Қазақтың маңдайына біткен қайталан­бас тұлғалардың бірегейі, академик Зәки Ахметов: «Тереңдік теңізге жарасады» дегендей, С.Қасқабасовтың лашындай алғыр ғалым екенін мойындаймын», – деп ағынан жарыла ақтарылуы көп жағдайды аңғартса керек. Студенттік шақтан ғылыми ізденіс­тер­ге именбей араласқан ізденімпаз жас өмірінің мақсаты үлкен ғылымда екендігін бой­лай түсінді. Фольклористика, текстология, әдебиет тарихының қилы мәселелері, тыңғылықты теориялық толғамдар Сейіт Асқарұлының зерделеуінде жаңа интерп­ре­та­циядағы тұтас рухани әлемге ұласты. С.Қасқабасов көзауласына ілінген құ­был­ыс­тар тиянақты шешімін тапты. С.Қас­қа­ба­с­овтың қаламынан туған іргелі зерт­теу­лер­­дің қомақты саласы ұлы Абай шы­­ғар­­­­машылығын зерделеуге бағыт­талған.
Ғалымның қазақтың ұлы ақыны Абай мұрасын зерттеуі де белгілі жүйеге негіз­дел­ген. Ізденістерінің басты бағыты қазақ ертегілері жөніндегі кандидаттық диссертациясын сәтті қорғап шығып, ендігі жерде фольклор мен Абай төңірегіне қарай ойысады. «Ескендір туралы қазақ ертегілері және Абайдың «Ескендір» поэмасы», «Ескендір» поэмасының сюжеттік негізі [3], «Абай және қазақ фольклоры» мақалалары­ның ғылыми айналымға шығуында ішкі логикалық сабақтастықтың бар екендігіне ден қоясыз.
1968 жылы баспа көрген мақаласы «Ес­кендір туралы қазақ ертегілері және Абайдың «Ескендір» поэмасы» жас ғалым­ның батыл ізденістермен көрінгеніне ай­ғақ. Шығыстық сюжеттердің қазақ ерте­гіле­ріне енуі, Фирдоусидің «Шахнамасы», Низамидің «Ескендірнамесі», Рабғузидің «Қисас-ал-анбиясы» Орта Азия халықтары әдебиетіндегі Ескендір тақырыбының жыр­лануына ықпал етті. Ал Абай бұл сю­жетті қайдан алды? Сарыла іздену өз же­мі­сін бермей қойған жоқ. Ақырында тө­мен­дегі қорытынды ұсынылды: «Біз іздеу үстінде «Ескендір» сюжетін А.С.Пушкиннің ұстазы атақты В.А.Жуковскийдің «Екі повесть» атты шығармасынан кездестірдік», – деп жазады ғалым. – Сөз жоқ, Абай өз поэмасын Жуковскийді оқи отырып жазған». «Ескендір» поэмасының сюжеттік негізі» аталатын келесі мақаласында: «Шығыста Фирдоуси, Низами, Жәми, Науаи, батыста Лампрехт, Ламберу, Бернэ, Шатильонский, Шамиссо, ал Ресейде Жуковский жырлаған Ескендір Абайды да қызықтырған. Сөйтіп, ол «Ескендір» поэмасын жазып әлемдік «Ескендірнамаға» өзіндік үлес қосқан», – деп ойларын дамыта, тиянақтай түседі.
Зерттеу жұмысында жүйелілікті жаны сүйетін, асығыс ой қорытуды, лепірме бос сөз­ділікті ұнатпайтын кірпияз ғалым прин­цип­шілдігінен ешқашан ауытқыған емес. Қиыншылықты айналып өтіп, ұрандатып ойқастау оның табиғатына жат. Сөз Абай шығармашылығына ойысқанда мәселенің маңыздылығына алабөтен көңіл бөлетін. Ұлы ақын жөніндегі зерттеулердің байсалды, парасатты шығуын құнттай қадағ­алай­тын­­дығы көзге бірден шалынып қалады. Сон­дықтан да шығар, автор қаламынан әр жылдары шыққан «Абай және фольклор», «Веха в абаеведении», «Абай поэзиясының ренессанстық сипаты», «Абай және ұлттық идея», «Абай дәстүрі және қазіргі қазақ әде­биеті», «Абай поэзиясының табиғаты туралы тезистер» зерттеулері – қазақ әдебиеттануына қосылған аса маңызды ғылыми еңбектер.
Абайтану ғылымының көкжиегін кеңей­тіп, оның жаңаша бет алуына өлшеу­сіз үлес болып қосылған шымыр зерттеулер тео­рия­лық, әдіснамалық сипаттарымен бір­ден оқшауланды. Абайтану­шыларға бағыт сіл­теп, жол көр­сетерлік сипаттағы кесек дү­ниелер екендігіне бүгін көзіміз жетіп отыр.
Сейіт Асқарұлы Абай поэ­зиясының ренессанстық сипатын оның адамтануға ар­налған туындыларынан көреді. Абай өлеңі­нің басты нысанасы адамның бойын­дағы қасиеттер – ізгілік, адалдық, иманды­лық болса, адамзатқа қажеттісі де рухани байлық. «Атымды адам қойған соң, қайтіп на­дан болайын» деп кеткен ұлы ақынның өсиет, үрдістері «оның поэзиясында Адам – Алланың махаббатпен жаратқан ең ұлы, ең сүйікті туындысы. Сол се­бепті, бүкіл әл­ем­­нің, қауым­ның, болмыстың темір­қазығы – Адам. Адам – өмірдің өлшеуі­ші, қозғаушы күші, тірлікті дамытушы, қоғамды түзеуші. Міне, осы Адамды түсіну мен осы Адамды тану міндетін алға қойып, Адамды – дүние­нің биік мұраты деп түсінуі – Абайды Ренес­санстық тұлға, ал оның поэзиясын қазақ Ренессансының басы екенін айғақтайды», – деген тұжырымы мә­селені жаңаша қоюы­мен дараланады. Басында құлаққа то­сындау естілгенімен, дәлелді түйінге иланбасқа әддіңіз жоқ.
Абай жөніндегі қордаланған ойлары ма­қала көлеміне сыймайтындығын ескере отырып, ғалым көтерген бірер мәселеге тоқ­талайық. Әдебиеттегі дәстүр, Абайдың ақындық дәстүрі жөнінде зерттеушілер ой толғамдар айтып, жазып келеді. Академик С.Қасқабасов Абай дәстүрі деген не, ол қазір­гі әдебиетте бар ма деп сауалды төте­сі­нен қояды. Жауапты да өзі қайтарады. Фольклордағы, әдебиеттегі, жеке тұлғалар шығармашылығындағы дәстүр сипатын салыстыра келіп, «фольклордағы дәстүр бұрынғы тәжірибені өзгеріссіз қабылдау, әрі жалғастыру. Әдебиеттегі дәстүр – бұ­рын­ғыны сол қалпында ала салу емес, оны игеріп, өзгерте дамыту» деп қорытын­ды­лайды. Тікелей Абай шығармашылығына қатысты «әдебиетте жаңашылдық, поэзияда – әдемілік, қоғамда – әділеттілік» екен­ді­гін ескертеді. Бұл жолда Абайды адастырмас ұстанымға айналған сыншылдық, шын­шылдық еді.
Абайдың әдебиет тарихындағы алатын орнын белгілеуде де өзіндік ұстанымын білдіреді. «Өмір жаңа әдісті, жаңа стильді, жаңа түрді, жаңа тақырыптарды талап етті, ал мұның өзі түптеп келгенде, жаңа әде­биет­ті туғызды. Бұл тарихи миссия Абайға бұйыр­ды». Иә, Абайдың әлемдік руханиятқа қосқан үлесі болашақта да зерттеушісін табар. Дей тұрсақ та, Сейіт Қасқабасовтың ұлан-ғайыр еңбектерінің бір тармағы ұлы ақынның қадір-қасиетін, шығармаларының көркемдік сипатын, ұлттық болмысын, жа­сам­паздық табиғатын саралауға сіңірген еңбегін үнемі басшылыққа алары сөзсіз.
Өткен ғасырдың 60-70 жылдары әде­биет табалдырығын аттаған Сейіт Асқарұлы темірдей берік төзіммен талмай ізденді, тау-тау томдарды қопарды, шаң басқан мұ­­рағат қойнауын армансыз ақтарды. Маң­­­дай терді сылып тастап еңбек ету, қиын­­дықтан еш қорықпай, өзін-өзі аямай тың­­нан жол табу оның өмір жолындағы адас­тырмас Темірқазыққа айналды. Сон­дық­тан да болар, аға буын ғалымдар С.Қас­­қабасов қолтаңбасынан ескен жаңа лепті, басқаны қайталамайтын ұзақ сонарды бірден таныды.
Талайды тамсандырған ұлттық сөз өне­рінің шыңыраудан сыр ақтарар қадір-қа­сиеті десек, сол бір таңғажайып көркем әлемді зерттеуді мойнына алған қазақ әдебиеттану ғылымы да биік асқарларға иек артуы заңдылық. Бүгінде кемеліне жет­кен қазақ әдебиеттану ғылымының көр­некті өкілдерінің бірі – ірі фольклортанушы ғалым, академик Сейіт Асқарұлы Қасқабасов.
Қазақ ғылымының қиын түйіндерін ше­шуге белсене араласып, жемісті шығар­ма­шы­лық қызметіңіз ұлттық құндылықтарды жарқыратып көрсетуге арналсын.

Арап ЕСПЕНБЕТОВ,
Шәкәрім атындағы
Семей мемлекеттік университетінің профессоры,
филология ғылымдарының докторы.