Есімі ұлт жадындағы санаулы қаламгердің бірі – Кемел Тоқаевтың әдеби мұрасы мен мұрагерлері жайында салыстырмалы әдебиеттанушылық жо­сығында осы мақала туды. Салыстырмалы әдебиеттануда детективтің қас шебері – Конан Дойл деп саналады. Оған дейінгі­лер­дің бәрі осы жанрдың әдебиеттің жасыл бағында өркен жаюына мүмкіндік жаса­ғандар ғана. Сондай-ақ…

Әлемдік әдебиеттануда кең ау­қым­да әм уақыт, кеңістік аясында бел­гілі бір жанрда қалам тартқандар арасында бірінші және екінші деген ұғым жоқ. Ал, ұлттық әдебиеттануда тар милеттік әсіре кеудемсоқтықтан осы бір көшбасшылық пен өкше басушылық басты орында тұрады. Қазақ прозасына детектив жанрын сыйлаған Кемел Тоқаевтың туға­нына биыл 95 жыл. Осы орайда түркі әлемінде өзіндік өшпес із қалдырған ерекше тұлғаға қатысты марқұм, Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі Мәткерім Әкімжанов бы­лай толғанады: «Мен өзімнің қалам­герлік ұзақ өмірімде талай-талай адамдар туралы мақалалар, очерктер, кітаптар жазған адаммын. Бірақ сонау бала кезімнен, дәлірек айтқанда 1953 жылдан бері білетін, талай жерде дәмдес болған осы бір абзал аға туралы бірде-бір рет қалам тартпаппын. Өмірдің ағысы солай болды ма, әлде өзімнің ықтиятсыз­ды­ғымнан ба, ол жағын түсіне алма­дым. Соның реті енді келгендей. Әң­гіме көрнекті жазушы, ардақты азамат, жауынгер патриот Кемел Тоқаев туралы болғалы отыр…
Бұл кезде мен Кемекеңнің «Тас­қын» және «Көмескі із» атты шы­тыр­ман оқиғаларға толы повестерін оқып қойғанмын. Маған әсіресе оның алыстан орағытпай, шұбырын­ды шешендікке салынбай, қазақтың қарапайым тілімен баяндайтын ұтқыр ойлары, өткір диалогтары ұнаған. Оқиғаларды ойдан шығара­тын жасанды тартыс дегеніңіз Ке­ме­кеңде мүлдем кездеспейтіні де есім­де. Жас алшақтығынан болды ма, Кемекеңмен көп сырласқан емес­пін. Ол маған қол жетпес құз секілді, аса айбынды көрінетін».
Иә, қазақ халық прозасындағы «Үш ұры» сияқты ертегілерде, ал, поэ­зияда тек Мәшһүр Жүсіптің ра­у­әят­тарында көрініс табатын еді. Әрі мұның бәрі болашақ қазақ детек­ти­ві­нің атасын өмірге әкелуге негіз бол­ды. Біз кеңестік дәуірдегі қалам­гер туралы жазғандарды ауызға алмаймыз. Кемел Тоқаевтың Тәуел­сіз­дік дәуіріндегі бағалануын тізбек­тей кетейік. Жалпы қазақ тұрмыстың таршылығынан, кітап бағасының қымбаттығынан әм ғаламтордың жалмырлығынан оқырман болудан қалып барады. Оларды қазақ кіта­бын оқуға ден қойғызатын детектив екенін осыдан он жыл бұрын, 2009 жылы «Айқын» газетінің 12 маусым­дағы нөмірінде Төреғали Тәше­нов көтерді.
«Керісінше, қазақ әдебиетінде бұ­рын да кенже қалып келген бұл жанр қазір де өгей баланың күйін ке­шіп отыр десек болады. Қылмыс та­қы­рыбына жазылған қазақ жазу­шыла­рының дүниелері көбінесе күнделікті қара мақаланың көтеретін жүгінен аса алмай жататынын мойын­дауға тиіспіз. Ал негізінде, на­­рық заманы детектив жанрын бізде де жандандыруы тиіс емес пе еді? Ресейде болған 90-жылдардағы қылмыстық оқиғалар Қазақстанда болмап па?.. Әлде бұл жанрдың жү­гін жеңіл санап, менсінбеушілік бар ма? Мүмкін, басқа да себептері бар шығар?..
Көпшілігіміз ойлайтындай, де­тектив жеңіл жанр емес. Тіпті, үлкен ғылыми дайындықты қажет етеді. Мәселен, Пушкиннің өлімін зерт­теушілер ақынға қандай тапан­ша­ның оғы тигенін, қай жақтан, қай кезде, қанша қашықтықтан атылға­нын әлі күнге дейін математикалық дәлдікпен анықтап, өлшеп-пішіп, зерттеп келеді. Дәл осы сияқты қыл­мыс тақырыбын жазу үшін сіз сол саланың кәсіби мамандарынан кем білмеуіңіз қажет».
Иә, «Түнде атылған оқ», «Қас­тан­дық», «Арнаулы тапсырма», «Сар­ғабанда болған оқиға», «Таң­балы алтын» хикаяттарын, «Соңғы соққы», «Солдат алысқа кетті» және «Ұясынан безген құс» романдарын өмірге әкелген Кемел Тоқаев халық әдебиетіндегі детектив жанрының көшбасшысы атанды.
Бұл туралы Төреғали ағамыз жо­ға­рыда аталған мақаласында: «Осы кісі біз айтып отырған жанрдың жү­гін бірталай уақыт жалғыз өзі сүй­реді. Кеңес заманында детектив жазатын осындай санаулы адамдар ғана КГБ-ның, тергеу орындарының рұқсатымен мұрағат ақтаруға қол жеткізе алатын. Мұның да детектив жанрының дамуына өзіндік әсері болғаны анық. Екінші жағынан алып қарасақ, өркениетті елдерде детектив жанрының дамып кетуі негізінде ол жақта ғасырлар бойы қала тіршілігінің үздіксіз қайнап жатуынан. Өзін-өзі өлтіру, маньяк­тар, жезөкшелер, ұры-қарылар өмірі – қала өркениетінің улы жемісі. Қазақ халқының қалаға шоғырлануы (урбанизация) енді-енді жүзеге асып келеді. Сондықтан, үлкен қалаларға тән психология бізге әлі сіңісіп бол­ған жоқ. Мұның да біз айтып отыр­ған жанрдың дамуына әсері бар, әри­не. Үшіншіден, қазіргідей нарық заманында детектив жанрына бас­палар тарапынан қызығушылық тумай болмайды».
Иә, дұрыс айтылған ой, бірақ, оқыр­ман саны қара ормандай орыс­тан аз қазаққа осы саладағы әдебиет­тің өтуі мен оқырманға жетуі үшін Ербол Бейілхан сияқты 40-ты орта­ла­ған детиктив тарландарына Кемел жеткен биікке жетуі үшін ел ағалары мен қалталы азаматтар тарапынан қолдау керек-ақ. Әрі біз айтып отыр­ған прозашы інімізден бөлек, көзге түспегендер қаншама.
Дәл осы жайлы жазушы Базар­бай Исаев былай дейді: «Қазақ де­тек­тиві баспалар жанашырлық танытса ғана жанданады. Детектив шығарма өтімді тауар болса да, тен­дер­ден басқаға телміруді білмейтін біздегі баспаларға қазір шығарма емес, өтімді адам керек. Менің мәсе­лен, осы жанрдағы шығармам ба­сыл­май «Жеті жарғы» баспасында жеті жыл жатты. 2002 жылы әрең шы­ғар­дым. Қайта детектив шығар­маға КСРО-ның кезінде баспалар­дың қызығушылығы зор еді. 1989 жылы менің «Өң мен түс» деген детек­тив кітабым отыз мың данамен шығып, бір жылдың ішінде тарап кеткен. Шетелдерде баспаның агенті жазушылармен сөйлесіп, қолында не барын сұрап отырады. Бізде ол жоқ, әйтпесе қазақта да осы жанрда жақсы жазып жүрген Сабыр Ұзақ­баев, Алпамыс Бектұрғанов сынды жазушылар бар. Марқұм Табылды Кенжетаев осы детектив жанрының дамуына үлкен үлес қосты. Сондық­тан, адамдар қызығып оқитын де­тектив шығармаларға баспалар бет бұр­май болмайды…».
Иә, бүтін бір жанрдың іргетасын қалап, кейінгі толқынға рухани көшбасшы мен әдеби бағдар болған Кемел Тоқаев қазақ баспагерлері тарапынан мүлдем ұмытылды десек, артық айтпаймыз.
Осы жанрдың құты қашуы мен кетеуі кетуін осыдан екі жыл бұрын «Қазақ әдебиеті» (29.04.2016) орын­ды көтерді. Негізінен бөріктілер сүйіп оқитын жанрға қатысты бұрымды қызымыз Әйгерім Әбді­райым «Қазақ детективінің дегбірі қа­шып тұр ма?» атты актуальды ма­қа­ласын жалпақ жұртқа жарық еткізді. «Детектив жанрының да­муы­на тек қана әдебиетшілер емес, қо­ға­мның өзі ықпал етуі тиіс. Детектив жазамын деген жас жазу­шы­ларға демеу көрсетіп, бұл жанрға әдебиеттің толыққанды жанры деп қарау қажет», – деген парасатты байлам жасайды.
Соңынан жөнді әдеби тұяқтың ермеуі кеңестік дәуірде Ке­мел­ді де толғандырды. Ол жайында ішіне тартып, бауырым деп әдеби ала­қа­нымен басынан сипаған Мәт­ке­рім Әкімжанов біз жоғарыда сөз еткен естелігінде: «Кемекең дидар­ласа қалғанда оқиғалы жанрдың өте ауыр екендігін, шығарма негізінен болған оқиғаларға, бұлтартпас де­ректерге сүйеніп жазыла­тын­дығын, түптің түбінде оқушы қауым осы тарихи немесе деректі кітаптарды көбірек оқуға қарай ауатындығын жиі еске салатын», – деп еске ала­тыны бар.
Қазақ әдебиеттануында осы жанрға қатысты тамаша ойды: Қазақ детективiнiң кенже қалуын ұлты­мыз­дың қалаға бертiнiректе келуi­мен, ал далалық тұрмыста қылмыс­тың барымта мен қыз ұрлаудан өзге түрлерi болмағандығымен түсiндiр­гiсi келетiндер де бар. Және бұл сөз­­дiң жаны да жоқ емес. Өйткенi, өзiне-өзi қол жұмсау, түбi маньяк­тық­қа әкелiп соғатын психиканың бұ­зыл­уы iспеттi дерттер негiзiнен үлкен қалалардың тудырған кесапат­тары екендiгi құпия емес. Дәлiрек айтқанда, өркениеттiң тудырған құбыжықтары деуiмiз орынды. Қа­зақ детективiнiң әлi балаңдау болып жатқандығының бiр сырын осындай себептермен де түсiндiруге, ұғын­ды­руға болады. Бiрақ бұл қазақ детек­тивi дамымауға, өспеуге тиiс деген сөз емес. Оның мықты болашағы бар екендiгiне күмәнiмiз жоқ. Детектив жанрының әлемдiк әдебиеттегi озық үлгiлерiнен үйрене отырып, өзiндiк дауысын танытатын кезi де алдағы күндердiң үлесiнде екендiгiне сенiм­дiмiз. Бұл мақаламен бiздiң айтқы­мыз келгенi, детектив әдебиеттiң өгей баласы емес, өз баласы екендi­гiн, оның белдi жанрларының қата­рына жататындығын аңғарту едi. Қоғамның кеселi, көлеңке жақтары қылмысты iстер арқылы көрiнiс табатындығын ескерсек, сол дерттi анықтап беретiн тамыршы жанр осы детектив болса керек. Олай болса, оны менсiнбеуiмiз орынсыз», – деп орынды сөз еткен Әмірхан Балқы­бек болды. Міне, осы оңды пікір­ден кейін детективке қатысты көптеген тұшымды зерделі мақа­ла­лар өмірге келе бастады. Солардың ішін­де ең оңды ойды салыстыр­малы әдебиет­танушылық аяда Бауыржан Берік­ұлы айтты. Және бауырымыз оған қарсылар мен жақ­тау­шылардың ара жігін саралай оты­рып, толымды пікірді ғылыми ортаға паш ете алды. Өйткені, Кемел дегеніміз – Қазақ детек­тиві, Қазақ детективі де­геніміз – Кемел. Артында өлмей­тұғын сөз қалдырған бір жанрдың басы бүтін серкесі.
Бауыржан бауырымыз Әдебиет Порталының бес қаламгерге қойған сауалын алға тартып: «Неге ғылыми-фантастика, фэнтези, детектив жанрларына қазақтар қалам тарт­пай­ды? Болмаса осы жанрдағы кі­тап­тар неге аударылмайды?». Жазу­шы Бексұлтан Нұржекеев: «Меніңше бұлар – болашағы жоқ жанрлар», – деп бір-ақ тартады. Ақын Абай Қалшабек те: «Қазақтың өз болмы­сы, өз табиғаты бар. Оған фантасти­ка­ның да, детективтің де қажеті шамалы деп ойлаймын. Мүмкін қателесетін шығармын», – деп дүдә­мал жауап беріпті. Осылардың ішін­де, әсіресе, әлемдік әдебиеттің ма­йын ішкен дейтін, қазақ әдебие­тінде өзіндік орыны бар қаламгер Дидар Амантайдың: «Детектив те жетісіп тұрған жоқ: қылмыстың ізіне, қыл­мыс­­кердің соңына түскен агенттің сер­гелдең өмірі», – деген бағасын оқып не күлерімізді, не жылары­мыз­ды білмедік. Сонда Бальзактар, Шер­лок Холмсты қалдырған Конан Дойльдер бекерге тер төккен екен-ау кейіпкерлерін сергелдеңге салып қойып? Басқаша қалай түсінеміз енді. «Ал, бiздiңше, осы детектив – кере­мет жанр. Достоевскийдiң ро­ман­дарында да детектив элементтерi аз ұшыраспайтындығын ешкiм жоққа шығара алмайды. Газеттегi «Қыл­мысты iстер хроникасы» айда­рымен берiлген кiшкентай ғана хабарды «Қылмыс пен жаза» секiлдi ғажайып психологиялық романға айналдыру – хас шеберлiктiң үлгiсi болса керек» (Ә.Балқыбек). Ендеше, осындай хас шеберлікті қажет ететін жанрды қаламгерлеріміз неге қабылдай алмай отыр?! Парадокс!
Біздің әдебиетте осындай Парадокстер жетіп артылады. Кемел шығармашылығын талдау, көркем­дігін айту әдебиет тарихшыларының енші­сіндегі дүние. Біздің айтпағы­мыз Кемел Тоқаев қазақ әдеби кеңістігінде өзіне лайықты мұрагер дайындай алды ма? Бар жоғы осыған жауап беріп, басқа жағын жылы жауып қою.
Марқұм Табылды Кенжетаев, Шойбек Орынбай, Базарбай Исаев, Сабыр Ұзақбаев, Алпамыс Бектұр­ғанов сынды жазушылар бар.
Шәкен Күмісбайұлы «Түңгі те­ке­тірес», Болат Бодаубай «Про­курор­­дың ажалы» сынды көлемді туындыларымен қазақ детекивінің құрдымға кетпеуін қалаған болатын.
Детективтік әдебиет – шытыр­ман оқиғалы қылмысты істерді ашу­ға құрылған шығарма. Детективтік әдебиет сюжеті жұмбақ қылмыс саларын логикалық пайымдаулар арқылы ашып көрсетуге арналады. Басты кейіпкер ретінде із кесуші заң қызметкерлері немесе тыңшы, бар­лаушылар мен қылмыскер алы­нып, алуан түрлі оқиғалар арқылы екі жақтың ашық та астыртын кақты­ғыстарынан соң қылмыс әшкере­ленеді. Детективтік әдебиеттің тууы американ жазушысы Э.По («Алтын қоңыз», «Мария Роженің сыры» (1842-1843, «Ұрланған хат», 1844), ағылшын жазушысы У.Коллинз («Ақ киімді әйел», «Киелі тас») есімдерімен байланысты. Әлемге әйгілі Шерлок Холмс образын жасаған А.К.Дойл шығармашылығы Детективтік әдебиетті жаңа белеске көтерді. Бұл үлгідегі әдебиеттің ай­ту­лы шеберлері — А.Кристи, Ж.Сименон, т.б.
Қазіргі таңда ұлттық әдебиетіміз детектив жанрындағы кітаптарға сусап отырған жайы бар. Алайда, қазақ әдебиетінде Қ.Тоқаев және Қ.Исабаевтар («Ажал құрсауында», «Коменданттың жазбалары») осы жанрда қалам тартты. Осындай прозадағы дарабоздардың бүгінгі мұрагерлері қазақ детективіне жаңа рух соны серпін береді деп сенейік.

Әбіл-Серік ӘЛІӘКБАР