алғашқы жылдары мәде­ниет­тің дамуындағы ерек­ше­лік­­тер ел ішіндегі саяси және әлеу­мет­тік-экономикалық жағдайларға тікелей қатысты болды. Бюджеттік қаражаттың жеткіліксіздігінен мәдени ошақтардың қызмет аясы тарылды (әсіресе, гастрольдік жә­не көрме жұмыстары), бұрынғы те­­гін қызмет көрсету орындары ақылы қызмет орындарына ауысты, кітапхана, мұражай, мұрағат қорлары азая бастады. Қазақстанның өз ішіндегі және БҰҰ-мен мәдени-рухани қарым-қатынастар тоқтатылды. Осындай келеңсіздіктердің салдарынан шетелдік мәдениеттің нашар үлгілеріне еліктеушілік белең алды. Бұған тосқауыл қою үшін мәдениет саласындағы саясатты қайта қарас­тыру қажеттілігі туындады.

Тұңғыш Елбасы Н.Ә.Назарбаев  2012 жылдың 14 желтоқсанындағы «Қазақстан-2050» стратегиясы: Қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауында: «Дәстүр мен мәдениет – ұлттың генетикалық коды. Патшалықтың, төңкеріс дүмпуі мен тоталитаризмнің бар­лық ауыртпалығы мен қиын­шы­лықтарына қарамастан, біз­дің еліміздің аумағында тұратын қазақтар және басқа да халықтардың өкілдері өздерінің мәдени ерек­шеліктерін сақтай алды. Тәуелсіздік жылдарында жаһандану мен вестернденуге қарамастан, біздің мәдени іргетасымыз беки түсті. …Біз өзіміздің ұлттық мәдениетіміз бен дәстүрлерімізді осы әр алуан­ды­ғымен және ұлылығымен қосып қорғауымыз керек, мәдени игілі­гімізді бөлшектеп болса да жинастыруымыз керек», – деді.

  ТАРИХ БЕТТЕРІНЕН…

Тәуелсіздіктің өтпелі кезеңінде елі­міздің мәдени-рухани ахуалын жақсартуға бағытталған шара­лардың барлығы дерлік кеңестік дәуірде қалыптасқан нормативтік-құқықтық актілер мен ережелерді негізге ала отырып жүргізілді. Ал тәуелсіз даму жолында мұндай заңнамалық актілер мен нормативтік ережелер жарамсыз екендігі байқалды. Бұл елдің мәдени-рухани келбетін дамыту үшін жаңаша жолды таңдауға итермеледі. Осыған орай 1992 жылдан бастап мәдени құрылыс аясында ҚР Мәдениет министрлігінің ұйымдастыруымен бірқатар жұмыстар жүргізіле бас­тады. Мәдениет саласын қазіргі заман талаптарына сай дамыту мақсатында, ҚР Президенті жүргізген мемлекеттік саясат аясында, Ұлттық Кеңеспен бекітілген әлеуметтік-мәдени даму Концепциясы, ҚР Мәдениет министрлігінің «Бүгінгі таңдағы мәдени саясат» Концепциясы қабылданды. ҚР Ата Заңы 1993 жылы елдің мәдени-әлеуметтік деңгейін көтеру жөнінде мемлекеттік саясатты заңды түрде бекітті. Оның 24, 27-баптарына сәйкес барлық азаматтардың көр­кемдік, ғылыми және техника­лық шығармашылықпен шұғылдану еркіндігі кепілдікке алынды.

  Мемлекеттік мәдени саясаттың басты мәселелері: адамдардың рухани байлығын арттыру, еңбек пен халық тұрмысының биік мәдениетін қалыптастыру, жеке тұлғаның зия­лы­лығын жан-жақты дамыту, халықтар арасындағы өзара қарым-қатынастың беріктігін қамтамасыз ету, сондай-ақ, Қазақстанда тұратын халықтардың көпғасырлық мұрасын сақтау, мәдениетті биік сатыларға жеткізу үшін мемлекеттік деңгейде моральдық және материалдық қол­дау жасау болды. Бұл орайда Қазақ КСР-і кезіндегі «Тарих және мәдениет ескерткіштерін сақ­тау әрі қорғау» жөніндегі Заң­ның (1978 жылғы) орнына жаңа «Тарихи-мәдени мұраларды қор­ғау және сақтау» Заңының қабылдануы маңызды рөл атқарды. Жаңа Заңның ерекшелігі: онда материалдық ескерткіштер секілді рухани мәдениет түрлеріне де толық классификация берілді. Тарихи-мәдени мұраларды Қазақстан халықтарының руха­ни-мәдени ахуалын дамыту мақса­тында, сонымен қатар, ғылыми әрі тәрбиелік мақсатта пайдалану заңды түрде бекітілді.

Ал «Мәдениет туралы» Заң жобасының соңғы нұсқасы 1996 жыл­дың 24 желтоқсанында  бекітілді.

Қазақстанның мәдени өмірін­дегі маңызды оқиғалардың бірі – 1992 жылы қыркүйек айында Алматыда өткен Дүниежүзі қазақ­тарының құрылтайы. Оған 33 алыс және таяу шетелдерден белгілі ақын-жазушылар, ғалымдар, қоғам және дін қайраткерлері келді. Аталған шара қазақтың ұлттық мәдениетін шетелдерге танытудың, әлемдік мәдениет кеңістігіне шығарудың бастамасындай болды. Осындай маңызды шаралардың арқасында Қазақстан әлемдік қауымдастық назарына ілігіп, бірқатар беделі үстем халықаралық ұйымдарға мүше болып үлгерді.

Сондай-ақ, Қазақстанда тұра­тын ұлттар мен ұлыстардың рухани деңгейін көтеру жұмыстарына да ерекше назар аударылды. Бұл орайда 90-жылдары барлық ұлтқа ортақ мерекеге айналған «Наурыз мейрамының» өткізілуін айрықша атап өтуге болады.

МӘДЕНИЕТ – АДАМНЫҢ ЖАН ӘЛЕМІ

 Жалпы, мәдениет дегеніміз – та­рихи құбылыс. Ол адамның өз қолымен, ақыл-ойымен жаса­ғандары мен жасап жатқандарының бәрін түгел қамтиды. Оның дәре­жесі мен сипаты қоғамдық өмір жағдайларына байланысты өзгеріп отырады. Тарихи дәуірлердің алмасуы мәдениеттің мазмұны мен түрлеріне елеулі өзгерістер енгізеді. Негізі, «мәдениет» ұғымының аясы өте кең. Оның маңызды бөлік­тері мыналар: мәдени әрекет, мә­дени орта, мәдени игіліктер мен қажеттіліктер және мәдени ұйымдар мен ұжымдар.

Мәдени әрекет дегеніміз – мә­дениет игіліктерін өндіруге, таратуға, тұтынуға бағытталған әлеуметтік іс-қимылдар. Мә­дени игіліктерді үздіксіз жасау нәтижесінде адамның мәдени деңгейі көтеріледі. Мәдени әрекеттің қайнар көзі, қозғаушы күші – ғылым. Ол адамның мә­дени қажеттіліктерін арнайы қарас­тырады. Мысалы, өмірдің мәнін іздеу, қоғамнан өз орнын табуға ұмтылу, шығармашылыққа құмарту, альтруизм немесе басқаларға риясыз қызмет етуге тырысу, адамгершілік қасиеттерді сіңіру, т.б.

 Мәдени орта әлеуметтік ұйым­дар мен ұжымдардан, рухани мә­де­ниетті сақтау және насихаттау ұйымдарынан (мұрағаттар, мұражайлар, кітапханалар, клубтар, т.б.) тұрады. Негізгі сипаты – адамдардың тұрмыстық мәдени дәрежесі, білімділігі, кәсіптік шеберлігі.

Мәдениетті ұлттық салт-дәс­түр мен әдет-ғұрыптан бөліп қа­рау дұрыс емес. Философ Иоганн Готфрид Гердер айтқандай, «салт-дәстүр – тіл мен мәдениет бастауларының анасы».

   Мәдениеттің өзекті бөлігі — өнер. Таңбалы тастағы суреттер мен ежелгі адамдардың ырым-билерінен бастап, әйгілі қылқалам шеберлерінің мәңгілік туындыларымен жалғасқан, халықтың шығармашылық рухынан ту­ған  көркем дүниелерсіз, өнер әлемінсіз, қандай мәдениеттің болсын рухын сезіне алмасымыз анық.

Мәдениеттің ғажап көрініс­терінің бірі — адамның әсемдікке, сұлулыққа ұмтылуы. Демек, мәдениет — адамның жан әлемі. Жалпы, мәдениет көріністері дегеніміз  – ақыл-ой, парасат, ізгілік. Сонымен бірге мәдениет – адамды тұлға деңгейіне көтеретін негізгі құрал.

Гүлсім ЖАНҰЗАҚОВА