Ұлттық домбыра күні туралы

Қоғамды ұлттық мәдениет пен бірегейлікті сақтау мен қайта жаңғыру идеясының төңрегінде одан әрі топтастыру мақсатында ҚАУЛЫ ЕТЕМІН:
1. Шілденің бірінші жексенбісі Ұлттық домбыра күні болып айқындалсын.
2. Қазақстан Республикасының Үкіметі осы Жарлықты іске асыру жөнінде шаралар қабылдасын.
3. Осы Жарлықтың орындалуын бақылау Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігіне жүктелсін.
4. Осы Жарлық жарияланған күннен бастап қолданысқа енгізіледі.

Н.НАЗАРБАЕВ,
Қазақстан Республикасының Президенті.

Астана, Ақорда, 2018 жылғы
12 маусым. №699.

---

Мемлекет басшысы Н.Ә.Назарбаевтың қаулысына сәйкес, шілденің бірінші жексенбісі «Ұлттық домбыра» күні болып белгіленді. Осы бір ел үшін елеулі жаңалықтан «Қазақ әдебиеті» газеті де тысқары қалмай, төл аспабымыз жөнінде күйші-домбырашы, фольклортанушы, ҚР еңбек сіңірген мәдениет қайраткері, профессор Айтжан Тоқтағанның мақаласын жариялауды жөн деп тапты.

Елбасының бұл Жарлығы халқымыздың ұлттық өнерін қадірлеу мақсатында жасалған игілікті іс деп білемін. Әуелі мынадай бір аңыз-әңгімені айтып берейін. Баяғыда біздің жақта бір домбырашы жігіт дала жолымен келе жатып, бір төбенің етегіне келіп тоқтайды. Мініп келе жат­қан атын шідерлеп, өзі төбе басына шығып, күй тартып отырады. Күйге елтіп біраз кідіріп қалған ғой. Сонда тұсынан өтіп бара жатқан бір жолау­шы: «Ау, отағасы, төмен жақта атыңды қасқыр та­лап жатыр ғой. Соны көрсең де, мына күй тар­тып отырғаның не?» – деп айқайлайды. Сон­да домбырашы: «Ат өліп кетсе, бір тай ғой, ел іші­нен табылар. Ал күйдің мына буынын жоғал­тып алсам, оны кейін таба алмаймын ғой», – деп сол күйін тартып одан әрі қарай отыра берген екен дейді бізге жеткен аңыз. Міне, күйдің қадір-қасиетін осы бір мысалдан да көруге болады. Бұрын ата-бабаларымыз көздің қарашығындай сақтаған ұлы күй ұрпақтан ұрпаққа жалғасып, бізге жетті. Ал осы бір киелі мұрамыздың бүгінгі таңдағы жай-күйі, оған деген құрмет бізді қанағаттандыра ма? Күй қазақ халқына тән ерекше музыкалық жанр, басқа халықта жоқ. Сондықтан да біз күй өнерін сақтай білуіміз ке­рек. Қазіргідей ғылым мен техниканың дамыған ке­зінде күй өнерімізді мүмкіндігінше жан-жақты дамытып, жаңа заманның лебін қосып, келер ұрпаққа табыстауымыз керек. Осы тұрғыдан алғанда, Президенттің аталған Жарлығы жетіс­тікке бастайтын жол деп түсінемін. Осы іске бәріміз де атсалысайық. Домбыра әр қазақтың үйінің төрінде тұруы керек, мемлекетіміздің ұлттық құндылықтарының бірі болуы тиіс. Біз қазір күйдің қадіріне жетіп жүрміз бе? Әй, қайдам?.. Домбырашылар мен күйшілердің ескерусіз қалып келгеніне бір-екі мысал кел­тірейін. Осы уақытқа дейін домбырашылар­дың, күйшілердің қоғамдық ұйымы да жоқ! Қаншама рет айтылды да, жазылды да. Бірақ нәтиже бол­мады. Тіпті ит асыраушылардың қоғамы бар. Бұл да біздің салғырттығымыз-ау деймін. Әйт­песе, мыңдаған күйіміз бар, соны бүкіл дүние­жү­зіне шалқытып шығаруға болады ғой! Елба­сының Жарлығына сәйкес осы мақ­сатта игі іс­тер қолға алынса, алар асула­рымыз биік бол­­­мақ. Қазақ хал­қының болмыс-бітімі, күрескер­лік мінезі, тарихы, мә­дениеті мен рухани бай­лығы – бәрі-бірі күй ар­қылы әлемге та­ныла­тын болады. Соң­ғы жыл­дары кон­церт­тер шоуға ай­налып бара­ды. Күйді жеке орын­дау­шы­ларды көп көре бер­мей­міз. Бір­неше дом­бы­рашы сах­­наға шы­ға­ды да, әрбір күйдің басын бір ша­лып, шапқан ат­тай өте шыға­ды. На­ғыз күйшілікті ол­ай дә­ріп­темейді. Ол кө­рер­мен үшін қызық кө­ріне­тін шығар. Алайда, адам күй тыңдап, оның тере­ңіне үңіліп, тарихына бойлап, өзі де толғана білуі қажет қой. Күй – адам жанын толқытатын, өзіне баурап алатын құдіретті музыкалық туынды. Бүгінгі таңда өзім Астана қаласындағы «Назарбаев зияткерлік мекте­бінде» қызмет жасап жүрмін. Жыл сайын осы білім ұясына 7 сыныптан бастап оқуға 144-тей шәкірт қабыл­данады. Оның ішінде әр ұлттың, яғни, қазақ, орыс, корей, неміс, ұйғыр, Қазақс­танда қандай ұлт пен ұлыстар болса, солардың бәрінің де балалары бар. Бәрі де физика мен математика саласы бойынша терең­детіп білім алуға бағыт­талған. Осы білім ұясының талабы бойынша барлық шәкірт домбырадан екі жылдық элективтік курстан өтеді. Айталық, бір сыныпта 24 оқушы болса, екі тәлімгер дом­бырашы 12-ден бөліп аламыз да, топқа бөліп оқытамыз. 144 бала жыл бойы оқып шығады. Сонда нәтижесіне қарасақ, күй­ді ке­ре­­мет тар­тып жүр­­ген ба­ла­лар бар. Әрине, біздің алды­мызда олар­дан бір ше­бер орын­дау­шы, Қа­зақс­танның халық әртісін дайындап шығару міндеті тұрған жоқ. Өйткені, олардың негізгі маман­дығы физика-математика саласы ғой. Ерекше дарынды балаларды көріп жүрміз. Біздің мақсат – ұлттық өнерді, халқы­мыздың күй өнерін жас кездерінен олардың бойларына сіңіріп, жүректеріне ұялату, қазақ халқының рухани байлығын домбыра арқылы қабылдауға бейімдеу. Ертеңгі күні АҚШ, Ка­на­да, Англия сияқты шетелдерге барып, жоғары білім алып келіп, елімізге қызмет жасаған кезде олар дом­бы­раны жатсынбайды. Қайда жүрсе де, дом­бы­раны жандарына серік етсе, ондай жаста­ры­мыз биік мақсаттарға қол жеткізеді деп ойлаймын.
Зияткерлік мектеп арнайы тапсырыспен 100 домбыра алдырды! Мұның және бір жақсы жағы балалар домбыраны мектепке тасымайды. Күн суықта, автобуста алып жүру оңайға соқ­пай­тыны анық. Мектепте дайындалумен қатар үйіне барғасын да, тапсырманы қайтала­ғаны жөн. Осы орайда, біз ата-аналармен сөйлесіп: «Домбыра алыңыздар, балалар мектепте үйрен­генін үйде пысықтағаны жөн», – деп айттық. Осы курс ашылғалы бері әрбір баланың үйінде домбыра пайда болды. Соның арқасында бала­лар жақсы дағдыланып қалды. 20 шақты баланы алып, Италияға бардық. Өткен жылы Америкаға жолымыз түсті. Сонда америкалықтар: «мына­лар музыканттар ма, физиктер ме?!» – деп таң­­ғал­ды! Біз физика мамандығына оқып жат­қанын айттық. Айталық, Бостонның MIT университеті бар, дүниежүзінің физиктері мен математиктері сол оқу орнына түсуге тырысады екен. Оның бір талабы бар. Мысалы, оқуға қа­был­дау емтиханында жинаған баллдары ша­малас болған кезде, қайсысын өткіземіз деп қиналып жатса, емтихан тапсыру­шыға «Сіздің қандай өнеріңіз бар? Спортта қан­дай жетіс­ті­гіңіз бар?» деп қосымша сұрақ қояды екен. Сонда бойында табиғи дарыны бар балаға көбірек мүмкіндік жасалатынын жет­кізді. Осы­ны естіген біз де олардың өн­ерге деген көз­қарас­тарының жоғары екендігіне таң-тамаша болдық. Мұндай ерекше көзқарас біздің елде де қалыптасуы қажет деп ойлаймын. Аталған университет біздің балаларды жыл сайын келуге шақырып жүр. Жасы жет­пістен ас­қан бір профес­соры: «Өте өнерлі балалар екен», – деді Біздің дом­быра үйретуден элек­тивтік курсты ашқаны­мызға екі жыл болды. Ұжым басшылығы енді осы әдістемені келесі оқу жылынан бастап елі­міз бойынша барлық 20 (Астана, Алматы және Шымкент қаласында екі-екі­ден, өзге өңір­лерде бір-бір мектептен бар) зият­кер­лік мектепте іске асыруды қолға аламыз деп отыр. Содан кейін, Құдай қаласа, жалпы білім беретін мектептердің оқу бағдарла­масына енгізу ұсынылмақ. Егер осы іс республика көле­мінде қолға алы­натын болса, жас ұрпақ тәр­биесіндегі айрықша бастама деп білемін. Алла адамға дарын берсе, бәрін үйіп-төгіп береді ғой, зият­керлік мектептегі балалар да сондай зерек, талабы таудай шәкірттер. Олар болашақ ғалым­дар. Оқу жылы аяқталғанда 140 бала мектеп алдына шығып, орындықтарға жайға­сып, Құр­манғазының «Сарыарқа», «Адай» күйлерін орындайды. Жыл бойы дайындал­ғандарының есебі тәріздес. Ол жиынға Білім және ғылым министрлігінен өкілдер, мектеп ұжымы және балалардың ата-аналары қаты­сады. Оқушылар­дың өнер көрсеткеніне қарап, біз де атқарған жұмысым­ыздың нәтижесін көріп, көңіліміз марқайып қалады. Өскелең ұрпақтың талабын байқап, разы боласың!
Күйге терең үңілсек, оның сыры мол. Мы­салы, Мұқан Төлебаев «Біржан-Сара» операсын жазғанда, Соқыр Есжанның «Соқыр Есжан» күйін алған. Оның ішінде би де, хор да Соқыр Есжанның күйі. Бұл жерде композитор М.Тө­лебаевтың шеберлігін байқауға болады. Үш минуттық күйді үш сағатқа созып, «Біржан-Сара» операсын алтын қорға енгізіп, ұрпаққа мұра етіп қалдырып кетті. Операны өнердің ең жетілген, ең күрделі түрі деп айтамыз. Ал біздің мыңдаған күйіміз бар. Болашақ композитор­ла­ры­мыздың осындай қаншама опера шығаруына мүмкіндік бар екенін тек болжап қана көруге болады. Қазақтың әні мен күйін зерттеп, қағаз­ға түсіріп кеткен композитор, музыкант-этнограф Александр Затаевич: «Әннің сөзі бар, күйдің сөзі жоқ. Бірақ дала қазағына сөзі бар әннен көрі, «мастерский» шебер ойнаушының қолы­нан шыққан күй барынша түсінікті» деп жазып кеткен. Міне, ғажап емес пе?! «Қазақтың 1000 әні» туралы ол: «Әй, қазақ достарым, осының бәрін мен жинадым деп айтпаймын. Бұл сен­дердің өздеріңнің еңбектерің. Әндерді жарыққа шығаруға мен тек себепші болдым. Мен сендер арқылы істеп отырмын. Сендер өз әндеріңді, өз күйлеріңді жинап, халыққа, бола­шаққа беріп отырыңдар. Әндерің мен күй­леріңді сыйлаңдар» деген екен.
Қадыр Мырза Әлі ағамыз «Нағыз қазақ қа­зақ емес, Нағыз қазақ – домбыра!» деп тегін айт­паған ғой. Шынын айтқанда, қазақты қазақ етіп отырған да домбыра. Ал сондай ұлттық құндылығымыз – домбырамызды қастерлей алмасақ, кім болғанымыз? Жас ақын Серік Сейтіманның:
Домбыраның пернесінде ән ғажап,
Домбыраның шанағында зарлы азап.
Қазақ болып қалды мәңгі домбыра,
Домбыра боп қалса екен-ау әр қазақ! –
деген ой-түйіні де ұлттық аспабымыздың даңқын асыра түсері сөзсіз. Елбасының Жар­лығы шыққан соң, ұлттық өнерге деген шы­найы көзқарас оянатын сияқты, сең қозғалды. Бұл қолға алынған шаралардың басы ғана. Домбыра күнінің белгіленуі өнерге және өнерді сүйетін халқымызға жасалған құрмет деп түсінемін.

Жазып алған
Айбатыр СЕЙТАҚ.
Астана.