Заманауи театрдың жетістіктері мен мүмкіндіктерін байқататын, бағыт-бағдарын айқындайтын Халықаралық театр фестивалі – бүгінгі өмір талабы. Ақпараттық инфрақұрылымда ерекше орын алатын мұндай фестивальдер қоғамның мәдени, әлеуметтік және экономикалық дамуына, танымал режиссерлердің жаңалықтарына, театрлардың даму тенденциясына сараптама жасауға жол ашады.

Астанада екінші рет өткізіліп отыр­ған дүниежүзілік театр фестивалі әлемдік спектакльдерді шақырумен бір­ге, отандық қойылымдарды да шет­елдік қонақтарға ұсынды. Он екі күнге созылған мейрамда 13 ел 18 қойы­лы­мын паш етті. М.Әуезов атындағы Қа­­­зақ мемлекеттік академиялық дра­ма театрының «Таңсұлу» (Ғ.Есім, реж. А.Кәкішева), Қ.Қуанышбаев атын­дағы академиялық музыкалық-дра­ма театрының «Отелло» (Шекспир, реж. Т.Теменов), Ғ.Мүсірепов атын­да­ғы Қазақ мемлекеттік академиялық Ба­лалар мен жасөспірімдер театрының «Қа­ра шекпен» (Г.Хугаев, реж. А.Мае­миров), Астана-мюзикл театрының «Қыз Жібек» (Ғ.Мүсірепов, реж.
А.Мае­­­миров) қойылымдары фести­валь­­дің лауреаттары атанды. Бұл қойы­лым­дар баспасөз беттері мен блогер­лердің парақшаларында бір емес, бірнеше рет талқыланып, рецензиялар жазылған­дық­тан оларға тоқталмай, шетелден кел­ген қонақтардың қойы­лымдарына шолу жасағанды жөн көріп отырмыз.
ХХ ғасырдағы аңыз қойылымға ай­налған дүниелердің бірі – Пиколо теат­ро ди Миланоның «Екі қожайынға бір қызметші» спектаклі 1947 жылы қойы­лып, әлі күнге дейін жер шарын ара­лап, жұртты тамсандырып жүрген жауһар туынды. Әлемге әйгілі режис­сер Джорджо Стреллер Карло Гольдо­ни­дің шығармасының басты кейіп­кері Труфальдиноны – Арлекин деп атын өзгертіп, итальяндық Дель арте ко­медиясы негізінде қойған. «Театр­да­ғы театр» тәсілін қолданған спектакль бізді бірден ортағасырлық өмір алаңы­на жетелейді. Тақтайдан тұрғызылған сах­наға шыққан актерлер ойын көр­сетіп, одан түсіп өз өмірлерін жал­ғас­ты­рып, шүйіркелесіп, әңгімелесіп, ұрсы­сып жатады. Дель артенің негізін бұз­баған режиссер қойылымға қыл­жақ­бас маскалардың жарқын имп­ро­визациясын, түрлі трюктер мен ита­льян­дық шапшаң сөйлеу мәнерін, фарс­тық ойын-сауықты тамаша өре біл­ген. Жетпіс жыл бойы сахнадан түс­пей келе жатқан Стреллердің бұл қойылымы қазақ көрермендеріне сөз бен өлеңнің, би мен музыканың, әре­кет пен ойынның, сценографияның көр­кемдік тұтастыққа жеткен зор үл­гісін көрсетті.
Фестивальдің тағы бір үлкен жаңа­лығы Ұлыбританиядан келген «1927» театры болды. Еврейлердің балшықтан жа­салған Голем атты дәу туралы аңы­зы­на негізделген спектакль бүгінгі озық технологияларды сахнада қол­дану­дың үздік үлгісін көрсетті. Режис­сер Сюзанна Андраде визуалды өнер­дің тамаша өнімін шығарып, актерлік тех­никаның шеберлігін паш етті.
Қарапайым Роберт атты жігіттің өзі­не көмекші ретінде сатып алған бал­шық адамы ақырында Робертті бас­қарып, оны адам келбетінен, ойлау қа­білетінен айырады. Күрделі ани­ма­ция мен физикалық театр, ерекше му­зыкаға құрылған бұл қойылымның ай­тары көп. Сахнадағы бес актер түрлі бей­нелерге лезде еніп, мультфильмнің кейіп­керлеріндей тамаша ойнау тәсі­лін көрсетеді.
Қойылым өз ойын өсиеттік үнмен жет­кізбесе де, заманауи қоғамды қатаң сын­ға алып, адамдардың техно­ло­гия­лық құралдарға тәуелді болу салда­ры­нан тұлғалық қасиеттерінен айы­ры­-
л­уын ойнақы да күлкілі анимациямен жеткізеді. Режиссердің шеберлігі 90 ми­нуттың өтіп кеткенін байқатқан жоқ.
Литвалық режиссер Эймунтас Няк­­рошюстің әр спектаклі театр әле­міне үлкен жаңалық болып енеді. 1988 жылы Вильнюсте ашылған «Мено Фор­тас» театры бүгінгі таңда әлемдік теат­рлардың тізіміне ілікті. Фести­валь­ге режиссердің Франц Кафканың әң­гі­месі бойынша қойылған «Аштық ше­бері» спектаклі ұсынылды. Қойы­лым аштықты өз кәсібіне ғана емес, со­нымен қатар өнеріне, өміріне ай­нал­дырған адамның тәубе етуі арқылы өр­біп, ақыры оның өлімімен аяқ­та­ла­ды. Темір торға қамалған, тамақтан бас тарт­қан Аштық шеберінің өмірі де сол тор­дың аумағыменен шектелгенін өзі де түсінбейді. Басты кейіпкер (Вик­то­рия Куодите) сахнаға шығып, қара плащы мен туфлиін шешкеннен кейін бір­ден бейнеті мен зейнеті мол тағ­ды­рын баяндай бастайды. Әңгімелеп қа­на қоймай, айтылған әр сөзін әре­кет­пен дәлелдеп, гротеск пен ырғаққа то­лы пантомималық суреттеулерді дәл қол­данған.
Әлемдік театрлар рейтингіне енген По­льшадан келген TR Warszawa театры мен танымал заманауи режиссер Гже­гож Яжинаның қазіргі танымал неміс драматургі Мариус фон Мейенбургтың «Азап шеккендер» қойылымы да қазақ көрермені үшін таңсық дүниелердің бірі болды. Режиссер діни фанатизмнің механизмдерін зерттей отырып, оның бүгінгі қоғамда қалай дамып жатқанын көрсетуге тырысқан. Басты кейіпкер жо­ғарғы сынып оқушысы Лидка (Юс­тина Василевска) өзін іздеп табу үшін, өмірді түсіну үшін Библияны оқи бас­тайды. Актриса ой-санасын діни фун­даментализм билей бастаған жа­с­-
өс­пірім бейнесін нанымды шығара ал­ған. Ол өзі­нің енжар әкесінен, саяси түзу оқы­­тушыларынан көңілі қалған­нан, өз өмі­рінің нақты шекарасын білуге бел буа­ды. Актриса бойжеткенді бір жағы­нан нәзік, әлі балалығы қайтпаған қыз ре­тінде көрсетсе, екінші жағынан ха­риз­малық діни радикал өкілі ретінде та­маша жеткізе білді.
Ш.Руставелли атындағы мем­ле­кет­тік театры Бертольд Брехттің «Заң­дас­тырылған заңсыздық» атты қойы­лы­мын дүниежүзіне танымал Роберт Сту­руаның режиссурасымен ұсынды. Бұл шығарма өмірдің қатаң шындығы мен өзекті мәселелерін көрсетеді. Құм­ды шөлдің ортасында мұнай кен орны та­былғанын естіген Карл Лангман екі кө­мекшісімен сол жаққа аттанады. Жол үстінде көмекшісінен күдіктеніп, өл­тіреді. Жігіттің жесір әйелі Ланг­ман­ды сотқа бергенімен де, мұнайшы ақ­талып шығады. Стуруа қойылымда сот бей­несінде Будданы шығарған. Жігіт­тің қарапайым су ұсынғанына ашын­ған Будда оны тозаққа жіберуді ұйға­ра­ды. Өйткені, адамгершілік, ра­қым­шылық сынды қасиеттер бүгінгі өмірде жын­ды­лықтың белгісіндей… Р.Стуруа қойы­­­лымда абсурд пен гротескті шек­сіз пайдаланып, бүгінгі саяси жағдайды ашық көрсете отырып, мысқыл мен өт­кір сатираға толы, саяси батылдық пен театрлық шоуды шеберлікпен үй­лес­тірген.
Санкт-Петербургтен келген Лен­совет театры режиссер Юрий Бутусов қойған «Ваня ағай» спектаклінен көзге үйреншікті Чеховтың пьесасын табу қиын болды. Мүлдем жаңаша оқылған шығарма көрерменді ерекше сезімге бөлеп, тосын ойға жетелейді. Сахна­да­ғы аппақ қабырғада «Доктор», «Со­ня», «Ваня», «Маман», т.б. жазулары бар есік­тер, шашылып жатқан заттар, қо­қыс­қа толы қаптардың үйіндісі, кейіп­керлер үстіндегі әктастың үгінтісі жөндеу жұмыстары болып жатқан ау­рухананы суреттейді. Ваняның жүйке ау­руына шалдыққан адамдай оң қолы­ның қалтыратуы, Соняның екі қолын құсша қағып сахнада жүгіруі, Телегин­нің аяғына тұра алмай жерде домалап жатуы – оқиға орыс зиялы қауымының ортасында емес, жындыханада өтіп жат­қанына күмән қалдырмайды. Ре­жис­сер осындай шешім арқылы олар­дың өмірлерінің босқа өткендігін, енді оны қайтадан, жаңа беттен бастауға еш мүмкіндіктің жоқтығын көрсеткендей.
Бутусовтың чеховтық кейіпкерлері мүл­дем бір-бірін тыңдамайды, соны­мен қатар көрерменде оларды есті­ме­сін деп музыканы қатты қойып, ағаш шөркемен төңкеріліп тұрған мескейді ұрғылатады. Чеховтың тексті қыс­қар­тылған, орындары ауыстырылған, диа­логтар монологқа ауысып кеткен.
Ал Мәскеу Губерниялық театры­ның Я.Полуновичтің «Шексіз сәуір» қойылымын сахналаған режиссер Анна Голушкина Вениамин атты адам­ның өмірі арқылы өткен тарихқа көз жүгіртеді. Веня тарихи оқиғаларға ара­ласпағанымен оның ажырамас бө­лі­гі. Актер Александр Амелин гримсіз, костюмдерсіз тек пластика мен дауыс ырғағының көмегімен 98 жасар ақса­қалдың өткен өмірін: балалық шағын, ленинградтық блокаданы, алғашқы махаббаты мен отбасылық кикіл­жің­дерді есіне түсіруі арқылы оқиғаны өр­бітеді. 9, 12, 50, 72, 98 жастардың лез­де алмасуын актер керемет шебер­лікпен жеткізуі таңқалдырады.
Жапония елінен келген Накимора театры «Кабуки ики көрсетеді» атты ка­буки театрының элементтерінен құ­рыл­ған шоу негіздегі қойылымды ұсынды. Спектакльдің сюжетін көне аңыз­ға құра отырып оны бүгінгі Қа­зақ­станмен байланыстыруы жапондық­тардың фестивальге дайындықпен кел­генін көрсетті. Әдемі костюмдер, ән мен би, сөз бен әрекетке құрылған бұл дүние иллюзионисттік фокустар мен актерлердің көрермен залымен жұмыс істеу тәсілдерін де байқатты. Де­генмен де, сонау алыстан келген жа­пон театрынан дәстүрлі кабуки өне­рін тамашалауға келген көрермен жай ғана ойын-сауыққа толы шоуды көріп, қарны ашқаны да жасырын емес.
Пекиндік халық өнері театрының «Шаб­далы гүлін ұнатамын» қойылымы да еліміздің көрерменін ағаш пен шы­ныдан жасалған күрделі сахналық құ­рылғысымен және махаббат үшбұры­шын әңгімелеумен қызықтырды. «Театрдағы театр» тәсілімен шешілген шы­ғармада үш актердің Цин импе­рия­сы дәуіріндегі оқиғаны ойната отырып, өз бастарының тағдырын да талқыға салуы драмалық шығарманың шебер ойластырғанын байқатты.
Германиядан келген «11» театры­ның Жан-Поль Сартрдың пьесасы бойын­ша «Шығар жол жоқ» атты қойы­­лымы студиялық, студенттік жұ­мыс дәрежесінде екен. Сартрдың фи­лософиялық ойларына терең бой­ла­май, орындаушылардың оны та­нып-білуіне режиссура тарапынан тиісті талап қойылмаған соң, спектакль жай пье­саның оқылымы ретінде қабыл­дан­ды.
Ал қырғыз бен өзбек халқының қойы­лымдары аса сын көтермейді. Өзбек Ұлттық академиялық драма теат­рының И.Сұлтанның «Ар-ождан» атты драмасында көтерген тақырыбы да, қойылу тәсілі мен актерлердің сахналық әрекеттері де өткен ғасыр­дың 60-шы жылдарына әкелді. Режис­сурасы жұтаң болғанмен, қойылымнан талантты актерлер тобын көрдік. Әсі­ресе, ұрлық жасаған баласынан бас тартқан Ёдгор Сагдиев пен немерелері үшін шығарда жаны бөлек қарт әже бейнесіндегі Рихсихон Ибраги­мова­ның психологиялық негізге құрылған ойыны көрерменді толғандырды.
Т.Абдуманов атындағы Қырғыз Ұлт­тық академиялық драма театры ұсы­нған «Ажалменен күрес» және Ш.Термечиков атындағы Шу облыс­тық драма театрының «Жанұран» қойы­лымдары да сын көтермейтін дең­гейде солғын шықты. Әрине, қыр­ғыз ағайындарымыздың қазақ дра­матургиясы мен еліміздің тарихи оқи­ғаларына қызығуы қуантады. Бірақ бұл қойылымдарда режиссураның әл­сіз­дігі өз алдына, актерлер құрамы да ерекшелене алмады. Бұл екі спектакль де сахналық өнердің бүгінгі даму жаңа­лықтарынан қол үзіп қалғандай әсер берді.
Фестиваль болашақта жалғасын тауып қана қоймай, әлемнің танымал фес­тивальдер тізіміне ілігеді деген се­німдеміз. Сонымен қатар, келесі жолы халықаралық бағдарламамен қатар мен қазақстандық Show-case бағдарлама­сын өткізсе деген ұсыныс тастасақ… Бүгінгі таңда отандық режиссурада тәуекелге бел байлап, сахналық фор­ма­ның түрлі үлгілерін қолданып жүр­ген жүректі жас қыз-жігіттер буыны өсіп келеді. Олардың жұмыстарын шетелден кел­ген қонақтарға көрсету арқылы өз елі­­міздің сахна өнерімен таныстыруға, ха­лықаралық мәдени байланыстарды ор­натуға, мемлекет аралық түрлі жоба­лар­ды ойластыруға, біздің қойылым­дардың шетелдік ірі фестивальдерге шақырылуына, режиссерлеріміздің өзге мемлекеттерде спектакль қоюла­ры­на мүмкіндік ашылар еді. Өйткені, бү­гін­гі таңда өтіп жатқан өнер фести­валь­дері заманауи мәдениет аясындағы сах­на өнерін дамытудың ұшқыр фор­масы. Әрі коммуникация мен жаһан­дану үдерісінің талаптарына толық сәйкес келеді.
ІІ дүниежүзілік Астана театр фес­тивалінен еліміздің түкпір-түкпірінен келген театр мамандары көп мағлұмат алды. Өзге елдер мәдениетінің озық дәс­түрлеріне назар аудару, оны өз бойы­на жатсынбай сіңіру, заманауи даму­­дың озық үлгісі. Әлемге танымал қойы­лымдар мен театр брендіне ай­нал­ған есімдермен танысу отандық сах­нагерлерді бір сілкіндіріп, жаңа жұ­мыстарға, ізденістер мен батыл экс­перименттерге жетелейтіні сөзсіз. Ал ол ізденіс, ең алдымен режиссурадан бас­талуы керек. Мұны Астана фести­валі­не қатысқан қойылымдар дәлелдеп бер­ді.

Анар ЕРКЕБАЙ,
театртанушы.