АЛАШ АЛАШ БОЛҒАНДА
«Алаш алаш болғанда, ала тай ат болғанда, таңбасыз тай, енсіз қой болғанда» деп басталатын қария сөзді көп естідік. Оны қазақы отбасында тәрбиеленген, шежіре жаттаған кез келген бала кішкене кезінде естіп өскені белгілі. Ендеше, «Алаш» кім? «Алты алашқа» кімдер жатпақ? Бұл көптен елдің көкейінде жүрген сұрақ.
Шежіре дегеннің иделогия екенін ескерсек, әу баста осы құрылымды ойлап тапқан саясаткерлер мен шежірешілер нендей мақсат жолында болды? Алдымен «Алаш» сөзіне келсек, қазақта «Атамыз алаш, керегеміз ағаш, түбіміз түркі, түлігіміз жылқы» делінетін қанатты сөз де бар. Бұл сөздің тым ескі заманның таным-түсінігіне барып тірелетіні белгілі. Қазақтың кейінгі шежірешілері, бұл түсініктен ажырап қалғаннан кейін, әуелгі тамыр үзілген соң, түсіне алмаған сөзін көрші халықтарға теліп беретін бір жаман әдет тапқан. «Алаш» сөзін қалмақ сөзі дейтін тарихшылардың сөзі содан шыққан. Әлихан Бөкейхан Шәкерім Құдайбердіұлының шежіресіне жазған сынында мұны ескерткен. «Алаш – біздің қазақ сөзі. Алаш қалмақ қойған ат болса, қалмақ өз тілімен қоятын жөні бар емес пе», – дейді Әлихан Бөкейхан.
Ежелгі шежіре жырлар мен аңыздар, көне тарихшылар бұл «Алаш» сөзін айналып өтпеген. Мұхаммед Хайдар Дулати: «Алашы деп Моғұлстан ханы Ахметті қалмақтар атады», – десе, Қадырғали Жалайыр: «Алаш мыңы болды. Алаш мыңы екі сан, қатаған мыңы екі сан еді», – дейді. Жазушы Мұхтар Мағауин осының негізінде сегіз сан алаш ұғымын шығарып жүр. Ал қытайдағы қазақ шежіреші Нұрболат Оспанұлы Алашты қытайдың Таң династиясы тұсында жасаған, 530-610 жылдар аралығында өмір сүрген тарихи тұлға деп есептейді.
Бүгінгі ғылымда «Алаш елі», «Ала тулы Алаш жұрты» туралы екі түрлі ғылыми түсінік орныққан. Атақты мифолог Серікбол Қондыбай «Ала, алағ, алаш, алшын» сөздерінің бәрі «алау, от» сөзінен «жарқырау, алаулау» түсінігінен туған дейді. Ал белгілі этнограф Жамбыл Артықбай бізге көрші Ноғай, Башқұрттың жылқыны «Алаша» дейтінін негізге алып, «Алаш елі» – «жылқышы жұрты, Қамбар атаның елі» дегенді білдіреді дейді. Белгілі мәдениеттанушы Таласбек Әсемқұловтың қазақта жорық атын «алаша ат» дейтіні туралы жазғаны бар…
Ербол АЛШЫНБАЙҰЛЫ
(Толық нұсқасын газеттің №15 (3649) санынан оқи аласыздар)