Қадырғали КӨБЕНТАЙ:

Қадырғали Көбентай – композитор, театр және кино актері, әнші. ҚР Мәдениет қайраткері. Әңгімелесе қалсаңыз, құдды шыңырау құдықтан бал татыған су ішкендей боласыз. Қазақы қалжыңның түбін түсіреді, арғы-бергі тарихты қотарып, өнердің жілік майын шағады. Тұла бойы тұнған талант – Тарбағатайдың қойнауындағы Ақшәулі ауылының перзенті.

– Қадырғали, әңгімені туып-өс­кен өлкеден, балалықтан бастасақ…
– Мен шығысқа, оның ішінде туған өлкем Аягөзге жылына бір рет міндетті түрде келем. Тасбұлақта дүниеге келсем де, балалығым, жас­тығым Аягөз ауданының Ақшәулі ауылында өтті. Ұзына бойы 186 ша­қы­рымға созылып, жолында Тас­кес­кен, Қарақол, Шолпан ауылдарын ба­сып, Сағаттың көліне құятын Қара­қол өзенінің ең басында суы­ның тұнығын жалдап, тереңін бой­лап өстім. Барлық ауыл балаларын­дай тайға мініп, асау үйреттім. Мар­­құм Жұмағали ағамның «Сары қасқа» атты тұлпары сол тұста бәй­ге­нің алдын бермейтін. Сонымен бәй­геге шабатынмын. Алыс-жақын­ға даңқы кеткен сәйгүлік еді ол…
Бірінші сыныпқа «Әліппені» судыратып, буынға бөлмей оқып бардым. Үшінші сыныпта Әзілхан Нұршайықовтың «Махаббат, қызық мол жылдар» романын толық оқып тастадым. Бұзық, төбелесқор бол­дым. Сөйте тұра, ең ауыр дейтін ма­те­матика, химия, физика, био­ло­гия сабақтарын сүйіп оқыдым. Со­сын, біздің ауылда арғы-бергі тарих­тың, ескі аңыз-әфсаналардың май­ын тамызып айтатын көнекөз қариялар көп болды. Әсіресе, бойы екі метрге жуық, алақандары күрек­тей Әпербақан деген ақсақалды тыңдау бір ғанибет еді. Солардың әңгімесіне қанығып өскеннен бе, үздік оқушы атандым. Химиядан сабақ берген Камал апай, математик Бақыт апай, қазақ әдебиетінен дәріс оқыған Айшағи апайларға, т.б. ұстаздарыма алғысым шексіз. Әкем Нұрғожа совхоздың малын бақты. Ата-анамыз жыл бойы малда. Біз интернатта жатып оқыдық. Интер­нат мені ерте есейтті. 13 жасымда шы­­лым шегіп, 15 жасымда ащы су­дың дәмін таттым. Сол пәлекеттің өзі қу төбелестің кесірі. Секман деген жоғары сыныптың баласы мені бір шешен баламен жекпе-жекке шығарды. Сол тұста ауылы­мызда орыс, неміс, украин, шешен, татар ұлтының өкілдері көп тұратын. Әлгінде айттым ғой, төбелеске әбден машықтанып алғам. Шешен баланы жеңіп, марқайып тұрғанымда: «Жеңгенің үшін мынаны тартып жібер!» деп көк мойынды ұсынды…
– Ал, енді таптаурын болған сұ­рақты қояйын: өнерге қалай келдіңіз?
– Ақшәуліде өнерлі жігіттер көп болды. Бейісхан Бекбаев, Мақсұтхан Диқанбаев сынды ағалар салған әндер маған керемет әсер ететін. Дом­быраға қызыққанмен, шерте алмаймын. Соны үйрену үшін му­зыка пәнінен беретін Бейісхан Бек­баевқа бардым… Сенерсіз, сенбессіз, үш айдан соң совхоз оркестрінде бас домбырашы атандым. Ол кісі қазір 70-тен асты, күйлі-қуатты. Әсет Найманбайұлының ел естімеген әндерін білетін адам. Ал, Мақсұтхан Диқанбаев жеті ішекті гитарамен ән салады. Сол кездің өзінде ол кі­сі­лерді «Тамаша» ойын-сауық отауына шақырып, телеарнадан көрсетіп жататын. Сол ағаларыма еріп, көрші ауылдарда талай концерт қойдық. Мен де домбырамен, гитарамен ән салам. Арасында спектакльден ша­ғын роль береді. Осылайша, өнердің тереңіне бойладым да кеттім.
– Өмірде есте мәңгі қалатын бір оқиғалар болады ғой. Есіңізде жат­талып қалған сондай жайттар бар ма?
– Оқушы кезімізде ауыл клу­бын­да Алматыдан келген ақын-жазушылармен кездесу болды. Сахнаға көлденең қойылған ұзын үстел басына жайғасқан қаламгер­лерге оқушылар ауызша, жазбаша сұрақтар қойып, олар ақтарыла жауап беріп жатты. Көбінікі «Бүгінгі әдебиетке көзқарасыңыз қалай?», «Өзіңіздің шығармашылығыңыз туралы айтыңызшы» сынды жаттан­ды сауалдар. Қонақтардың ең ше­тінде қара көзілдірік киген жас жігіт те отырған. Оған ешкім сұрақ қой­мады. Тек кездесу соңына қарай бір қағазды оқыған жүргізуші: «Әй, Марат, мынау саған келген екен!» деп, әлгі жігітке қарай шиырып жі­бер­ді. Ол көзілдірігін шешіп, хатты дауыстап оқыды: «Сіздің өміріңіздегі есте қалар ең қызықты оқиға?» Тама­ғын бір кенеп алған көзілдірікті қоңыр дауыспен сөйлеп кетті: «Мен осы Шығыстың Алтай жағының қазағымын. Оқушы кезімізде көрші ауылға кино деген нәрсе келіпті деп естідік. Бәріміздің басымызға келген алғашқы ой «Кино» деген не? «Ол үлкен жаңалық!» деді балалардың бірі. Бірақ, қандай жаңалық екенін айта алмады. Енді бірі «Бәлкім, ұшатын нәрсе шығар» десе, екіншісі оның «алапат соғыс», «төбелес» екенін айтады. Тіпті, оның өзіміз күн­де ойнап жүрген ләңгі екенін ай­тып, даурыққандар да бар. Қы­зығушылықта шек бар ма? Ақыры, сол «құбыжықты» көруге көрші ауыл­ға аттандық. Қорқа-қорқа, кібір­тіктеп ауылға да кірдік. Жым-жырт. Клуб маңы да тым-тырыс. Бірімізді-біріміз итере, «Сен жүр», «Сен баста!» деп есікке тая­дық. Ең кішісі бол­ған соң ба, жоқ, киноға деген аңса­рым елден ерек пе, ең алдында келе жатқан мені жа­ным­дағылар ите­ріп кіргізіп жіберіп, есікті сыртынан жаба қойды. Шегінерге жол жоқ, ту­ра алдымда бір адам маған мылты­ғын кезеніп тұр. Тыпырлап, бар күшім­мен есікті ашпақ болам, ашыл­май­ды. Мылтық ке­зен­­ген адам әне ата­ды, міне атады де­генде есік те ашыл­ды, мен де ұм­тылдым, мылтық та атылды! Бір емес, бірнеше рет тар­сы­лда­тып атты. Басымды көле­гей­леп, бұқпан­тайлап жүгіріп келем. Соңыма қуғыншылар түскен болуы керек, топырлаған дыбыс күшейіп кетті. Өкпем өшіп, дәрменім құры­ғанда қарасам, «қуғын­шы­лар» өзіммен бірге кел­ген достарым екен. Ауыл­дың шетіне шы­ғып кетіппіз. «Уһ» дедік. Міне, менің есімде қал­ған ең қызық­ты оқиғам, киномен алашқы таныс­тығым» деді қара көзілдірікті жігіт. Оның сол кезде-ақ танымал бола бастаған Марат Қабанбаев екенін кейін білдім. Жас жазу­шының әсерлі әңгімесінен менің әдебиетке деген көзқарасым өзгерді. Сол күннен бастап жазушы болуды армандадым. Бұрын да кітаптан бас алмаушы ем, енді әр сөзге мән бере оқитын бол­дым. Сымдай тартылған офицер болуды да, әртіс болуды да арманда­ған кездер болған. Алдың толы арман, мақсат! Қайсысын таңдасаң да өз еркің. Алайда, әке-шешем әр­тіс болғанымды қаламады. Көбінің айтатыны «Әртіс деген оңбаған ха­лық, оларда отбасы деген болмайды. Тұрақ­сыз!» Осының бәріне қарамас­тан арман мені жетелеп Т.Жүргенов атындағы өнер институтына әкелді…
– Өнерге келгеніңізге өкінетін сияқтысыз…
– Өнерге келгеніме еш өкін­бей­мін десем, сенбессің. Рас, еш өкін­бей­мін. Өмірге қайта келсем де өн­ер­­ді таңдайтыныма сеніңіз. Негізі, мүйізі қарағайдай, атақ пен абы­ройдың бәрін алған аға-апа­ларым да өнер жолында аз жапа шеккен жоқ. Өзіңді аямайтын, елге қадірің көп бола бермейтін маман­дық қой… Шындығында өнер – әлі де зерттел­мей жатқан үлкен ғылым. Бір кез­дер­де ғылым жолына түсіп, зерттеп те көрдім…
Сонымен, емтиханды ойдағыдай тапсырып, өнер институтына түстім. Әдебиетті сүйетінімнің арқасында шығармадан жақсы баға алдым. Оны тексергеннің бірі – белгілі жазушы Оралхан Бөкей институтқа арнайы келіп, мені тауып алып сөйлесті. Шығармамның тамаша екенін, өнерді емес, жазушылықты таңда­ға­ным жөн екенін айтты. Қазір ойла­сам, әртіс боламын деген арман ма­ған тіпті, Оралханды да тыңдат­папты ғой!
– Шығарманы қай тақырыпқа жазып едіңіздер?
«Мен өнер жолын неге таңда­дым?» деген тақырыпқа жазғанбыз. Кейін Оралхан аға бізге дәріс оқыды. Өмірден өтерінен бұрын ол кісімен соңғы сөйлескендердің бірі мен болдым. Үндістанға ұшпақшы екен. Екеуміз баққа барып, әңгімелесіп отырып, сыра іштік. «Қадырғали, сен өмірде көп қызбалыққа салына­сың, сабырлы болу керек. Әр ісіңді ойланып-толғанып барып атқар». Ол кезде сөздің байыбына үңілдім дей алмаймын. Қазір бәрін түсіндік қой…
Сөйтіп, өнер институтында Ас­қар Тоқпанов, Хадиша Бөкеева, Нұрмұхан Жантөрин, Тұңғышбай Жаманқұловтардан дәріс алдым. Әскерге кетуіме байланысты оқуды үзуге тура келді. Әскерден келген соң да сабаққа келе қоймай, сол тұста түсіріліп жатқан «Бейбарыс сұлтан» фильмінде алдымен сурет­шінің, кейін оператордың ассисенті болдым. Нұрмұхан Жантөрин де, Тұңғышбай Жаманқұлов та әртістік оқуды қайта жалғастыруымды құп көрмеді. Нұрмұхан аға түсірілім кезін­дегі үзілісте «Әй, ұл, бері кел!» деп шақырып алады да: «отыр!» деп жанындағы орындықты нұсқайды. Сосын саптама етігінің оң жақ қонышынан «Апшерон» коньягын алып, бірер ұрттап, сол жағынан «Қазақстан» темекісін алып тұтата­ды. Ойлы көзін сығырайта бір нүк­теге қадай отырып: «Менің жүрегім ауруға ұшыраған қазір, ұлым! Айтқан тілімді алмасаң, сен де сондай жүрек ауруымен ауыратын боласың. Өнер жолы азабы бір басыңа жетіп ар­тыла­тын жол. Бұл оқуды оқығанның, өнердің соңына түскеннің бәрінің де құшар кебі осы болмақ. Сондықтан аулақ жүр!» деуші еді марқұм. Тұңғышбай аға да: «Мыналар әлі боқмұрын, түктің иісі танауларына бармайды. Сен біршама өмір көріп келген азаматсың. Ойлан! Қиын­дығы мен азабы мол өнерді таңдарда әлі де ойлан, бауырым!» дейтін. Асыл ағалардың жанашырлығын, ақылын енді түсініп жүрмін ғой.
– Ештеңеге қарамастан оқуыңыз­ды қайта жалғастырдыңыз…
– Иә, екінші курста жүргенде-ақ, әйгілі әкемтеатрға, Мұхтар Әуе­зов атындағы академиялық драма театрға штатқа қабылдандым. Сол тұста көптеген өнер саңлақтарымен бірге сахнаға шықтым. Марқұм Құдайберген Сұлтанбаев, Уәйіс Сұл­танғазин, Мейірман Нұрекеев, Тоқсын Құлыбеков, қазір көзі тірі Бауыржан Ибрагимовтармен парт­нер болдық. «Бауыржан-шоуды» құрыстық. Иә, өнер жолы ауыр жол. Ағаларымның айтқаны айдай келді! Бір рет инсульт та алдым. Жүрек ауру, көңіл жарымжан… Ал, өнерде бағымды ашқан әйгілі режиссер Асқар Тоқпанов. Студент кезде са­бақ­ты жайына қалдырып, гастрольге шығып кетіп жүрдік. Бір күні ұс­та­зым Тұңғышбай Жаманқұлов сабақ­қа қатыспай жүрген біздерге қатты ренжіп, ауыр-ауыр сөздер айтты. Сосын бізді оқудан шығаратынын, тек бір сынақтан сүрінбей өтсек қана қалатынымызды жеткізді. «Ол жерде әйгілі Асқар Тоқпановтың өзі болады. Егер ол кісі кімнің ойынына көңілі толмаса институтпен қош айтысады», – деді. Айтқан күні кон­цертте мен Мұқағали болып, сөзіне жазылған Әбиірбек Тінәлінің «Фа­риза, Фаризажан» әнін айттым. Әнге қол соққан жұрт шуылдап кетті. Кенет Асқар аға таяғын шошаң еткізіп, «Стоп!» деді. Сосын мені «Бері келші!» деп саусағымен ымдап шақырды. Менде зәре жоқ. Ол кісі ұнатпаған адамын таяқпен салып қалады деп естігенбіз. Гитарамды артыма жасырыңқырап, таяй бердім. (Өйткені, гитарам қымбат, ұрса сын­басын, деген ой еді). «Атың кім?» «Қадырғали». «Әкеңнің аты кім?» «Нұрғожа» дедім жасқаншақ­тап. Ол кісі маңдайымнан сүйіп, өнерде жолым болуын тілеп батасын берді. Сондықтан мен өнерде бағымды ашқан Ас-ағаң деймін.
– Есенқұл Жақыпбектің «Біздер, біздер – патшадан да паңдармыз, Біздер, біздер – біреулерге арманбыз» деп басталатын өлеңіне тамаша ән жаздыңыз. Жалпы, сіз актерсіз бе, әнші­сіз бе, композиторсыз ба? Суретті де жақсы салады екенсіз.
– Иә, бұл әнді ұстазым Тұңғыш­бай Жаманқұлов айтады. Сол кісіге болмай жүріп орындаттым. Өйткені, әннің ішкі жан дүниесін, өнер адамының ішкі бұлқынысын, та­лан­ты мен тағдырын осы әнмен көр­сет­кім келді. Негізі, компози­тор­лығым мен әншілігім маңызды өзім үшін.
– Сізді гитараны қазақша сайратты, теріс бұрау енгізді дейді. Осы қан­ша­лықты рас?
– Арманымның бірі – гитараны қазақша «сөйлету» еді, сол орын­дал­ған сыңайлы. Гитараға таза қазақы үйлесім енгізсем деуші ем. Марқұм, белгілі әнші Келденбай Өлмесе­ковпен ақылдаса отырып, Ершат Қайыр­ханмен бірге іске асырдық. Негізі, гитараға қазақы үйлесім ендіруге кеңестік кезеңде рұқсат берілмейді екен. Қазір де гитараға дәстүрлі, қазақы реңк беру ісі ақсап тұрған. Шүкір, мақсатымызға жеттік деуге негіз бар. Ершат бауырым – өзімнің ұстазым Бейісхан Бекбаев­тың ұлы. Өте талантты жігіт. Ән де, күй де шығарады. Белгілі күйші Се­кен Тұрысбековке арнаған «Секен» деген күйін естісеңіз, дарынын ба­ға­лар едіңіз. Секен ағаның өзі тың­дап, қатты риза болып, Ершатқа батасын берген. Жалпы, маңайым­дағы адамның бәрі өнерден құ­рала­қан емес. Сүйікті жарым Рәбиға Аман­жолова да 1990 жылы «Қыз сыны» байқауының жүлдегері бол­ды. Аса білімді, эрудицияның адамы. 17 жасында-ақ әлем әдебие­тін оқып тауысқан, «Турандот хан­шайым» пьесасын қазақшалаған адам.
– Бірнеше көркем фильмге де түсіпсіз…
– Иә, «Отызға келген қалыңдық» атты толық метражды комедияда басты рольдегі қыздың ағасын сом­да­дым. «Қазақ елі» атты көп сериялы тарихи фильмде парсы саудагері бол­дым. «Сырты бүтін» деген теле­хи­­каяға, т.б. көптеген те­лехи­каялар­ға түстім. Қазір де екі фильмге түсіп жатырмын.
– Қадеке, көп рақмет! Өнеріңіз өрге жүзсін!
– Өзіңізге де рақмет!

Сұхбаттасқан
Берікхан ТАЙЖІГІТ