Талап пен талғам
Есей Жеңісұлы
Жалпы, қазақ оқырманы о бастан қаламгерге үлкен талап қояды. Қазақ атырабындағы оқырман мәдениеті қалыптаса бастағалы небары бір ғасырдың ар жақ-бер жағы болса да, біздің оқушы жазушыдан күтетін белес өте биік. Бұған себеп – отаршылдар халықтың жадысын қанша тазартқысы келсе де, ең бастысы, өзіне-өзі өте сенімсіз ұлт еткісі келсе де, қазақтың тарихи жадының көнермегендігі болар. Әйтпесе, қазақ әдебиетінде «Ла-Манштан шыққан Дон Кихот», «Содом мен Гоморра», т.б. осыдан 4-5 ғасыр бұрынғы тасқа басылған әдеби үлгілер болған жоқ. Тіпті, арғыны бері қойғанда, ХІХ ғасырдағы орыс әдебиетінің классикалық шығармалары іспетті дүниелер бұл кезде қазақ санасында толғатып та жатпаған еді. Сөйте тұрса да, алғашқы романы 1910 жылы ғана жазылса да, қазақ оқырманы қаламгерлерден әлемдік биік шығарма күтуге тез бейімделді. Бұған Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, М.Әуезов, М.Дулатов, А.Байтұрсынов, т.б. ХХ ғасыр басындағы алыптардың өте биік өлшемді бірден қалыптастырғаны да себеп.
Содан да болар, осы күні шынайы оқырманның қатары селдіреп қалса да, олар бір оқығанда тамсантып, кейін қарын аштыратын дүниелерге бұрылып та қарамайды. Қазақ оқырманы қаламгердің мүмкіндігін бірден межелейді. Мән беріп қарасаңыз, осы күні қайта-қайта басылып жатқан қазақ әдебиетінің жауһарлары ішінде уақыт сынымен әбден сұрыпталған, електен өткен, мойындалған шығармалар ғана бар. Демек, авторына ғана шығармашылық ләззат сыйлап, белгілі бір уақытта ғана назарда болған дүниелер өз-өзінен сыпырылып қала бермек.
Оның үстіне, қазір бұрынғыдай әр баспа табаққа тонналап тиын алатын уақыт емес. Проза жанрында жанкештілер ғана еңбек ететін кез келеді. Қазір әулеттік мемуарлар, естеліктер жазылатын уақыт. Қалтасы қалың баласының «бос отырған шалға ермек болсын» деп шығарып берген кітаптарын аудандық оқу бөлімдері мұғалімдерге сатып жатыр, сатып жатыр. Сөйтіп, тамсанып оқитын, оқығысы келетін нағыз оқырманды азайтып жатыр, азайтып жатыр.
Ал қайталап оқитын шығарма қазақта аз емес. Әуелгі көшті «Бақытсыз Жамал» (М.Дулатов) бастайды да, Жүсіпбектің «Ақбілек», «Қарт Қожақ», «Күнікейдің жазығы» роман-хикаяттарымен жалғасады. Мағжанның «Шолпанның күнәсі» – қазақ әңгімесінің көнермес үлгісі. Шындығын айтқанда, осы «Шолпанның күнәсін» отырып жазу өнеріне машықтанған алғашқы 10 жылдың туындысы дегенге сенгіңіз келмейді. Демек, жазу өнерінде біз өз әлеуетіміз бен мүмкіндігімізді сарқа пайдаланып көрмеген ұлтпыз. М.Әуезовтің «Жетім», «Қорғансыздың күні» әңгімелерін әр дәуірдің шындығы тұрғысынан қайталап оқи беруге болады. «Абай жолын» айтпаған күннің өзінде. Ғ.Мүсіреповтің «Оянған өлкесін» қайта-қайта оқып, қазақтың экономикалық білігінің өмірмен қалай астасқанын, қазынасының қолынан қалай сусығанын түсіне беріңіз. Сосын 60-70-80 жылдарға жылжып келесіз де, қазақ әдебиетінің ырғын молшылығына кезігесіз.
Қазір ше?
Менің ойымша, қазіргі талғамы биік оқырманға өте мобильді, жинақы, түпкі ойы философиялық толғамдармен емес, кейіпкерлерінің, онда да сансыз кейіпкерлерінің әрекетімен түсіндірілетін шығармалар керек. Қазіргі әлемдік әдебиет үлгілерінде неше түрлі эксперимент бар. Х.Хоссейнидің мозаикаларын, С.Джио мен С.Ахерннің нәзік те сентиментальді прозасын, Ф.Бегбедердің дөрекі ақиқатқа толы хикаяттарын, Б.Вербердің ұшқыр қиялын, Г.Мюссоның оқиғасы тым шалт та жылдам романдарын тамсанып оқи бермей, осы үлгілерді өзімізге де лайықтауымыз қажет. Қайталап оқуға ұялмайтын қазіргі дәуір шығармаларын күтіп отыра беру орынсыз.