Дадзай ОСАМУ
(1909-1948)

---

1

Ауызғы бөлмедегі есіктің дыбы­сы естіліп, мен көзімді аштым. Жа­­рым түнде үйге қайтқан удай мас күйеуім ғой, үндеместен жата бер­дім.
Күйеуім көрші бөлменің шамын жа­ғып, ауыр тыныстап, үстелдің әлде кітап сөресінің тартпасын ақ­та­рып, бірдеңе іздеді. Содан соң та­­тамиге сылқ етіп отыра кетті.
– Кешкі асты іштіңіз бе? Шкаф­та омусуби бар, – деп едім, күйеуім:
– Рахмет! – деп, әдеттен тыс кі­­шіпейіл жауап қатты. – Бала қа­лай? Ыстығы қайтқан жоқ па?
Бұл бір тосын жайт. Баламыз биыл төртке толса да тамақ тап­шы­лығынан әлде күйеуімнің мас­күнем­дігінен бе, бәлкім вирустан болар, тұр­­қы екі жасар сәбиден де кіші. Ая­ғын нық басып жүре алмайды. Тілі де дұрыс шықпады, әйтеуір был­дырлайды. Ми жұмысы нашар ма деп ойлаймын. Моншаға апар­ғанда баламды шешіндіріп жатып, өте кішкентай, ұсқынсыз әрі жүдеу түріне қарап, мұңданып, жұрттың кө­зінше көз жасыма ерік бере­тін­мін. Оған қоса іші ауырып, ыстығы көтерілгіш. Күйеуім үйде тұрақта­май­ды. Баланың жағдайы туралы не ойлайды екен? «Қызуы көтерілді», – десем: «Солай ма? Дәрігерге апа­ру керек», – дейді де, өзі асығыс нид­жюмавашиін (Ер­лердің қыстық пальтосы. – Ш.Ж.) үс­тіне іле сала шы­ғып кетеді. Дәрігерге апарғым ке­леді-ақ, бірақ ақша жоқ. Баламды қой­ныма алып, басынан үнсіз си­пап жата беремін.
Осы түні күйеуім неге екені ерек­ше мейірімді. «Бала қалай?» – де­ген сұрағына қуанғаннан гөрі бір­­түрлі қорқып, жан-жүрегім мұз­дап кетті. Айтар жауабым жоқ, үн­демедім. Сәлден соң күйеуімнің пы­сылдаған тынысы білінді де, ауыз­ғы бөлмеден: «Кешіріңіз», – де­ген әйелдің жіңішке даусы естілді. Үсті­ме суық су құйып жібергендей селк еттім.
– Кешіріңіз, Оотани сан.
Дауыс өткір шықты. Сол сәтте есік ашылып,
– Оотани сан! – деген ашулы дауыс естілді.
Күйеуім ауызғы бөлмеге шық­ты.
– Не болды?
– Не болды деуге бола ма екен? – деді, әйел даусын бәсеңдетіп. – Осындай тәп-тәуір үйіңіз бола тұра ұрлық жасағаныңыз қалай? Сөзді қойып, алғаныңызды қайтарыңыз. Болмаса қазір полицияға арыздана­мын.
– Не деп тұрсың? Жаңсақ сөй­ле­ме. Бұл сендер келетін жер емес. Кет! Кетпесең үстіңнен мен арыз­данамын.
Сол сәтте еркек сөйледі.
– Сэнсэй, төзіміңіз мықты екен. «Сендер келетін жер емес» дегеніңіз қалай? Жай нәрсе болса бір жөн. Біреудің үйіндегі ақшасын ойнап алудың да шегі бар. Бүгінге дейін әйелім екеуміз сіз үшін қалай қи­нал­дық, түсінбейсіз, ә? Сөйте тұра дөрекі сөйлейсіз.
– Бұл бопса, – деп, күйеуім өр­кө­кіректік танытса да, даусы діріл­деп шықты. – Рэкет! Кет! Арызың болса ертең тыңдаймын!
– Өйтіп қорқытпаңыз, сэнсэй. Бұл барып тұрған зұлымдық. Енді полицейге өтініш бергеннен басқа амал қалмады.
Бұл шудан менің денем түрші­гіп, бойымды жаман сезім биледі.
– Жоғалт көзіңді! – деп, айғай­ла­ған күйеуімнің даусы зорайып кетті.
Мен орнымнан тұрып, пижа­ма­ның үстінен хаори (Қысқа жеңіл кимоно. – Ш.Ж.) іле салдым да ауыз­ға бөлмеге шығып, түн қатып жүргендерге амандастым.
– Келіншегі осы кісі ме?
Тізеден кесілген қысқа пальто киген, елуден асқан, дөңгелек жүзді ер адам сазарған күйі бас изеді.
Әйелі қырықтар шамасындағы арық, аласа бойлы, жып-жинақы кісі екен.
– Түн ортасында келіп қалдық, – деп, әлгі әйел еш жымимастан шә­лісін түсіріп, иілді.
Сол сәтте күйеуім гэтасын сұға са­ла сыртқа беттеді.
– Жолдас, олай болмайды.
Әлгі еркек күйеуімнің білегінен шап берді де, екеуі ұстаса кетті.
– Жібер! Тура сұғып аламын!
Күйеуімнің оң қолында жина­малы дәу пышақ жалт-жұлт етеді. Бұл оның көзінің қарасындай сақ­тап жүрген заты болатын. Иә, үсте­лі­нің тартпасында жататын. Әлгін­де үйге кіре сала тартпаны ақтарып еді. Осындай жағдай боларын ал­дын ала біліп, пышағын жанқал­та­сына салып алған-ау, шамасы.
Ер адам кейін шегінді. Сол сәт­те күйеуім дәу қарға сияқты ни­джю­мавашидің жеңін желпілдетіп, сыртқа атып шықты.
– Ұры!
Еркек айғай салып, артынан қууға ұмтылғанда, тоқтатып:
– Сабыр етіңіз. Жаралануыңыз мүм­кін. Бәрін өзім реттеймін, – де­дім.
Шеткері тұрған әйел:
– Иә. Солай. Есі ауғанда пышақ ала жүгіреді. Не істейтінін білмейді, – деді.
– Хайуан! Полицияға айтамын. Енді кешірмеймін.
Сыртқа қарап, өзімен-өзі күбір­ле­ген еркек күшінен айырылғандай.
– Кешіріңіз. Жоғары шығып, жөніңізді айтыңызшы, – дедім мен, баспалдаққа көтеріліп. – Өзім бәрін жөндеймін ғой. Жоғары шығып, міне… Үйіміз ретті болмаса да…
Қос қонақ бір-біріне қарап, бас изес­ті де, еркегі:
– Қалай болғанда да өз дегенім­нен қайтпаймын. Бірақ бастан өт­кен­ді сізге айтайын.
– Келгеніңіз дұрыс болды. Асық­пай…
– Жоқ, асықпауға болмас, – деген ол пальтосын шешіп, ілді.
– Суық қой, сырт киімді шеш­пей, сол күйі отыра беріңіз. Үйдің ішінде оттың жылуы да білінбейді.
– Жарайды, осы қалпымызда отыра берейік, кешірерсіз.
– Сіз де, шешпей отыра беріңіз.
Еркек, оған ілесе әйел, күйеуім­нің бөлмесіне кірді. Тоз-тозы шық­қан татами, шұрқ-тесік шйоуд­зи, жартылай құлаған қабырға, қағазы сыдырылып, іші ақтарылып жатқан фусума, бір бұрыштағы үстел мен кітап сөресі, оның өзінде де бос сөре. Осындай шашылған бөлмедегі көрі­ністен екеуінің есі шықты.
Жыртылып, мақтасы шыққан бөс­текті екеуіне беріп тұрып:
– Татами кір, мынаған оты­рыңыз… – деп, иіле ізет көрсеттім.
– Бір-бірімізді алғаш көріп отыр­мыз. Жолдасым сіздерді әбден әбігерге түсірген көрінеді. Намы­сыңызға тиіп, кешірім де сұрамады. Қайтеміз, мінезі құбылмалы адам, – дедім, көкейіме өксік тығылып.
– Окусан, кешіріңіз, қаншаға кел­діңіз? – деп, еркек жыртық бөс­тек­ке еркін малдас құрып, шынта­ғын тізесіне тіреп, жұдырығымен жа­ғын таяп, кеудесін ілгері соза сұра­ды.
– Мен бе?
– Иә. Жолдасыңыз отызда ғой?
– Аа, мен… Төрт жас кішімін.
– Сонда жиырма алтыдасыз, сұм­дық қой. Солай ғой? Жолда­сыңыз отызда болса, солай болар.
– Мен де о баста, – деді, әйел ер­кек­тің қалқасынан жүзін көр­се­тіп. – Таң қалдым. Осындай кере­мет жары бола тұра, Оотани сан неге соншалықты…
– Ауру. Ауру ғой. Бұрын ондай бол­маса да, – деп қатты күрсінді де, мә­нерін түзеп, сөзін жалғады.
– Әйелім екеуміз Накано стан­циясына жақын жерден шағын мей­рамхана ашқанбыз. Мен де, бұл да Джоушюдің тумасымыз. Мен ісіме адал саудагер едім. Ауылдағы сауданы жақтырмай, жиырма жылдай бұрын, әйелімді ертіп, То­киоға келдім. Екеуміз бір үй тауып, Асакусадағы мейрамханаға қыз­метке кірдік. Басқалар сияқты тір­шіліктің қиындығын бастан өт­ке­ріп, біраз қор жинап, қазіргі анау Накано станциясының жанынан, 1936 жылы болар, 6 джоулық
(1 джоу – 1,5 шаршы метр. – Ш.Ж.), тар ауызғы бөлмесі бар, тозығы жеткен шағын үйді жалға алдық. Бір отырыста қонақ шамамен 1-2 иен жұмсайтындай шағын мейрамхана.
Шйоучю (Күріш арағы. – Ш.Ж.) болсын, джин болсын, мо­лы­нан алып қоятынбыз. Содан сакэ тапшылығы туғанда басқа мейрам­ханалар сияқты қызмет түрін ауыстырмай, әйтеуір алға ұмтылып, істі жалғадық. Оған қоса үйреншікті қо­нақтардың арасында бар ын­та­сымен көмектесіп, әскерилерге ғана берілетін сакэні тауып бер­ген­дер де болды. Америка, Англиямен соғыс басталып, әуе шабуылы күшейгенде, біздің қол-аяғымызға байлау болар баламыз жоқ, ауылға қайтуды ойламадық. Осы жалғыз сауда түрінен айрылмай, соғысты шығынсыз өткердік. Соғыс аяқтал­ғанда сакэ алып-сатуға көштік. Бірақ бізді үлкен қиындықсыз, жақ­сы өмірдің иесі деп ойлап қал­маңыз. Адам өмірі тозақ қой, «Сундзэншякума» (Бұл дүниеде жақсылық аз, жамандық көп деген мағынадағы қанатты сөз. – Ш.Ж.) деген рас-ау.
Титтей бақытқа он еселік шай­тан ілесе жүреді. Адамның үш жүз алпыс бес күнде еш қам жемейтін бір де бір күні жоқ. Жарты күні қам­сыз өтсе, ол – бақытты адам. Сіздің жолдасыңыз Оотани алғаш рет біздің мейрамханаға келген кез 1944 жылдың көктемі болар… Америка мен Англияға қарсы соғыста әлі жеңілмеген кезіміз. Бәлкім жеңіл­ген болармыз, бірақ нақты жағдай­дан хабарсыз едік. Енді екі-үш жыл күтсек, бейбіт келісімге келер деп ойлайтынбыз.
Оотани сан алғаш біздің мей­рам­ханада пайда болған кезде курумэгасури өрнекті кинагашидің үстіне пальто киіп келгені есімде. Оотани сан ғана емес, ол кезде То­кионың өзінде әскери киінген адам аз, көбісі жай киімді еді. Мен де ол кезде Оотани санның пошымы келіспейді деп ойламадым. Оотани сан жалғыз емес еді. Жұбайының алдында отырсам да ештеңені жасырмай, түгел ақтарайын.
Жолдасыңыз бір жас келіншек­пен бірге мейрамхананың жасырын есігінен ұрланып кірді. Ол кезде біз­дің мейрамхананың алдыңғы есі­гі күнде жабық. Сол кездегі сәнге ай­налған сөзбен айтсақ, жабық есік­ті ашық сауда болатын. Жасы­рын есіктен кірген үйреншікті қонақтар мейрамхананың ортақ залында отырмайды. Қойнаудағы қараңғылау бөлмеде қатты дауыс шығармай, жасырынып ішеді. Бұл жас әйел содан сәл бұрын Шин­джю­кудегі барда даяшы болған. Сол даяшы кезінен таныстарын біздің мейрамханаға ертіп келіп, дәстүрлі қонағымызға айналған. «Жылан­ның жолында жылан кезігер» дегендей, ол кісінің пәтері жақын маңда еді. Шинджюкудің бары жабылып, ол жұмыссыз қалған соң таныстарымен бізге келетін болды. Бұл сакэ қоры азайған кез, қандай үйреншікті қонақ болса да ішетін­дердің көбейгеніне бұрынғы­дай қуанбадық. Бірақ соған дейін төрт-бес жыл ішінде ақшалы қонақтарды көп ертіп келгендіктен, жауапкер­ші­лікті сезініп, бұл жолы қабақ шыт­пай, алдына сакэ қойдық.
Жолдасыңыз Акичян деген әйелмен жасырын есіктен кірсе де, біз күдіктенбей, әдеттегідей шйоучю ұсындық. Оотани сан әдептен озбай ішіп, ақысын төлеп, екеуі қайтадан артқы есіктен шығып кетті. Мен Оотани санның сол кештегі ерекше байсалды да текті келбетін ұмыт­пай­мын. Шайтан үйге алғаш кір­генде сондай салиқалы, пәк кел­бетте бола ма? Сол түннен бастап біздің мейрамханамыз Оотани санның арбауында қалды. Он күн өткенде, Оотани сан тағы келді. Жасырын есіктен жалғыз өзі кіріп, 100 иендік қағаз ақшадан біреуін шығарды. Ол кезде 100 иен деген үлкен сома еді, қазіргі 2-3 мың иеннен де артық құны бар. Ақшаны қолыма ұстатып: «Алыңыз!» – деп жымиды. Жұбайы сіз де білесіз, сакэге келгенде төзімді. Мас болған шығар десең, сол арада салмақты, салиқалы әңгімеге көшеді. Қанша ішсе де аяғы шалынысқан кезін ешқашан көрмеппін.
Күш-қуаты тасқындаған отыз­да­ғы жігіт көп ішуі мүмкін. Бірақ сакэні дәл Оотани сандай ішетін жан табылмас. Сол кеште бір жер­ден ұрттап келген болуы керек, біз­дің шйоучюден де ішті. Әйелім екеуміз бірдеңе десек, ұялғандай жымиып, бас изейді. Бір кезде: «Сағат қанша?» – деп, уақытты сұрап, орнынан тұрды. Қалған ақ­ша­ны ұсынсам: «Жоқ!» – дейді. «Алсаңызшы», – десем, жымиып: «Сіз­де қалсын, тағы келемін», – деп, күлімсіреп, шығып кетеді. Біз ол кісіден сол бір рет қана ақша алып­пыз. Одан кейін түрлі сылтау ай­тып, үш жыл бойы бір тиын да төле­местен, сакэні жалғыз өзі ішіп бітірді. Жек көрмегенде қайтемін?!
Еріксіз күліп жібердім. Көмейі­ме түсініксіз күлкі лықсып келді. Аузымды бүркеп, әйелге қарадым. Ол да күлкіден басын төмен салып­ты. Күйеуінің жүзінен мысқыл бі­лінді:
– Күлкілі болмаса да түңілген­нен күлеміз. Іс жүзінде анандай әккілікті басқа салмақты салада пай­даланса, министр де, ғылым док­торы да, басқасы да болар еді. Ол кісінің арбауында қалған әйелім екеуміз ғана емес. Көк тиынсыз қа­лып, мынау суық күні жылап жүр­гендер бар. Анау Акичян да Оо­тани санның кесірінен жақсы қам­қоршыларынан айырылып, ақша­сыз, киімсіз қалды. Қазір бір қа­бат­ты көп пәтерлі үйдің лас бөлмесінде қайыршы құсап өмір сүріп жатқан көрінеді. «Ол Оотани баронның екінші ұлы, Шикокуде тұрады» деген сол Акичян еді ғой. «Оны үйінен қуып жібергенмен, барон әкесі өлсе, ағасы екеуі мүлікті бөліседі. Қабілетті, дарынды адам» демеп пе еді? Жиырма бір жасында кітап жазыпты-мыс. Жазғаны Ишикава Такубоку (Атақты жапон ақыны. – Ш.Ж.) деген ұлы дарын­дар­дың кітабынан да мықты деді ғой.
Оннан астам кітап жазып, жас болса да жапонның бірегей ақыны­на айналған. Оған қоса ізденуші, жоғары мектептен соң Император университетіне түсіп, неміс тілі, француз тілін меңгеріп, керемет енді… Акичян айтқандай, әулиедей адам. Бірақ бұны кейбіреулер өтірік дейді. Кім не десе де, Оотани ба­рон­ның екінші ұлының атақты ақын екені рас.
Жасы біразға келген әйелімнің өзі оны асыға күтіп отыратын, «кад­зо­ку» (Мэйдзи кезеңіндегі жо­ғар­ғы санатты тектілер категориясы. – Ш.Ж.) деп. Қазір енді кадзокулер аза­йып, жоғалса да, соғысқа дейін ер­кек өзін кадзокудың ұлымын десе бітті, әйел біткен құрдай жорғалай­тын. Қазіргі тілмен айтсақ, құлдық ұра­­тын.
Менің өмірден көргенім көп, таң қалдыра алмайсың. Шикокуден шыққан кадзоку, баронның екінші ұлы, онда тұрған не бар? Сонымен не керек, ол кісі мен үшін қиын адам болды. Бітті, осы жолы қанша жалынса да сакэ бермеймін деп, бекінсем де күтпеген сәтте сап ете қалады. Оның пошымын көргенде антым әлсіреп, сакэні алдына тоса қоямын. Ол мас болса да елден ерек шу шығармайды, ақысын дұрыстап төлесе, жақсы адам ғой. Өзі дарын­мын, бәлен-түгенмін деп бос мақ­танған емес. Акичян көзінше жұрт­қа мақтай бастаса дереу алдын орап: «Сакэнің ақысын төлеу керек», – дейді де, жылдам кетіп қалады. Өзі ешқашан төлемейтін. Кейде Акичян төлейді. Акичяннан басқа тағы бір жасырын әйелі бар.
Ол біреудің жұбайы көрінеді. Кей­де Оотани санмен бірге келіп, ол үшін төлеп кететін кезі бар. Мен саудагермін, Оотани сэнсэй патша баласы болса да ылғи тегін ішкізу мүмкін емес қой. Біз үшін зор шы­ғын. Коганэиде сэнсэйдің үйі бар, он­да ұқыпты әйелі отыр дегенді ес­тіп, бір рет барып сөйлесейін деп ойладым. Оотани саннан ишарат­пен: «Үйіңіз қай жақта?» – деп, сұрағанымда, ол мәселенің мәнісін дереу сезе қойып: «Жоқ деген соң жоқ қой. Неге соншалықты қазба­лай бересің? Жанжалмен айрылысу шығынға әкеледі», – деп, дөрекі жауап берді.
Біз сэнсэйдің үйін табу үшін екі-үш рет ізіне түстік. Ондайда еп­ті­лікпен сытылып кетіп жүрді. Сол арада Токиоға әуеден үздіксіз шабуыл жасалып, дүние астаң-кес­тең болып кетті. Содан бір күні әс­кери киімді Оотани сан сап ете қалмасы бар ма? Ас бөлмедегі шкафтан брэнди бөтелкесін алып, тұрған қалпы сімірді де, желдей есіп кетіп қалды. Ақысын төлемеді. Әйтеуір соғыс бітіп, біз қара базар­дан сакэ, азық-түлік сатып алып, мейрамхананың алдына жаңа перде ілдік. Жұпыны мейрамхана болса да барымызды салдық. Жұртты тарту үшін, бір қызды жұмысқа алдық. Содан әлгі сэнсэй сайтан сияқ­­ты тағы да сап ете қалды. Енді әйелдермен емес, әскерилер құр­дым­ға кетіп, кедей ақындардың бағы жанады дегенді айтқыш екі-үш журналисті ерте келді.
Оотани сэнсэй журналистермен қызу айтысқа түседі. Мен түсін­бей­тін нәрселерді айтады да, шығып кетеді. Содан кейін қайрылмайды. Журналистер аң-таң боп: «Анау қайда кетті? Біз де қайтайық», – деп, кетуге оқталады. Мен: «Тоқтай тұрыңыз, ол кісінің бір қулығы ішін­де, ақысын сіздерден аламын», – деймін. Бірі төлесе, енді бірі: «Оота­н­иға төлет, біз 500 иен айлық­пен күнімізді әрең көріп жүрген жанбыз», – деп, ашуланады.
Мен болсам: «Жоқ, Оотани сан­ның қарызы қазірге дейін қанша болғанын білесіз бе? Егер сол қа­рыз­ды алып берсеңіздер, мен сіздер­ге соның жартысын ұсынар едім», – деймін.
Журналистер таңданып: «Не дейсіз? Оотани сан соншалықты жылпос деп ойламаппыз. Бұдан былай онымен бірігіп ішпеспіз. Бұл түні 100 иеніміз де жоқ, ертеңге дейін ала тұрыңыз», – деп, пальто­сын шеше бастайды.
Журналист деген нашар адамдар деп жұрттан естуші едім. Меніңше, қаламгерлер – Оотани санмен са­лыс­тырғанда, адал әрі қарапайым. Оотани сан баронның екінші ұлы болса журналистердің князьдың тұңғышындай қадірі бар.
Оотани сан соғыс аяқталғаннан кейін ішуді жиілетіп, болмысы күр­деленіп, бұған дейін аузына алмаған мәдениетсіз қалжыңдарды айтатын болды. Оған қоса ертіп келген журналиспен күтпеген жерден жан­жалдаса кетеді. Онымен қоймай, біздің мейрамханада жұмыс істейтін әлі жиырмаға да толмаған қызды алдап, қолға түсірді. Біз де қорқып, қатты састық. Енді болар іс болған соң амал жоқ, көнуге тура келеді. Қызға ақыл айтып, ата-анасына қайтардым.
«Оотани сан, сізден ештеңе ке­рек емес, тек бұдан кейін келмеңіз­ші», – десем: «Ақыл айтпа, өзім бі­ле­мін», – дейді. Келесі кеште түк бол­мағандай қайта келеді.
Біз дүниежүзілік соғыста спе­куляциямен шұғылдандық. Оотани мұны білетін. Бірақ біз неге оған төзуі­міз керек? Сол бір кештегі оқи­ға­дан соң оның тектілігі мен ақын­дығы біз үшін көк тиын боп қалды. Енді ол мен үшін ұры ғана.
Ол біздің 5 мың ақшамызды ұрлады. Шынымды айтсам, біз үйде ондай ақшаны ұстамаймыз. Дереу тауар сатып аламыз. Бірақ осы кеште бес мың ақша болған. Биыл жаңа жыл қарсаңында, тұрақты келу­шілерді аралап, қарызды жина­дым. Осы жолы тауар әкелушілердің қолына бермесең алдағы жылдан бастап саудамыз жалғаспай қалады ғой. Сондай маңызды пұл еді.
Әйелім ақшаны есептеп, шкаф­тың тартпасына салғанын кіре­беріс­тегі үстелде жалғыз өзі сакэ ішіп отырғанда көрген сыңайлы. Де­реу әйелімді итеріп жіберіп, тарт­паны ашып, 5 мыңды бас салып, пальтосының қалтасына тығып жіберді. Біз аң-таң боп тұрғанда ауызғы бөлмеден шыға жөнелді. Әйелім екеуміз артынан қудық. Мен «ұры» деп айғайласам, кісілер ұстауға көмектесер деп ойлағанмын. Бірақ Оотани сан біздің жақын танысымыз. Мұным тым өрескелдік болады, одан да соңынан қалмай ба­рып, байыппен сөйлесіп, ақшам­д­ы алайын дедім. Иә, біз бар бол­ғаны әлсіз саудагерміз ғой. Әйелім екеуміз үйіңізді тауып келдік. Ашуы­мызды басып, жайбарақат сөйлеп едік, пышақпен қорқытқа­нын айтсаңызшы!
Көмейіме тағы да күлкі тығы­лып, еріксіз күліп жібердім. Әйел қызарақтап, жымиды. Мен өзімді ұстай алмай, ішек-сілем қата күл­дім. Күйеуімнің өлеңіндегі «Өрке­ниет­тің шегіндегі зор күлкі» деген осы болар.

2

Қалай болғанда да күлкімен бітетін оқиға емес. Мен екеуіне: «Енді, бұл істі өзім жөндеймін, по­лицияға хабарламай, бір тәулік күте тұрыңыздар. Ертең сіздерге өзім келемін», – дедім де, мейрамхана­ның мекен-жайын сұрап алдым. Мәселені өз мойныма алған соң суық бөлменің ортасында жалғыз оты­рып, ойландым. Бірақ мардым­ды дұрыс амал ойыма келмеді. Орнымнан тұрып, хаориді (Жеңіл кимоно. – Ш.Ж.) шешіп, көрпенің астында баламның басынан сипап жатып, таңның атпауын тіледім.
Менің әкем бұрыннан Асакуса бағындағы Хйоутаикэнің төңіре­гінде одэн (Тағам түрі. – Ш.Ж.) кафесін ұстайтын. Анам ерте дүние салып, әкем екеуміз жалғыз қабатты көп пәтерлі үйдің бірінде тұратын­быз. Кафеде әкем екеуміз жұмыс істедік. Ана кісі анда-санда келуші еді. Мен әкеме білдіртпей, ол кісі­мен жасырын кездесіп жүрдім. Ішіме бала бітіп, араға түрлі даулы оқи­ғаларды салып, сол кісінің әйе­лі­не айналып шыға келдім. Әрине, тіркелмедік, бала некесіз туды. Ана кісі үйден шықса үш-төрт түн жоға­лып кетеді. Қай жерде, не істейтінін білмеймін, ылғи удай мас. Көкпең­бек боп кіріп келеді. Бетіме үнсіз қарап отырып, көз жасын тарам-та­рам ағызатын кезі де бар. Кейде мені құшағына қысып:
– Ай, болмайды. Қорқамын мен. Үрейлі! Құтқаршы! – деп, сел­кіл­дейтіні бар. Ұйықтаған соң да сандырақтап жатады. Таңертең кү­шінен айрылғандай мәңгіріп тұра­ды. Сосын тағы жоғалып кетіп, үш-төрт түн оралмайды. Күйеуімнің екі-үш таныс баспагері, балам екеумізге демеу болып, анда-санда ақша беріп, әйтеуір аштан өлмей бүгінге жеттік.
Қалғып жатып, ұйықтап кетіп­пін. Кенет көзімді ашсам, амада саңылауынан таңғы сәуле түсіп тұр. Орнымнан тұрып, үсті-басымды ретке келтіріп, баланы арқалап, сыртқа шықтым. Үйде қалуға дәтім шыдамады.
Қайда барарым белгісіз, стан­­­ция­ға қарай жаяу адымдадым. Стан­ция алдындағы көшеде балама кәм­пит сатып алдым. Содан соң Кичид­жйоуджиге апаратын трам­вайға міндім. Тұтқадан ұстап тұрға­нымда кенет төбеде салбыраған плакаттан күйеуімнің аты-жөнін көріп, есім шықты. Ол журналдағы арнайы жариялым еді, күйеуімнің «Франсуа Вийон» аталатын мақа­ласы. Сол «Франсуа Вийон» деген тақырыптағы мақаладан күйеуімнің аты-жөнін көргенде неге екені белгісіз, көмейіме ащы өксік тығы­лып, плакат бұлдырап көрінбей кетті. Кичиджйоуджиден түсіп, Иногашира бағын жаяу араладым. Көлшік жиегіндегі криптометрия ағашы түгел оталыпты, құрылыс жұ­мыстары басталған сияқты. Көңілім құлазып сала берді. Баланы арқамнан түсіріп, көлшік жиегіндегі қираған скамейкаға отырдым. Балама үйден алып шыққан имоны бердім.
– Балам, әдемі көлшік ә?! Бая­ғы­да осы көлшікте сазан мен алтын балық көп еді, қазір ешқайсысы жоқ. Көңілсіз ә!
Баланың не ойлағанын, имоны аузына толтырып салған күйі бір­түр­лі күлді. Туған балам өзіме ақы­мақ боп көрінді. Көлшік жиегіндегі скамейкада түк бітірмей біраз отыр­ған соң баланы арқалап, Кичид­жйоуд­жи станциясына келдім. Ығы-жығы сауда-саттық көшесін кездім. Содан кейін стан­цияда Наканоға баратын билет са­тып алып, ойсыз, жоспарсыз, үрейлі жын шыңырауына тартылып бара жатқандай боп трамвайға отырдым. Наканодан түсіп, шағын мейрамха­наның алдына жеттім.
Алдыңғы есік ашылмаған соң арт­қы жағына өтіп, жасырын есік­тен кірдім. Күйеуі болмады. Әйел мейрамханада тазалық жасауда. Мен ойламаған жерден өтірік айта жөнелдім.
– Апай, ақшаңызды түп-түгел қайтарамын. Бұл кеште болмаса ер­тең мүмкіндігім болады, еш уайым­дамаңыз.
– Жарайды, мейлі, – деп, әйел сәл қуанғандай түр көрсеткенімен, жүзінен біртүрлі қобалжу көлеңкесі қылаң берді.
– Апай, рас. Ақшаны мұнда бір кісі алып келеді. Соған дейін мен кепіл ретінде қалайын. Жарай ма? Ақша келгенше, мейрамхана жұ­мысына көмектесемін.
Баланы арқамнан түсіріп, бір бөл­меге жалғыз өзін отырғызып, жұ­мысқа кірісіп кеттім.
Бала басынан жалғыз ойнауға үйренген, еш кедергі келтірмейді. Ақылы әлі кірмеген соң ешкімді жатырқамайды, әйелге де күлімдей қарайды. Мен керек-жарақ алуға кет­кенде әйел оған американ кон­сервісінің қабығын ойыншық етіп ұстатыпты. Соны ұрғылап, әрі-бері аунатып, бұрышта өзімен-өзі ойнап отыр.
Түс кезінде мейрамхана иесі ба­лық пен көкөніс алып келді. Мен оған әйеліне айтқан өтірікті қайта­ладым.
Ол аңырған жүзбен:
– Е-е-е, бірақ ақша дегенге қол­ға ұстап көрмейінше сенуге бол­май­ды, – деді.
– Жоқ, рас. Маған сеніп, істі жа­­рия етпей, бір күн күтесіз бе? Оған дейін мен мейрамханада кө­мек­те­семін.
– Ақшам қайтса ғой, – деді, күйеуі өзімен өзі күбірлеп. – Жыл да аяқталып қалды.
– Иә, сондықтан мен… О, қо­нақ­тар келіпті ғой…
Мен күлімсіреп, мейрамханаға кіріп келген топ жұмысшыға бетте­дім.
– Апай, кешіріңіз. Алжапқыш бере тұрасыз ба?
– Ә, бір сұлуды жұмысқа алып­ты. Бұл керемет! – деді, қонақтың бірі.
– Бұл ару қымбатқа түсті, – де­ді, күйеуі қалжыңдамақ боп.
– Миллион доллардың жақсы аты ма? – деді, тағы бірі дөрекі әзіл­мен.
– Жақсы аттың да ұрғашысы жар­ты пұлға татиды, – дедім мен, сакэ құйып жатып.
– Тартынба. Бұдан былай Жа­понияда ер мен әйел мейлі ат, мейлі ит болсын, тең құқылы, – деп, сөзге араласты жас жігіт. – Мен сізге тіпті ғашық болдым. Бір көргеннен ұнат­тым. Балаңыз бар ма?
– Жоқ, – деді, баламды көтеріп шық­қан әйел. – Бұл туысымыздың баласы. Біздің мұрагеріміз.
– Ақша да бар десеңізші.
– Нақсүйер де таптым, қарызға да баттым, – деп, күбірлеген күйеуі әңгіме ауанын өзгерте қойды.
– Не қалайсыз? Йосэнабэ әзір­лейік пе?
Рождество мерекесінің қар­саңы. Келушілердің аяғы үзілер емес, бірінен кейін бірі кіріп жатыр. Мен таңертеңнен нәр татпағанмын. Әйел «бірдеңе жесеңші» десе, «жоқ, рахмет» деймін. Мақтанғаным емес, сол күні мейрамханада көп кісі болды. Есімімді сұрап, кездесуге шақырғаны да бар.
Бірақ бұдан әрі не болмақ? Ал­да­ғым бұлдыр. Күлімсіреп, қо­нақ­тың арсыз әзілдеріне арсыз жауап қа­тып, отырғандардың көңілін тауып, айнала сакэ құйып жүріп, іштей «жан-тәнім түгел еріп, жо­ғалса, шіркін!» деп ойладым.
Ғажайыптар бұл дүниеде анда-санда көрінеді екен.
Сағат тоғыздан асқан кез. Рож­дество мейрамына арнап, қағаздан жасалған үш бұрышты бас киім киіп, жүзінің жоғарғы бөлігін жа­сыра қара бетперде таққан еркек пен отыз бестердегі арық, әдемі келіншек кіріп келді. Еркек бізге арқа­сын беріп, бұрыштағы орын­дық­қа жайғасты. Ол мейрамханаға кірген сәтте кім екенін білдім. Ұры күйеуім ғой.
Ол мені байқамаған сыңайлы. Мен де танымағандай кейіпте басқа келушілердің көңілін табумен жүрмін. Бір кезде қасындағы әйел:
– Бері келіңізші, – деп, мені ша­қырды.
Олар отырған үстелге жақын­да­дым.
– Қош келдіңіздер. Сакэ қалай­сыз ба? – деген сәтте күйеуім селк етіп, бетперденің астынан маған көз тастады. Шошып кеткен болуы керек. Мен иығынан ақырын си­пап:
– Рождествомен құттықтаушы ма еді? Не деуші еді? Қалай болған­да да, ішерсіз, – дедім.
Әйел менің сөзіме мән бермес­тен байсалды түрде:
– Кешіріңіз, осы жердің иесі­мен жеке әңгімелесетін мәселе бар еді, шақырыңызшы, – деді.
Мен іште тамақ қуырып жатқан мейрамхана иесіне барып:
– Оотани қайтып келді. Кезде­сіңізші. Бірақ қасындағы әйелге мен туралы айтпай-ақ қойыңыз. Оотани жаман ойлап қалмасын, – дедім.
– Расында келіпті, ә?
Мейрамхана иесі күйеуім менің ар­қамда қайтып келді десе керек.
– Мен туралы айтпай-ақ қойыңыз, – деп, қайталадым.
– Қалауыңыз болсын, – деді ол.
Мейрамхана иесі залдағы қо­нақ­тарды көзімен шолып шығып, тұп-тура күйеуім отырған үстелге жақындады. Әдемі келіншекпен екі-үш ауыз сөз айтысқан соң үшеуі мейрамханадан шықты.
Жақсы болды. Бәрі шешілді. Не­ге екені істің сәтті аяқталатынына сен­дім. Қуанғаннан қою көк өрнек­ті кимоно киген, жиырмалар ша­масындағы жігіттің білегінен шап беріп ұстай алдым:
– Ішейік. Бүгін рождество ғой.

3

Отыз минут ішінде, жоқ, одан да ерте, қайтып келген мейрамхана иесі:
– Сізге рахмет. Ақшамды қай­тар­ды, – деді.
– Е-е-е. Жақсы болды. Бәрін бе?
– Кешегі бөлікті ғана.
– Барлығы қанша болады?
– 20000 иен.
– Сол ғана ма?
– Иә, үлкен жеңілдік жасадым.
– Қайтарамын. Осында жұмыс істеп қайтарсам деймін.
– Солай ма? Сіздің қолыңыздан келмейтіні жоқ.
Біз қосыла күлдік.
Түнгі сағат оннан асқанда мен баламды арқалап Коганэидегі үйіме қайттым. Қасымда күйеуім болмаса да көңілім жайлы еді. Ертең анау мейрамханаға барсам, күйеуіммен кез­десуім мүмкін. Бұған дейін осын­дай жақсы нәрсеге неге мән бер­медім? Бұрын Асакусадағы әкем­нің кафесінде қонақ күтуге епті едім ғой. Наканоның мейрам­ха­насын да шыр айналдырып жі­берерім анық. Осы кештің өзінде 500 иенге жуық шайлық жинадым. Мейрамхана иесінің сөзіне қарағанда, күйеуім кеше кешке бір танысының үйіне түнеп, таңертең анау әдемі келіншектің Кйоубашидегі барына кіріпті. Виски ішіп, сонда жұмыс істеп жүрген бес қызға Рождество сыйлығы деп, оңды-солды ақша таратыпты. Содан түс кезінде такси шақырып, бір жаққа кетіпті дейді. Содан Рождествоның үш бұрышты бас киімі, бет перде, безендірілген торт, күркетауыққа дейін алып келіпті. Жан-жаққа телефон соғып, таныстарын шақырып, сауық кешін жасапты. Әдетте ақшасы жоқ кісі екенін білетін бардағы бикеш күдіктеніп, сұраса күйеуім байсалды түрде, кешегі істегенін түп-түгел айтқан ғой. Бикеш бұл хабар полицияға жетіп, дау туады деп, күйеуімді ақшаны қайтаруға көндіріпті. Сөйтіп, оны алдына салып, Накано мейрамханасына әкелген көрінеді. Мейрамхана иесі маған қарап:                                                                                                                             – Негізі, солай болар деп ойлағанмын. Қалай шебер ұйымдастырғансыз? Оотани санның достары арқылы айтқан боларсыз, – деді. Мен оқиғаны алдын ала ойластырып, мейрамханаға күйеуін күтуге әдейі келді деп ойлаған болуы керек.

– Иә, солай, – деп қойдым.

 Өмірім өзгеріп, қуанышты, шуақты сәт туды. Дереу  шаштаразға барып, шашымды түзетіп, опа-далап алдым. Кимономды түзеп кидім. Мейрамханадағы әйел ақ таби (Кимоноға арналған шұлық түрі. – Ш.Ж.) берді. Көкірегімдегі ауыр ойлар түгел ғайып болғандай жеңілдікті сезіндім. Таңертең баламмен бірге асымды ішкен соң обэнтоу әзірледім. Баламды арқалап, Наканодағы жұмысыма бардым. Айдың соңғы күні, жаңа жыл, мейрамханаға пайда түсетін кез. Цубакияның Саччяны – менің мейрамханадағы лақап атым. Саччян күнде безек қағып жүреді. Екі күнде бір рет күйеуім ішуге келеді, ақысын мен төлеймін. Содан қайта жоғалып кетеді. Бір көрінгенде: «Үйге қайтамыз ба?» – дейді. Мен қуанып, қайтуға жиналамын. Осылайша екеуміз кейде үйге бірге қайтатынбыз.

– О бастан неге осылай істемедім екен? Мен өте бақыттымын.

– Әйелде бақыт та, сор да болмайды.

– Солай ма? Ал ер адам ше?

– Еркекке сор ғана тән. Үнемі үреймен арпалысып жүреді.

– Түсінбедім. Бұл тіршілігім қашанға дейін жалғасар екен?  Цубакиядағы мейрамхана иесі өте жақсы кісілер.

– Ақымақ, олар. Ауылдан шыққан. Тым пайдакүнем. Мен ішсем,  содан табыс түсірсек дейді.

– Бұл сауда ғой. Үйреншікті көрініс. Сіз оның әйеліне жақын болдыңыз  ғой?

– Баяғыда. Шал біле ме?

– Білетін сияқты. «Нақсүйер де таптым, қарызға да баттым», – деп, күрсіне сөйлеген.

– Сенің көңіліңе келуі мүмкін, бірақ менің кейде өлгім келеді. Бұрыннан өлімді ойлаумен келемін. Басқалар үшін де өлгенім дұрыс қой. Бірақ еш өле алмадым. Біртүрлі қорқынышты күш мені тежеп тұрғандай.

– Жұмыс бәлкім.

– Жұмыс сөз бе екен? Шедевр немесе нашар туынды деген жоқ. Адамға ұнаса жақсы, ұнамаса жаман болады. Бәрінен үрейлісі бұл дүниенің бір жерінде Құдайдың болуы. Бар ғой ә?

– Не дейсіз?

– Құдай бар ғой?

– Білмеймін.

– Білмейсің ғой?

Мейрамханаға келген он-жиырма күн ішінде мен Цубакияда сакэ ішетіндердің бәрі түгел қылмыскер деген ой түйдім. «Күйеуім олармен салыстырғанда әулие ғой» деп ойладым мен. – Мейрамханаға келушілер ғана емес, көшедегі жүргіншілер де көлеңкелі қылмысты жасыратын сияқты.

Бірде елу жасар көрікті әйел жасырын есіктен сакэ сатуға кіріп, бір масы 300 иен екенін айтты. Қазіргі нарық бағасымен салыстырғанда арзан болған соң мейрамхана иесі алды. Бірақ бұл су араласқан сакэ болып шықты. Анадай текті деген әйелдің өзі осындай алаяқтыққа барған заманда біздің көлеңкелі нәрседен таза өмір сүруіміз мүмкін емес пе деп ойладым. Бұл дүниедегі мораль карта ойыны болар, жеңілгені кенеттен жеңіп шығатын?

Құдай бар болса көрінші!

 Жыл аяғында мейрамханаға келушінің бірі мені қатты ренжітті.

Сол түні жаңбыр жауып тұр еді. Күйеуім көрінбеді. Бірақ оның ескі баспагер досы, кейде азын-аулақ ақшамен көмектесіп жүрген Яджима сан, қырықтардағы кісіні ертіп келіп, сакэ ішті. Екеуі Оотанидің әйелі бұндай жерде жұмыс істеуі дұрыс әлде бұрыс екендігін дауыстап айтып, мені қағыта сөйледі.

– Ол әйел қайда? – дедім, күліп.

– Қайда екенін білмеймін, бірақ Цубакияның Саччянынан гөрі текті де әдемі.

– Қызғаныш отын тұтаттыңыз. Оотани сияқты кісімен бір түн болса да бірге өткізер едім. Көңіл көтергенді ұнатамын.

– Қараңыз, не деп тұрғанын, – деді, Яджима сан қасындағы кісіге бұрылып.

Журналистердің көбі менің Оотани деген ақынның әйелі екенімді біледі. Кейбіреуі ызама тию үшін арнайы бас сұғатын. Мейрамханаға кісі толса иесінің де көңіл-күйі көтеріледі.

Сол түні Яджима сан қағаз алып-сатудың келіссөзін сәтті өткізіп, сағат оннан асқанда қайтты. Жаңбырлы түн, күйеуім келе қоймаған соң мен де қайтуға жиналдым. Бұрышта ұйықтап жатқан баламды арқама салып, мейрамханадағы әйелге:

– Қолшатыр ала тұрайын, – дедім.

– Қолшатыр менде де бар. Шығарып саламын, – деді, мейрамханада жалғыз қалған 25-26 шамасындағы арық, тұрқы жүмысшыға келетін жігіт. Бұл адамды алғаш көруім.

– Рахмет, сізге. Жалғыз жүргенге үйренгем.

– Жоқ, үйіңіз алыс. Білемін. Мен де Коганэиге жақын тұрамын. Шығарып салайын. Ақысын алыңызшы.

Мейрамханада үш тостаған сакэ ішкен ол соншалықты мас еместей көрінді.

Біз трамвайға мініп, Коганэиден түскенде жаңбыр әлі толастамаған. Қараңғы жолмен бір қолшатыр астында қатар жүріп келеміз. Үндемей келе жатқан  жігіт сөйлей бастады:

– Білесіз бе, мен Оотани сэнсэйдің өлеңдеріне құмармын. Өзімнің де өлең жазатыным бар. Бір күні Оотани сэнсэйге көрсетсем бе деймін. Бірақ жүрегім дауаламайды…

Үйге жеттік.

– Рахмет. Келесі кезедескенше.

– Жақсы, хош болыңыз.

Жігіт жаңбыр астында кете барды.

Түн қойнауында ауызғы бөлме есігінің ашылған дыбысынан ояндым. Күйеуім келген шығар деп, жата бердім.

– Кешіріңіз. Оотани сан, кешіріңіз, – деген еркек даусы естілді.

Орнымнан тұрып, шамды жағып, ауызғы бөлмеге шықтым. Бағанағы жігіт тұр, теңселіп.

– Кешіріңіз. Шынымды айтсам үйім бұл маңда емес, Тачикавада. Станцияға барып едім, трамвай жоқ. Түнеуге рұқсат етіңізші. Көрпе де, басқасы да керек емес. Осы ауызғы бөлмедегі баспалдақ та жарайды. Таңғы трамвай жүргенше. Жаңбыр жаумаса осы маңдағы шатыр жиегін паналар   едім, мына жауында ол да мүмкін емес. Өтінемін.

– Ыңғайсыз ғой, күйеуім үйде жоқ. Баспалдақты жөн көрсеңіз, мейлі, – дедім де, екі жыртық бөстек бердім.

– Кешіріңіз. Удай мас екем, – деп, тілі күрмеле сөйлеген ол сол күйі баспалдаққа жата кетті. Мен төсегіме жантайғанда ауызғы бөлмеден қорыл естілді.

Таңға жуық мен оның қолына түстім.

Күнделікті әдетімше баламды арқалап, мейрамханадағы жұмысыма бардым.

Мейрамханада күйеуім, алдында сакэ құйылған стакан, жалғыз өзі газет оқып отыр. Стаканға түскен таңғы сәуле ерекше әдемі.

– Ешкім жоқ па?

Күйеуім бұрылып:

– Иә, шал азық-түлік сатып алуға кеткен, кемпір жаңа ғана сыртқа шықты. Көрмедің бе?

– Сен кеше келдің бе?

– Келдім. Цубакияның Саччянының жүзін көрмесем ұйықтай алмайтын болдым. Сағат оннан өткенде осында бас сұққам, жаңа ғана қайтып кетті деді.

– Содан?

– Түнедім ғой осында. Жаңбыр құйып тұрды.

– Мен де бұдан былай осы мейрамханаға түнейін бе?

– Иә.

– Осы дұрыс. Үйді жалдай беруде мән жоқ.

Күйеуім үндеместен газетке қайта көз салды:

– Тағы да мені жамандап жазыпты. Жалған аристократ, эпикуризмді жақтаушы депті. Өтірік қой. Эпикуризмді жақтаушы болсам, Құдайдың ісі. Саччян қарашы, мені қатыгез депті. Бұл да өтірік. Өткен іс өтті ғой, жыл соңында 5000 иен алғаным, Саччянім мен балам жаңа жыл мерекесін жақсылап атап өтсе дегендік. Қатыгез жан бұндай әрекетке барар ма еді?

Ал маған бәрібір.

– Қатыгез болсаң да мейлі. Әйтеуір өмір жалғассыншы…

---

Жапон тілінен аударған Шарафат ЖЫЛҚЫБАЕВА