«КӘШЕК-МӘШЕК ЖОҚ ПА?»

Құдайға шүкір, Бауыржан Мо­мыш­ұлының, Сағындық Құрман­бе­ковтың, Шерхан Мұртазаның жолын қуып, журналист, жазушы болғанда­рымыздың саны жиырмадан асып жы­ғылады екенбіз, көбіміз Алматыда тұра­мыз. Есімдерін бала кезден жат­тап өсіп, бойтұмардай сақтап жүрсек те араларымызда Баукеңді, Сәкеңді көргендер саусақпен санар­лықтай ғана. Ал Шерағамен 60-тан асқан кезде ғана етене араласа бастадық. Адам­ның мінез-құлқы туған жер таби­ғатына ұқсас болып келеді деген шынында рас. Жуалы ауданы Тараз бен Шымкенттің қақ ортасынан ойып тұрып орын алса да, табиғаты, ауа-райы мүлдем басқа. Теңіз деңгейі­нен 1100 метр биіктікте жатқан қа­сиет­ті Жуалының жазы салқын, қысы қатал. Сәуір айының басында Таразда өрік гүлдеп тұрғанда, біздің ауылда қалың қар әлі сіресіп жатады, кейде айналасының берекесін алып, кәдімгі боран соғып, екі аяғыңды бір етікке тығады.
Аудан орталығы – Бауыржан Мо­мыш­ұлы ауылына жақындай берген тұс­та Теріс деген өзен бар. Өзі Теріс десе теріс, өзге өзендер ылдиға ақса, бұл өзен өршеленіп жоғарыға, Ала­тауға қарай ағады, жарықтық. Қарап отырсам, қолымызға қалам ұстап жүр­ген ағайындардың мінез­дері біртүрлі, көбісі Бауыржан мен Шерхан ағаларына тартып кеткен, шалқайғанға – шалқаяды, еңкейгенге – еңкейеді. Шерағаңның: «Мен қырсықпын десем, сендер менен де өтіп кетесіңдер. Солтүстік По­лярдың ақ аюлары сияқты мені көрдіңдер ме дегендей маңғазданып жеке-жеке жүресіңдер. Кейде анау жа­рықтық Теріс құсап теріс ағып, жел­ге қарсы шаптыратындарыңа таң қала­мын» деуінде үлкен шындық бар.
Бірде жергілікті ақын Мырзахан Ахметовтың елу жасқа толу мерей­тойына орай, шығармашылық кеш өтетін болып, Шерағамен бірге жолға шықтық. Ағамыз басшы, қосшылар қатарына мен, Толымбек, Қасым – үшеуміз жатамыз. Елге келе жатқан­дықтан болу керек, ағамыздың көңілі кө­те­рің­кі, жайшылықта шешіле бер­мей­тін үлкен қаламгер көңіл тұщытар әң­гіме айтып келеді, әдемі әзілдері де жарасымды. Күздің қабағы түсіп кет­кен ауа райын Шәкеңнің бүгінгі жай­дары мінезі жуып-шайып жібер­гендей.
Жүрек жалғап алайық деген ой­мен Күйік асуына кіре берістегі дәм­ханаға бұрылғанымызда, кафе меңгерушісі Шәкеңді танып қалып, қалбалақтап, жаны қалмады. Біздің қарсы болғанымызға қарамастан, лезде дастархан жайып, жайнатып жіберді. Мырзаханның шығарма­шы­лық кеші өткенше ішіміз шұрыл­дай­тын еді, жүз-жүз грамм коньяк ішіп, қуырдақ жеп, адам болып қалдық. Ше­рағаң да, біз де кафенің меңгеру­шісі – сұлу келіншектің өзіне, пейілі­не риза болып, көлікке көңілді отыр­дық. Күйік асуынан асқан соң, осы отыр­ған бәріміздің атамекеніміз – қасиетті Жуалы басталады. Бүгінгі сапарға көңілі тоқ Шерағаң ыңылдап та­тар әнін айтып келеді. Әне-міне де­генше, аудан орталығы – Бауыржан Момышұлы ауылына жете берістегі тауға қарай өршелене ағып жатқан Теріс өзеніне де жеттік.
– Шырағым, – деді Шераға жанындағы жүргізушіге бұрылып – мәшинеңді тоқтатшы, мына жарық­тық – Теріс өзеніне сәлем берейік.
Жүрдек «Мерседесті» тоқтатып тысқа шыққанымызда, Шақпақтың желі екілене соғып тұр екен. Анау-мынау емес, адамның өзін ұшырып жіберуге қауқары жететін долы жел Шерағаның басынан бір тастамайтын үлкен қара қалпағын ұшырып кетті. Шерағаң бізге қарайды, біз ең кішіміз Толымбекке: «Үйдің кішісі болғанша, иттің күшігі болғаның дұрыс. Неғып тұрсың, жүгір!» – дегендей қарап тұр­мыз. Шегінетін жер жоқ екенін түсін­ген Толымбек қаңбақтай болып, ұш­ып бара жатқан қалпақтың арты­нан далбалақтап жүгіре жөнелді.
– Доқтырхан, – дейді Шераға аяқ асты айырылып қалған қалпағынан көз алмай, – мына жалаңаяқтарға қарағанда сенің аузы-мұрның май дейді ғой, егер Толымбек қалпағымды ұстай алмаса, жаңасын алып бересің.
– Сізден аяғанды ит жесін, Шера­ға! Біреу емес, екеуін алып беремін.
Абырой болғанда, ұзын сирақ Толымбек үлкен қара қалпақты қуып жетіп, алтын көргендей бас салды…
Мырзаханның кеші көңілді өтіп, арты тойға ұласты. Ертесіне Ермек Үсенбаев бастаған аудан басшылары осыдан біраз жыл бұрын Шерхан Мұртазаның 60 жылдық мерейтойы дүркіреп өткен пионер лагерінің ма­ңындағы табиғаты әсем жерге үй ті­гіп, бізді жақсылап тұрып күтті. Сол күні қазан айы ортадан ауса да, жай­ма­шуақ болып тұрды. Кеңінен жа­йыл­ған дастархан басында құс сүті­нен басқаның бәрі бар. Ауыл адам­дары­ның бізге деген көңілдері ерекше, зыр жүгіріп қызмет етіп жүрген әдемі қыз-келіншектерге көз тояды. Оты­рыс кезінде ән қалықтап, күй күм­бір­леп, айналамыз ажарлана түскендей.
Көңілді кеш түннің біраз уақы­тына дейін созылып, осында түнейтін болдық. Ол кезде тепсе темір үзетін кезіміз. Қасым, Толымбек үшеуміздің көзіміз әдемі қыз-келіншектерде…
Шерағаң бастап, бой жазу үшін жасанды көлдің жағасына бет алдық.
– Әй, Доқтырхан, – деді Шерағаң шегіп тұрған темекісінің тұқылын шертіп – өздерің жас жоңышқаны жей бересіңдер ме, мен сияқты кәрі-құртаңға кәшек-мәшек жоқ па?
Шерағаңның әдемі әзіліне ду күлдік…

ЖУАЛЫНЫҢ «ПАВЛИК МОРОЗОВЫ»

Мектепте тәп-тәуір-ақ оқып жүр­генмін. Бір күні әкем аяқ асты бұзылып, мені оқудан шығарып ал­ды да, көзімді бақырайтып қой бақтырып қойды. Шаруа­шы­лық­тың қойы болса жөні басқа, жай­ған бір совхоздың орталық көше­сінің жекеменшік қойын бағамын. Таңертең бала біткен мектепке бара жатса, мен бір отар қойды шұ­батып өріске қарай айдап бара жа­тамын. Кішкентай кезімде еп­теп сотқарлығым бар еді, тізем сәл батыңқырап кеткен жүгермектер «Доқтырхан пастух, Доқтырхан пастух!» – деп келеке-мазақ етіп, өштерін алатын болып жүр.
Мектепте сабақты ілініп-салынып нашар оқитын балаларды мұғалім біткен: «Сабақтарыңды жөндеп оқымасаңдар, анау Доқтырхан сияқты қой соңында жүретін боласыңдар», – деп көздерін шетінен шұқиды екен.
Алпысыншы жылдардың ба­сында «Лениншіл жастың» атағы дүркіреп, тасы өрге домалап тұрды емес пе! Газетке шығатын мақала шетінен мықты, алуан-алуан тақырыптарды көтеріп, шаңын қағып-қағып алады. Қой­шы бала болсам да, газеттің бірде-бір санын босқа жібермей, жата кеп жабысып оқимын.
Бір күні қой соңында жүріп, өзімнен-өзім қиялданып, бесіктен белім шықпай жатып, әкемнің мал соңына салпақтатып салып қойға­ны­на өкпелеп, ойымның бәрін ақ қа­ғазға түсірдім де, «Лениншіл жас­қа» жолдап жібердім.
Бұлай болады деп кім ойлаған, арада бір ай өтпей жатып «Менің оқығым келеді» деген етектей ма­қалам жарқ ете қалды. Газет жа­рықтықтың өзі бір күндік те, сөзі мың күндік қой. Құдай салмасын, біздің ауыл – ауыл болғалы бері дәл осындай дүрлікпеген болар. Менің адресіме Қазақстанның түкпір-түкпірінен хат атаулы қарша борады. Хат жазғыштардың бәрі: «Доқтырхан! Адам бол, қойды таста. Үйіңнен тентіреп қашып кетсең де – оқы!», – деп шет­терінен ақыл айтуға шебер. Ол аз болғандай, шағын ауылымызға комиссия біткен қара қытайша қап­тап кетті. Бір күні совхоздың бір топ соғыс ардагері келіп, әкем­ді қыспаққа алып, өздерінше «бю­роға» салды.
– Әй, Тұрлыбек, ай жарық, күн аманда саған не болды? Оқи­мын, адам боламын деп жұлынып тұрған балаңды неге оқытпайсың? Әлде сен феодализмнің қалдығы болайын дедің бе? Біз фашист суолыштарымен осылардың бола­шағы үшін соғыстық емес пе? Бір қолыңнан айрылсаң да, осыны түсінбейсің бе? Баланы қой бақты­рып қоюға саған кім право берді? Онсыз да қайда қашып тығыларын білмей отырған әкем қатты сас­қалақтап, маңдайынан шыққан қара терді сүрткіштей берді…
Мен көп ұзамай мектепке қай­тадан бара бастадым.
Кейін білдім, сол кездегі «Ле­нин­шіл жастың» мүйізі қарағайдай Бас редакторы Шерхан Мұртаза аға­мыз екен.
Пешенеме жазғаны осы болар, бү­гін­де өзім де журналист болып, Құ­дай бұйырған несібемді теріп жеп жүрмін. Атыңнан айналайын Жуа­лының перзенттері болған­дық­тан, Шерағаңмен сирек болса да араласып, кейде ағалы-інілі бо­лып, жарасымды қалжыңдасып қоя­тынымыз да бар.
Ұлы ақын Жамбыл – жәкеміз­дің 150 жылдығында жуалылықтар да түн­дігін желкілдетіп, үкісін үлпіл­де­тіп, алты қанат ақ боз үй тікті. Ел жақтан келген ағайын­дарға сә­лем берейін деп Жуалының үйіне кірсем, оншақты қаламгер інілерінің ортасында төредей болып Шерхан Мұртаза отыр екен. Аудан әкімі Ермек Үсенбаев, орынбасары Естемес Аманбеков ағамыз да осын­да.
– Кімді айтса, сол келеді деген осы. Міне, Жуалының Павлик Морозовы да келіп қалды, – дейді Шерағаң маған күле қарап.
Мән-жайды білетін жігіттер ду күлісті.

«МЫНА ДИЮДЫ ҚАЛАЙША НОҚТАЛАП ЖҮРСІҢ?»

Көптеген шығармашылық ұжым­дармен салыстырғанда, Қа­зақ теледидарында демократия ба­сымдау, сынға жол ашық, ойың­ды, пікіріңді еш іркілмей, ашық айтасың. Бірақ «Бояушы, бояушы десе, сақалын бояйды» демекші, арамызда сынаған деген осы екен деп, босқа айқайлап, елді әбден ығыр еткен «батырлар» да болды. Со­лардың бірі – Аманғали Дайра­баев. Менімен құрдас, батыр тұлғалы редактор анау-мынау шикі өкпе емес, өмір көр­ген жігіт. Қазақ университетіне кеш­теу түсті. Тұңғыш ұлы 1-сы­нып­ты оқып жүргенде Дайрабаев І курс студенті атанды. Кеш болса да оқуын бітіріп, Қазақ теледи­да­рын­да қатардағы редактордың бірі бо­лып қызмет атқарып жатқан жайы бар. Дайрабаевтың мінезі қы­зық, нағыз ұр да жықтың өзі. Ішін­де түрткіштейтін шайтаны бар ма, біреуге тиісіп, сөзбен қа­ғы­тып жүрмесе іші ауырады. Әсіресе, аптасына бір рет болатын шығармашылық лездеме кезінде бүй­ректен сирақ шығарып, ай­қайлайды да отырады. Кейде өзінің неге айқайлап отырғанын тү­сінбейді. Айтсаң, екі көзі ады­райып, екіленіп шыға келеді. Ай­батынан арыстанның өзі қорқатын Шерағаң бір-екі рет ескертпе жа­сап еді, қарсы сөз айтып, өзінше «батыр» болды. Құрдасым деп бір рет шақырып алып сөйлесіп көріп едім: «Енді сен аузыма қақпақ қой­мақшысың ба?» – деп ежірейді.
Бірде қызмет орнымнан кеш шы­ғып, төмен түспек болып, лиф­тіге бет алып едім, ұзын дәлізде қар­сы алдымнан Нұрғали Өте­жанов, Тынышбай Рахимов ұшы­раса кетті. Жандарында – дәу қара Дайрабаев. Байқаймын, үшеуі де сәл қызулау.
– Кімді айтсаң, алдыңнан сол шы­ғады, – деді Дайрабаев маған тиісіп. – Шерханның мына інісін оңа­шада қысып алсақ қайтеді?
– Сабап кетсек те ешкім көр­мей­ді, – деді Тынышбай күлген бо­лып.
Ойыннан от шығып кетпесін деп, Өтежанов біресе маған, біресе екі серігіне қарайды.
Әкем қатты ашуланғанда «Мы­наның құйрығына пістенің майын қайнатып құйсаң да адам болмайды» деуші еді. Дайра­баев­тың жағдайы белгілі, айт, айтпа, оған сөз өтпейді. Қараптан-қарап тұрып, инелік сияқты Тынышбайға ызам келіп, қатты ашуландым. Жақ­сы, жаман болсын, жерлес деген атымыз бар. Оның үстіне, бұл Ты­нышбай мырза – Шерхан Мұр­тазаның талай-талай жақсы­лығын көр­ген адам.
– Әй, Дайрабаев, – дедім – ұрынатын ешкім таба алмай жүр­сең, анау қазандай басыңмен қа­быр­ғаны соққыла. Ауыз менікі деп, Тынышбай екеуің тілдеріңді босқа безей бермеңдер.
– Ей, Шерханның інісі! Қа­быр­ғаны соғатын мен жынды емес­пін! Онан да сені соқпаймын ба? – деді қара дәу екіленіп.
Сонау, 1970 жылдары Киевте әс­кер қатарында жүргенде белгілі ка­ратэ шеберімен жолдас болға­ным бар. Грузин жігіті керегі бо­ла­ды деп жанды жерден ұрып тал­ды­ратын екі-үш әдісті үйреткен еді. Шы­нында да, өмірімде әртүрлі жағ­дайлар болып, әлгі әдістерді сирек болса да қолдануға тура ке­леді. Көзі аларып, маған тұра ұм­ты­лып, жағама жармасқан Дайра­баев­ты шынтағыммен қатты со­­ғып қалдым. Жаңа ғана Сырдың суы сирағынан келмей тұрған Аман­­ғали кескен теректей сұлап түсті.
– Әй, инелік, енді сенің кезегің кел­ді, – деп Тынышбайға ұмтылып едім, ол тұра қашты. «Жығылған кү­реске тоймайды» демекші, есін жи­ған Дайрабаев «Ой, әкеңнің…» деп ұмтылып еді, тағы да «жайра­тып» тастауға тура келді. Өтежанов екі көзі атыздай болып, біресе ма­ған қарайды, біресе тыпыршып жатқан інісіне қарайды. Дайрабаев екі-үш минуттан соң есін жиды. Бая­ғы қарқыны жоқ, жүні жы­ғы­лып қалған, қиралаңдап орнынан тұрып жатты.
– Дайрабаев, – дедім – осы той­­ғаныңмен үйіңе қайқай, бұдан бы­­лай лездемеде орынсыз ай­қай­лай­тын болсаң, дәл бүгінгідей жөн­­сіз сүйкеніп, тіліңді безейтін бол­­саң, менен жиі-жиі таяқ жейтін бо­ласың, түсіндің бе?
– Кеттік, кеттік, – деп, Өте­жа­нов әлі есеңгіреп тұрған Дайра­баев­ты сүйрей жөнелді.
Бұл жұма күні болатын. Дүй­сенбі күні әдеттегідей лездеме бол­ды. «Ауру қалса да, әдет қал­май­ды» демекші, Дайрабаев біреу­ге реплика тастай беріп еді, «Әй, Дайрабаев, әркімге бір соқтықпай ты­ныш отыр!», – деп айқай салып едім, ол жым болып, лездеме біт­кен­ше үні шықпады.
– Доқтырхан! – деді, жанымда отыр­ған Шерхан Мұртаза таң қа­лып. – Мына диюды қалайша ноқ­талап жүрсің? Адам айтса нан­бай­тын оқиға ғой бұл!

«ЖАСАРЫП КЕТІПТІ…»

Адам адамға ұқсай береді емес пе, көп адам маған «Шерхан Мұр­та­заға ұқсайды екенсің» деп жа­тады. Сыртқы түр-түсімнің, тұл­ғам­ның ұқсайтындығын өзім де іш­тей сеземін. Әсіресе, қас-қа­ба­ғым, едірейген мұртым Шәкеңе қат­ты ұқсайды.
Ауылымыз да көршілес: бұ­рын­ғы Алматы – Ташкент, қазіргі Ба­тыс Қытай – Батыс Еуропа деп ата­­­латын үлкен жолдың екі ше­тін­де орналасқан. Шәкең – бұрынғы Ленин атындағы колхоздың, ал мен болсам, Карл Маркс атындағы колхоздың тумасымын. Жуалы­ның кемпірлері айтпақшы, Шер­хан – Лениннің баласы, осы жол­дар­дың авторы, яғни мен Карл Маркстың баласы болып келемін.
Осыдан 5-6 жыл бұрын бір де­ректі фильм түсіре қоймақ болып, кинооператор баланы жаныма же­тектеп, шырайлы Шымкентке ба­ра қалдым. Жұмысымызды бі­тір­ген соң, кейіпкерлеріміз Шым­кенттің келістіріп салған бір мей­рамханасына алып барды. Кіре берісте бізді орта жастардағы екі жігіт ағасы жандары қалмай қал­балақтап қарсы алды. Байқаймын, маған деген көңіл-ықыластары ерекше, жағдайымды, денсаулы­ғым­ды сұрап, жалпақтап жатыр. «Қош келіпсіз, жоғары шығыңыз, құрметті қонағымыз болыңыз!» деп, екеуі де асты-үстіме түсіп, бәйек болды да қалды. «Ойпыр­май, мені де біраз ел таниды екен-ау! Қалай ғана білмей жүргенмін, беделім халық арасында әжептәуір екен» деп, өз-өзіме кәдімгідей риза болып, төбем көкке сәл-ақ жет­пей қалды.
– Кешіріңіз, – деді кейіп­керім­нің бірі әңгімеге араласып, – бұл кісі менің қонағым еді, түстікке біз шақырған едік.
– Айналайын, байқаймын, сен­д­ер бөтен емес, өзіміздің Шым­қаланың жігітісіңдер. Ал, мы­­на кісі бізге күнде келе бер­мейді, – деді мейрамхана иесі – бүгін бәріңіз біздің қадірлі мей­ма­нымыз боласыздар. Ешкімді еш­қайда жібермеймін.
Әлгі екеуі қоярда-қоймай бәрі­мізді төрге отырғызып, ұлттық киім киген әдемі қыз-келіншектер зыр жүгіріп, лезде-ақ дастарханды шым­кентше жайнатып тастады. Мен қолымды жумақ болып, әжет­ха­наға бет алдым. Екі қолым­ды са­бындап жуып жатқанда, зал­да жүр­ген даяшы екі келіншек­тің әң­гі­месін құлағым еріксіз шалып қалды.
– Мына кісіні таныдың ба? – деді бір келіншек.
– Танығанда қандай! Атынан ат үркетін Шерхан Мұртаза ағамыз ғой, – деді екінші келіншек.
– Байқадың ба, ағамыз керемет жасарып кетіпті…
– Сен естімеген екенсің ғой, аға­мыздың әйелі қайтыс болып, жас әйел алыпты. Өзі жас, айдай сұлу болса керек.
– Бәсе, бәсе жасарып жүргені со­дан екен ғой ағамыздың… Қу­тыңдап тұр өзі, шалың бәле…
Мен мән-жайға енді қанығып, әжетхана ішін басыма кө­те­ре, қарқылдап күліп кеп күлді-ау.

Доқтырхан Тұрлыбек,
жазушы, Халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының лауреаты