Илья Троянов:

Илья Троянов – неміс жазушысы, баспагер, аудармашы, жиһангез. Үндістанда, Австрлияда өмір сүрген. Жолжазбалар мен бірнеше кітаптың авторы. Әлемге көптеген саяхаттар жасаған жазушының бұл жолғы бағыты – Орта Азия болыпты. Бізге дейін ол Өзбекстан мен Қырғызстанға аялдап, өзбек, қырғыз жазушыларымен ашық сұхбаттасқанын айтты. Бірнеше әлемдік атақтардың иесі Илья Трояновпен сұхбатымыз дөңгелек үстел аяқталысымен басталып та кетті.

---

– Қазір Франция өзінің оқыр­ман­­дарын жоғалтып алғаны жөнінде жиі оқимыз. Ал Гете мен Гейне, Шил­­­лер мен Гауптман елінің оқыр­ман­дары қалай, технология зама­нын­­да кітапқұмарлардың қатары сиреп қалған жоқ па?
– Соңғы алты жылда статисти­ка бойынша аздап сиреді десек бо­лады. Ал кітап сатылымы өте жо­ға­ры деңгейде. Бірақ оқыр­ман­дар өзі сатып алған кітаптарын «ақтарып-төңкеріп» оқи ала ма, ол жайлы ста­тистика жоқ, әрине. Ас дайындау, әлем елдері жайлы т.б. жеңіл мағлұматтарды интернеттен оқуға болады. Ал романды интер­нет ар­қылы оқу мүмкін емес. Саты­лым­дағы кітаптардың дені әдеби кітаптар. Соған қарағанда әде­биеттің болашағы бар екеніне сенімім артып келеді.
– Бір сөзіңізде Алмания универ­си­тет­­терінде «Түркология» сабағы өт­е­тіні жайлы айтып қалдыңыз. Түр­кі дүниесінен кімдерді оқисыз, кім­дерді бағалайсыз?
– Өте көп Түркі авторларын білемін. Мысалы Назым Хикметті айтсақ болады. Ол Болгарияда ерек­ше танымал, өйткені сол жер­де айдауда болған адам. Және Юнус Эмрені білемін, Орхан Па­мукті атап айтамын әрине, оны айтпай кетуге болмайды. Памук­тың қы­зықты әңгімелері бар. Ха­мит Ис­майлов деген өзбек авто­рымен де таныспын. Жас кезімде Айт­ма­товтың біраз кітаптарын оқы­дым. Мәселен, Бішкекте осы­дан жиыр­ма жыл бұрын Франк­фурт кітап жәрмеңкесінде Айт­матов­пен кез­дес­кенім жөнінде ай­тып бердім. Ол кезде жазушы­лық­ты енді баста­ған бала болатын­мын. Сонда Айтматов: «Әй, жас жігіт, бізде жаз­ба әдебиетінің үлгі­лері аса көп емес, бірақ ауыз әде­биетіне бай­мыз, бізідің елге кел» деп айт­қан болатын ағынан жа­рыла.
– Айтматовтың ұлылығы неде?
– Саяси себебі болуы мүмкін. Ең алғашқы «Жәмила» ГДР-де басылды, яғни бізде. Сонда ол ком­мунистік жүйені дәріптеудің арқа­сында танымал болды. Фран­цуз­дың коммунист жазу­­шысы Луи Арагон «Жәмила­ны» «әлемдегі ең керемет махабббат дастаны» деп әспеттей бағалады. Әри­не, көтере айтып тұр. Француз коммунисінің олай деуі­нің бірден бір себебі: Совет ода­ғынан шыққан жас ав­торларға деген қолдауы ғана бо­латын. Ал шығарманың екінші феномені оның экзотикалығында. Мысалы Айтматовтың бұл шы­ғармасы Батыс Еуропада кеңінен тарады. Өйткені, ол елдерде сол тұста экзо­ти­ка­лық шығармаларға қызығу белең алған болатын. Ба­тыс оқыр­ман­дары үшін Айт­ма­товтағы ма­хаб­бат, табиғат, рухтар, елестер, жан жануарлар бәрі ара­ласып кел­генде жаңадан соққан жел сияқты болды.
– Қазір әлемде постмодернизм қанатын кеңге жайып келеді. Қалай ойлайсыз, мұның болашағы бар ма?
– Постмодернизм – қайтадан құрдымға кетті. Ол жай­лы айтудың енді ешқандай қа­жеті жоқ. Бұл ағым туралы қазіргі сәтте әлемде әркім әртүрлі жазады. Өйткені әркім өзінше ойлайды. Әртүрлі ойлайды. Әдебиет сондай әр алуандығымен де қызық.
– Бүгінгі қазақ жастары әлемге өз ойлау жүйесін енгізуді, танылуды қа­лайды. Үлкен ізденістерге бару үс­тінде..
– Ең бастысы біреуге ұқсап ба­ғу – бұл қате нәрсе. Егер өзіндік жазу стилі болмаса, автор жазбай-ақ қойсын. Мен Жапон жазу­шы­сының француз жазушылары секілді жазғанын қаламаймын. Әр халық өзінше жазуы тиіс. Әр ха­лықтың өзіне тән болмысы, салт-дәстүрі, этнографиясы, әдет-ғұрпы бар. Шығармалардағы бөтен­дікті, өгейлікті мен оқырман ретінде жылдам-ақ аңғарамын. Әрине, үлкен классиктердің жазу мәнерін білген дұрыс, бірақ біле тұра іште қорытып, қорғасындай балқытып, өз қалыбыңмен ақ қа­ғазға құюуың маңызды. Өзіңнен алыстамауың керек. Сонда ғана мықты дүние шығады.
– Қазақ авторларынан кімді бі­л­е­­сіз?
– Өкінішке орай, екі-ақ автор­ды білемін. Бірі өзім басып шығар­ған Ілияс Жансүгіровтың «Құла­гері», екіншісі – Рақымжан От­ар­баевтың «Бас» романы. Ра­қым­жан жайлы жақында суыт ха­бар естідім. Қазақ авторларымен тағы да көптеп танысқым келеді. Екі автор қазаққа деген қызығу­шы­лығымды арттыра түсті. Сіз­дердің әдебиеттеріңізді әлем тануы керек. Міндетті түрде. Әдебиет­те­ріңіз қызықты, тағлымы мол, бе­рері көп. Қалай да аударма саласын мемлекеттік деңгейде дамыту ке­рек. Бір-біріміздің мә­дениетімізді меңгерсек, жаңғыру деген осы емес пе! Мысалы, Гер­манияда қазақтың мұнайға бай ел екенін біледі, бірақ өкінішке орай әдебиетін білмейді.
– Дінге көзқарасыңыз?
– Еш дінге теріс көзқарасым жоқ. Барлығына ортақ құндылық – әрбір адамның жүрегінде жа­рығы болуы тиіс. Мен адам­дарды догма­мен идеологияға бөлмеймін. Тіпті өзімді суфизм ағымындамын деп айтсам да болар. Өйткені адамзат­тың арасындағы махаббат, сүйіс­пен­шілік жайлы кітаптарды көп оқы­дым. Бір білерім, біз сенетін Құ­дай біз ойлағаннан да әлдеқайда биікте.
– Аударма жөнінде көп айтып кеткен секілдісіз?..
– Жиырма төрт жасымда жеке бас­памды аштым. Бірде Албания елі­нің жас қызы іздеп келіп жолық­ты. Албания – Еуропада танымал ел емес, әрине. Әлгі ал­бан қыз өз елі­нің әлдебір ақы­нының кітабын шығартуды сұ­рады. Ынтасы өте-мөте жоғары болатын. Мүлде та­ныс емес елден, таныс емес автор­дың кітабын шығару – өзімді-өзім өлтірумен тең еді. Бірақ маған ол қыздың соншалық жанып, сон­ша­лық қалап, есі кетіп тұрғаны қатты әс­ер етті. Оның аударған жолма-жол аудармасын оқып шық­тым. Шынында, жақсы екен. Тәуе­кел­ге барып, албан ақынының кіта­бын екі тілде басып шығардым. Албан тілінде және неміс тілінде. Германияда тіпті албан тілінің бар екенін де ешкім білмейді. Құдай сәтін салып оң көзімен қарады да, типография бұл кітапты өте ар­занға басып шығарып берді. Сол албан ақынның есімі – Мар­тин Самай болатын. Бұл ав­тор коммунизм кезінде тиым са­лы­ған автор екен. Неміс тілінде шық­қаннан кейін аз жылдан соң өз тілінде жеке кітабы басылып шығыпты. Өткенде ғана екі апта бұрын Франкфурттағы кітап жәр­мең­кесінде маған албан елінен бір кісі жолығып, бұрынғы мен шығар­ған кітаптың Албанияға барғанын айтты. Яғни кітап ай­налып өз еліне жеткен. Сондықтан сіздерде өз шығар­маларыңызды шет тілдеріне аударамын деген ниет болса, тау қопаруға тиіс­сіздер.
– Қазақ елінен қандай әсер ал­ды­ңыз?
– Қазақстанды аралай келе, көп­­те­ген ескерткіштерге куә бол­дым. Көз тартатын табиғаты көң­і­лім­ді көтерді. Дөңгелек үстел үс­тінде де айтқанмын сол сөзімді, қайталап айтамын: жетпіс жеті атқа мінген мүсіндерді жаса­ған­ша, бір талантты қар­жы­лан­­ды­рып, шет елге аудару маңыз­ды! Ата-баба­мызбен мақтана беру – түк те пайдасын бермейді. Егер ел тара­пынан қолдау аз болса, бай-оли­гарх­тарға «мұнай өз еліңе ғана керек, ал әдебиет бүкіл әлемге ке­рек!» деп айтып, қолдау көр­се­туін сұрау қажет. Аударма саласын қалай да дамыту керек. Керек бол­са, бүкіл ел болып кірісіңіздер.
– Шынайы сұхбатыңызға көп рахмет!

Сұхбатасқан
Батырхан СӘРСЕНХАН